Ακτιβιστές της μνήμης και θεωρίες συνωμοσίας

Τον τελευταίο καιρό εμφανίστηκε μια νέα γενιά θεωριών συνωμοσίας. Τούτη τη φορά η Γερμανία θέλει να παρέμβει στην ελληνική εκπαίδευση και να παραχαράξει την Ιστορία που διδάσκονται οι ελληνόπαιδες αναφορικά με τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και την Κατοχή.

Οι θεωρίες συνωμοσίας ανήκουν στο φολκλόρ της πολιτικής κουλτούρας, κάτι από το άρωμά τους υπάρχει σε όλο το φάσμα της. Δεν επιδέχονται κριτικής επαλήθευσης, και όπως οι αναδρομικές προφητείες έχουν κι αυτές αναδρομικό χαρακτήρα: «Αν νικούσαν στον πόλεμο οι Γερμανοί, είχαν σκοπό να διώξουν μαζικά τους Ελληνες στην Αφρική και να εγκατασταθούν αυτοί στην Ελλάδα». Αυτό το παρελθόν, λοιπόν, καθορίζει και το μέλλον: «Το τελευταίο διάστημα, κατά έναν περίεργο τρόπο, η πολιτική τακτική του γερμανικού κράτους αφήνει να γίνονται ορατά διά γυμνού οφθαλμού τα σημάδια αναβίωσης του φιλόδοξου αυτού σχεδίου των προγόνων του» (Δ. Βλαχοπάνος, «Εφ.Συν.», 13.05.2021). Επομένως; «Η γερμανική κυβέρνηση επιχειρεί με ύπουλο τρόπο να παρέμβει στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα και ιδιαίτερα στο μάθημα της Ιστορίας» (Απόφαση ΟΛΜΕ 12.04.2021) και «να διεισδύσει στην ελληνική νεολαία» (Β. Λιώσης - Αρ. Συγγελάκης, «Εφ.Συν.», 13.05.2021).

Η προηγούμενη γενιά θεωριών συνωμοσίας με τους Γερμανούς, εμφανίστηκε στα πρώτα χρόνια της κρίσης και βασικά οφειλόταν στην αναλογική σκέψη. Δηλαδή για να εξηγήσει κανείς το καινούργιο, το άγνωστο φαινόμενο, επιχειρούσε να το εντάξει σε σχήματα που γνώριζε. Ηταν τότε που στη Μέρκελ φορούσαν το μουστάκι του Χίτλερ και στον Σόιμπλε τη στολή των SS. Η καινούργια γενιά θεωριών συνωμοσίας προέρχεται από τους ακτιβιστές της μνήμης. Βέβαια η αντίληψη ότι οι Ελληνες θα ’πρεπε να ξεμάθουν την ιστορία τους, δεν είναι καινούργια. Στη δεκαετία του 1990 αποδιδόταν στον Κίσινγκερ η υποτιθέμενη φράση ότι οι Ελληνες πρέπει να αποκοπούν από τις ρίζες τους για να τους εξαφανίσουν ευκολότερα.

Οι καινούργιες θεωρίες συνωμοσίας για τους Γερμανούς προέρχονται από περιβάλλοντα ακτιβιστών της μνήμης, αλλά η απήχησή τους δεν περιορίζεται σ’ αυτά. Αφορμή, το πρόγραμμα συλλογής μαρτυριών «Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα» (MOG) του Ελεύθερου Πανεπιστημίου Βερολίνου, επιστημονικός υπεύθυνος του οποίου είναι ο Χάγκεν Φλάισερ, και όπου συμμετέχουν σημαντικοί νέοι ιστορικοί και εκπαιδευτικοί. Το πρόγραμμα χρηματοδοτείται από το «Ελληνογερμανικό Ταμείο για το Μέλλον» του γερμανικού υπουργείου Εξωτερικών, το ίδρυμα «Μνήμη, Ευθύνη και Μέλλον» στο Βερολίνο και το ίδρυμα Στ. Νιάρχου.

Ο ακτιβισμός της μνήμης είναι μέρος της διατήρησης της μνήμης. Η μνήμη για να διατηρηθεί χρειάζεται ενέργεια, δράση, ακτιβισμό. Ακτιβισμός σεβαστός ιδιαίτερα, όταν προέρχεται από απογόνους θυμάτων. Χάρη σ’ αυτόν έγιναν γνωστά τα εγκλήματα, στήθηκαν μνημεία και μουσεία. Εντούτοις, ο ακτιβισμός αυτός περιέχει τους δικούς του περιορισμούς και μονομέρειες. Για να μεταδοθεί και να στερεωθεί η μνήμη πρέπει να γίνει πολιτισμική μνήμη. Δηλαδή να ενταχθεί σε ευρύτερα πλαίσια που ορίζουν οι σύγχρονες ιστορικές έρευνες και μελέτης της μνήμης. Και σήμερα στην Ελλάδα γίνεται σημαντική και ποιοτική δουλειά, με υψηλές προδιαγραφές. Και από πολλές πλευρές: σε Πανεπιστήμια, στην Ενωση Προφορικής Ιστορίας, τα ΑΣΚΙ κ.λπ. Επίσης υπάρχει ένα ζωντανό ενδιαφέρον των εκπαιδευτικών, διά του Ομίλου Ιστορικής Εκπαίδευσης. Οι ιστορικοί και οι ιστορικοί της μνήμης, πρέπει να καταστήσουν τις διαφορές ορατές. Οι απλουστευτικές θεωρίες συνωμοσίας μπορούν να αποκτήσουν, μέσα από τις αναπόφευκτες υπερβολές της πολιτικής διαμάχης, αποπροσανατολιστική εμβέλεια. Χρειάζεται όμως και μια σαφής οριοθέτηση ανάμεσα στην καλλιέργεια της μνήμης της Κατοχής, και στο ζήτημα των γερμανικών αποζημιώσεων στην Ελλάδα.

Το Δίκαιο, η μνήμη και η δικαίωση είναι τρεις έννοιες που συνδέονται, αλλά δεν αλληλοεπικαλύπτονται. Οι δίκες της Νυρεμβέργης αναγόρευσαν το Δίκαιο ως την κατεξοχήν σφαίρα που διασφαλίζει την απόδοση ευθυνών και ποινών στους θύτες, και την απόδοση των επανορθώσεων που οφείλονται στα θύματα. Αυτό είναι το θεμέλιο των ελληνικών διεκδικήσεων. Η έννοια της «δικαίωσης» εφάπτεται με τη σφαίρα του Δικαίου και της Ηθικής. Η μνήμη, αφορά το σεβασμό και την αναγνώριση της εμπειρίας και του τραύματος σε επίπεδο πολιτισμικό και κοινωνικό. Αφορά στη διαμόρφωση ταυτοτήτων. Οι αποζημιώσεις έχουν πολιτικό χαρακτήρα, αφορούν κατά κύριο λόγο αναγνώριση που διαμείβεται σε επίπεδο κρατών. Αν όμως θεωρήσουμε ότι μνήμη και αποζημιώσεις είναι άρρηκτα συνδεδεμένες ή, με άλλα λόγια, ότι μόνο μέσω των αποζημιώσεων δικαιώνεται η μνήμη, θα καταλήξουμε με μια μνήμη απονευρωμένη, που θα περιοριστεί σε μια μνήμη με μορφή και περιεχόμενο μαρτυρολογίου, καταδικάζοντας στη λήθη όλες τις άλλες πλευρές της. Ούτε η δικαίωση εξαρτάται από τις αποζημιώσεις, ούτε οι αποζημιώσεις μπορούν να αποτελέσουν πλήρη δικαίωση. Πρόκειται για παράλληλες διαδικασίες αναγνώρισης, που ωστόσο συντελούνται σε διαφορετικά επίπεδα. Επομένως, ακόμη κι αν δεν υπεισέρχονται θεωρίες συνωμοσίας, η σύγχυση ανάμεσα στο πολιτικό ζήτημα της διεκδίκησης αποζημιώσεων και στην καλλιέργεια της ιστορικής μνήμης συνιστά πρόβλημα.

Αναμφίβολα μπορεί να γίνει κριτική στην πολιτική μνήμης του συγκεκριμένου προγράμματος. Αν θέλει όμως κανείς να βρει το πρόβλημα της ιστορικής εκπαίδευσης στα ελληνικά σχολεία, δεν είναι ανάγκη να ψάχνει στη Γερμανία. Ας ρωτήσει τους δυο τελευταίους υπουργούς Παιδείας, τον τέως και τη νυν, γιατί σκότωσαν τα καινούργια προγράμματα Ιστορίας που θα έφερναν τη μνήμη της Κατοχής στον ορίζοντα των μαθητών.