Ψυχραιμία για την Αγια-Σοφιά

Η απόφαση της Τουρκίας για μετατροπή της Αγίας Σοφίας από μουσείο σε τζαμί είναι λυπηρό και καταδικαστέο γεγονός για δύο λόγους:

• Αποτελεί νίκη του ισλαμισμού επί της κοσμικότητας, όπως την είχε καθιερώσει ο Κεμάλ Ατατούρκ και ενθαρρύνει έναν τουρκικό ισλαμικό εθνικισμό.

• Αποτελεί ενέργεια που δεν συμβάλλει στις καλές σχέσεις Ισλάμ και Χριστιανισμού, αφού, καλώς ή κακώς, είναι δεδομένο πως πολλοί χριστιανοί τη βιώνουν ως στρεφόμενη εναντίον τους.

Είναι γι’ αυτό εύλογη η διεθνής αποδοκιμασία, ιδιαίτερα μάλιστα από όσους, θρησκευόμενους, μη θρησκευόμενους και άθεους, υποστηρίζουμε την κοσμικότητα γενικά και ειδικότερα σε ένα κράτος-μέλος του Συμβουλίου της Ευρώπης και υποψήφιο προς ένταξη στην Ε.Ε.

Οσοι από μας είχαμε αρχικά ελπίσει πως ο Ερντογάν θα κρατούσε τα βασικά χαρακτηριστικά της κοσμικότητας από την κληρονομιά του Ατατούρκ, ενώ θα την μπόλιαζε με δημοκρατία, βλέπουμε σήμερα ακόμη ένα βήμα προς την αντίθετη κατεύθυνση. Εξάλλου ο Τούρκος ηγέτης, όταν κινείται με κριτήρια εσωτερικής πολιτικής, δεν διστάζει να προκαλεί ή να οξύνει διεθνείς εντάσεις. Ως Ευρωπαίοι και ως γείτονες, ανησυχούμε.

Λιγότερο εύλογη είναι βέβαια η επίκληση του κεμαλισμού από μέρους όσων βλέπουν στον Ατατούρκ απλά έναν εγκληματία και εχθρό της πατρίδας μας, ενώ αποκηρύσσουν μετά βδελυγμίας την κοσμικότητα (π.χ. τον διαχωρισμό Εκκλησίας-Κράτους στην Ελλάδα). Οι υψηλόφωνες αντιδράσεις τους δεν οφείλονται σε προσήλωση στην κοσμικότητα και σε σεβασμό στην οικουμενική πολιτιστική κληρονομιά, αλλά μάλλον σε ισλαμοφοβία (βλέπε τα περί «βεβήλωσης», λες και το Ισλάμ είναι «βρόμικο») ή και σε εθνικιστικές φαντασιώσεις, πως η Αγία Σοφία είναι «δική μας».

Καταδικαστέα λοιπόν η κίνηση Ερντογάν. Κατανοητή και η ευαισθησία των Ελλήνων, καθώς η Ιστορία μας επικαλύπτεται με την ιστορία της Αγίας Σοφίας. Τούτου λεχθέντος όμως, οι αντιδράσεις στη χώρα μας (και ενίοτε και αλλού στον χριστιανικό κόσμο) ξεπερνούν κάθε μέτρο και λογική.

Από επίσημα κυβερνητικά χείλη, επί δύο μέρες ακούγονταν, έμμεσα ή ευθέως, σκέψεις για «κυρώσεις» (Πλακιωτάκης, Πέτσας - «Η Ελλάδα θα κάνει ό,τι περνά από το χέρι της για να υπάρξουν συνέπειες»), ώσπου πρωθυπουργός και Δένδιας τους «μάζεψαν», εξηγώντας το αβάσιμο αυτών των ιδεών. Αλλα στελέχη της Ν.Δ. έχουν ξεσαλώσει: «Η Ευρώπη κοιμάται. Η Δύση αυτοκτονεί» (Σαμαράς), «Οι καμπάνες ηχούν πένθιμα.

Εάλω η Αγια-Σοφιά. Με διάταγμα Ερντογάν έγκλημα κατά του πολιτισμένου κόσμου, του Χριστιανισμού και του Ελληνισμού» (Σταύρος Καλαφάτης), «Ιερόσυλη, βάναυση θρησκευτική και πολιτιστική βεβήλωση» (Προκόπης Παυλόπουλος). Ο Βορίδης ζητά αντίποινα, να μετατρέψουμε το μουσείο του Κεμάλ στη Θεσσαλονίκη σε μουσείο μνήμης των γενοκτονιών (ευτυχώς ο κυβερνητικός εκπρόσωπος τον «άδειασε»).

Ο αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης ζητά από τη διεθνή κοινότητα να αντιμετωπίσει τις ενέργειες αυτές «αποφασιστικά», χωρίς να διευκρινίζει τι θα σήμαινε αυτό, ενώ ο επικεφαλής των ευρωβουλευτών του κόμματος, Παπαδημούλης, δηλώνει πως η ενέργεια του Ερντογάν «θέτει σε κίνδυνο την ειρήνη και τη σταθερότητα στην περιοχή». «Οχι λόγια, αλλά μέτρα και κυρώσεις. Αυτό μόνο καταλαβαίνει η Τουρκία», αποφαίνεται η Φώφη Γεννηματά. Ακόμη και το ΚΚΕ ζητά σκληρότερη αντίδραση («γλυκανάλατες οι αντιδράσεις Ε.Ε.-ΗΠΑ» - Κουτσούμπας).

Αποκορύφωμα η Ελένη Αρβελέρ, που από την κρατική τηλεόραση μιλά για «δεύτερη άλωση της Πόλης» (το ίδιο ακριβώς διακηρύσσουν οι Τούρκοι εθνικιστές), για «δάκρυσμα των ψηφιδωτών» και καταλήγει με το «πάλι με χρόνια με καιρούς…», δηλαδή με ευθεία -και κωμική, αν το κλίμα δεν ήταν τόσο τεταμένο- διεκδίκηση της Κωνσταντινούπολης.

Είναι όλα αυτά αντίδραση μιας ώριμης δημοκρατικής χώρας σε μια καταδικαστέα μεν, αλλά, εν πάση περιπτώσει, συμβολική πράξη της γείτονος; Δεν είναι φανερό πως οι υστερικές αντιδράσεις το μόνο που πετυχαίνουν είναι να ρίχνουν κι άλλο λάδι στη φωτιά στις ελληνοτουρκικές σχέσεις; Μας λείπουν οι σοβαρές διαφορές με την Τουρκία για να αναγορεύσουμε την Αγια-Σοφιά σε μείζον μήλον της Εριδος;

Δεν είναι επίσης φανερό πως ο ορυμαγδός των σκληρών «προειδοποιητικών» δηλώσεων πριν από την απόφαση του Ερντογάν τον διευκόλυνε αντί να τον δυσκολέψει να την πάρει; Θα έλεγε κανείς πως κάποιοι επιθυμούσαν την τροπή που πήραν τα πράγματα. Ιδιαίτερα σε μια στιγμή που γίνονται προσπάθειες αποκλιμάκωσης των εντάσεων. Γιατί κανείς από κυβέρνηση και αντιπολίτευση δεν συστήνει ψυχραιμία; Τόσο πολύ τα πάντα διέπονται από τον φόβο του πολιτικού κόστους;

Είναι ίσως χρήσιμο να υπενθυμίσουμε ορισμένα πράγματα:

Η Αγία Σοφία είναι μνημείο στην τουρκική επικράτεια και άρα η διαχείρισή του είναι κατ’ αρχήν αρμοδιότητα και ευθύνη της Αγκυρας. Η μετατροπή του σε τζαμί δεν αποτελεί ουσιώδη παραβίαση του Διεθνούς Δικαίου και ακόμη λιγότερο θίγει κάποια ελληνικά δίκαια.

Η μη έγκαιρη ειδοποίηση της UNESCO παραβιάζει έναν κανόνα του οργανισμού αυτού, αλλά το Διεθνές Δίκαιο θα είχε πλήρως απαξιωθεί αν δραματοποιούνταν κάθε τέτοια παρατυπία. Ας είμαστε σοβαροί: η κίνηση αυτή της Τουρκίας δεν θέτει σε κίνδυνο την ειρήνη και τη σταθερότητα στην περιοχή. Ούτε αποτελεί «σοβαρό πλήγμα» στις ελληνοτουρκικές και τις ευρωτουρκικές σχέσεις ούτε «έπληξε ανεπανόρθωτα τον Ελληνισμό και τον χριστιανικό κόσμο» (όπως δυστυχώς δήλωσε η κατά τα άλλα μετριοπαθής Πρόεδρος της Δημοκρατίας), εφόσον βέβαια δεν το επιθυμούμε και εμείς οι ίδιοι.

Τα δε περί κυρώσεων της Ε.Ε. κατά της Τουρκίας για την Αγία Σοφία, όπως και οι εκκλήσεις για σκληρότερη και «αποφασιστική» αντίδραση, που υπονοούν κάτι ανάλογο (τι άλλο ζητάμε από την καταδίκη, που ήδη έγινε;), είναι εξωπραγματικά και πλήττουν την αξιοπιστία των ανάλογων ισχυρισμών και απαιτήσεών μας για σοβαρότερα θέματα.

Η διατήρηση της επισκεψιμότητας του μνημείου και των ψηφιδωτών του για όλους, ανεξαρτήτως θρησκεύματος, είναι ασφαλώς σημαντικό ζήτημα. Αν, ως τζαμί, το κόσμημα αυτό του παγκόσμιου πολιτισμού παρέμενε ανοικτό μόνο στους μουσουλμάνους, αυτό θα ήταν απαράδεκτο. Μόνο που ο Ερντογάν διαβεβαιώνει ρητά προς κάθε κατεύθυνση πως κάτι τέτοιο δεν θα συμβεί.

Και δεν υπάρχει λόγος να το κάνει. Εξάλλου, δεκάδες μνημεία της λίστας της UNESCO παραμένουν ανοικτά στο κοινό, αλλά ταυτόχρονα λειτουργούν και ως εκκλησίες ή τεμένη: ουδείς διανοήθηκε να θεωρήσει ασύμβατες με την ένταξή τους στον πίνακα της UNESCO τις θρησκευτικές τελετές στον Οσιο Λουκά ή στον καθεδρικό ναό της Κολονίας. Συνεπώς, καλώς η UNESCO και πολλοί άλλοι ζητούν επιβεβαίωση πως η Αγία Σοφία θα παραμείνει επισκέψιμη για όλους, όμως δεν έχουμε ιδιαίτερο λόγο να αμφιβάλλουμε πως αυτό θα συνεχίσει να συμβαίνει.

Η Τουρκία του αυταρχικού Ερντογάν είναι ένας δύσκολος και απρόβλεπτος γείτονας, για μας και για την Ευρώπη. Πληθαίνουν οι επιθετικές ενέργειές της στη διεθνή σκηνή. Οι σχέσεις της με την Ελλάδα (και την Κύπρο) βρίσκονται τον τελευταίο καιρό σε μια εξόχως επικίνδυνη τροχιά.

Η τροχιά αυτή πρέπει να ανακοπεί, γιατί μια σύγκρουση θα αποβεί καταστροφική, ιδιαίτερα για τη χώρα μας, ανεξαρτήτως έκβασης. Χρειάζονται συνεπώς αποκλιμάκωση της έντασης, διάλογος και ετοιμότητα για αμοιβαίες υποχωρήσεις και συμβιβασμούς. Προϋπόθεση είναι να παραμερίσουμε τις συναισθηματικές αντιδράσεις και να μη γινόμαστε όμηροι αυτών που βλέπουν ως μόνη προοπτική τη σύγκρουση ή και ζουν ακόμη με τους μύθους του μαρμαρωμένου βασιλιά.

Η Ελλάδα έχει ανάγκη τις σχέσεις καλής γειτονίας με την Τουρκία περισσότερο από ό,τι οι εταίροι της. Γι’ αυτό και δεν πρέπει να παρασύρεται από αυτούς, ούτε να προσπαθεί να τους παρασύρει σε γραμμή σύγκρουσης με την Αγκυρα, συμμαχώντας συχνά με τις πιο αντιδραστικές δυνάμεις της Ε.Ε. Ας μην ξεχνάμε πως και στην Ευρώπη υπάρχουν αρκετοί που χαράσσουν την τουρκική πολιτική τους με εσωτερικά και λαϊκιστικά κριτήρια (το προσφυγικό, τη Λεπέν…) και αρέσκονται να αναβιώνουν μνήμες των πολιορκιών της Βιέννης. Τα σπασμένα όμως μιας σύγκρουσης με την Τουρκία θα τα πληρώσουμε πρώτοι εμείς.