Η μονομέρεια στις διεθνείς σχέσεις και ο ρόλος του διεθνούς δικαίου
Αντώνης Μπρεδήμας, Αυγή της Κυριακής, Δημοσιευμένο: 2008-01-06
Το 2007 φεύγει αφήνοντας πίσω του περισσότερα προβλήματα και μελανά σημεία παρά θετικές εξελίξεις. Στα αρνητικά συγκαταλέγεται η χρήση (Λίβανος) ή η απειλή (Ιράν-Ιράκ) χρήσης βίας, το βάλτωμα των διεθνών εμπορικών διαπραγματεύσεων (Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου), οι συνεχιζόμενες μαζικές και συστηματικές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ανά τον κόσμο, που ορισμένες φορές, έχουν τον χαρακτήρα γενοκτονίας (Νταρφούρ), η κατάφορη παραβίαση από το Ισραήλ του δικαιώματος αυτοδιάθεσης των Παλαιστινίων, που συνοδεύεται από πολλές άλλες παραβιάσεις (ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ανθρωπιστικού δικαίου), η ουσιαστική αποτυχία της Συνδιάσκεψης του ΟΗΕ στο Μπαλί για τις κλιματικές αλλαγές, η διαφαινόμενη κήρυξη ανεξαρτησίας του Κοσόβου, οι παράνομες μεταφορές υπόπτων τρομοκρατίας από τη CIA, με τη συνδρομή αρκετών ευρωπαϊκών χωρών, και άλλα ων ουκ έστι αριθμός. Οι θετικές εξελίξεις, τουλάχιστον σημαντικής σημασίας είναι, φοβάμαι, πολύ περιορισμένες και αυτό δεν οφείλεται στο ότι βλέπει κανείς το ποτήρι "μισο-άδειο". Είναι μάλλον "άδειο". Τα προβλήματα αυτά θα αποτελέσουν, ως εκ του χαρακτήρα τους, προβλήματα και του 2008, που θα κληθεί η διεθνής κοινότητα να αντιμετωπίσει με το πενιχρό βάρος που διαθέτει.
Κοινό χαρακτηριστικό των αρνητικών σημείων που επισημάνθηκαν είναι η "μονομέρεια", δηλαδή η συμπεριφορά ενός κράτους έξω από τους κανόνες του διεθνούς δικαίου ή με διάθεση να μην συμφωνήσει σε κοινούς κανόνες αντιμετώπισης των μεγάλων προβλημάτων του κόσμου, αλλά να αγνοήσει τους άλλους ή και να τους επιβάλει τις δικές του απόψεις και τα δικά του συμφέροντα.
Το πεδίο της απειλής ή χρήσης βίας είναι το προνομιακό πεδίο όπου λειτουργεί η μονομέρεια. Είτε πρόκειται για το Κόσοβο (1999) είτε το Ιράκ (2003), οι κανόνες του διεθνούς δικαίου δεν ανατρέπονται μεν, οι συνέπειες όμως της παραβίασης γίνονται αισθητές για πολλά χρόνια στο μέλλον. Στο Κόσοβο, η απειλούμενη για το 2008 απόσχιση θα γίνει κατά παράβαση του μη-επιτρεπτού κατά το διεθνές δίκαιο της απόσχισης, και της απόφασης 1544/1999 του Συμβουλίου Ασφαλείας, ενώ ΝΑΤΟ και Ευρωπαϊκή Ένωση παραβαίνουν παράλληλα την αρχή του δικαίου του πολέμου για τη μη-μεταβολή των εδαφικών ορίων της υπό κατοχή χώρα. Στο Ιράκ, η επιδείνωση της κατάστασης δεν αποκλείεται να επιφέρει τη διάλυση του κράτους αυτού, που διέπεται και αυτό από το δίκαιο της κατοχής.
Η απόσχιση του Κοσόβου, που θα ακολουθηθεί από μια σειρά αναγνωρίσεις διαφόρων κρατών θα αποσταθεροποιήσει πολιτικά τον μη-επιτρεπτικό κανόνα του διεθνούς δικαίου και θα πυροδοτήσει ανάλογες προσπάθειες σε διάφορα σημεία του κόσμου. Ο ισχυρισμός ότι το Κόσοβο δεν αποτελεί "προηγούμενο" (πολιτικό ή νομικό) για άλλες περιπτώσεις, μάλλον ως αστείος ακούγεται.
Στο θέμα της "ανθρωπιστικής επέμβασης" που, όταν γίνεται μονομερώς, είναι αντίθετη με το διεθνές δίκαιο, έγινε κατορθωτό το 2005, να νομιμοποιηθεί μια τέτοια επέμβαση, εφόσον πραγματοποιηθεί υπό την αιγίδα του Συμβουλίου Ασφαλείας. Θα υπάρξει πρόοδος, μετά αυτό (λ.χ. στο Νταρφούρ) ή θα εμπλακεί στα αντιτιθέμενα συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων, έτσι ώστε να καταστεί νεκρό κέλυφος.
Περιβάλλον και διεθνείς εμπορικές σχέσεις είναι το άλλο σκέλος, όπου εκδηλώνεται η προτίμηση ορισμένων κρατών, ιδιαίτερα των ΗΠΑ, να έχουν ελεύθερα τα χέρια τους. Στο πεδίο της προστασίας του περιβάλλοντος, η αποτυχία της Συνδιάσκεψης του Μπαλί, με κύρια ευθύνη των ΗΠΑ και επιπροσθέτως της Κίνας, δεν αφήνουν περιθώρια αισιοδοξίας για την καταπολέμηση του φαινομένου του θερμοκηπίου. Ως προς τις διεθνείς εμπορικές σχέσεις, η διάθεση, κυρίως των ΗΠΑ, να μην δεχθούν ή να εκφυλίσουν τις προσπάθειες για ορισμένες αλλαγές, είτε δυναμιτίζει το διεθνές εμπορικό σύστημα, είτε έχει καταστροφικές συνέπειες για την υγεία των ευάλωτων πληθυσμών, ενώ επηρεάζει δυσμενώς την πολιτιστική ταυτότητα των λαών.
Πιο συγκεκριμένα, η μέχρι σήμερα άρνηση των ΗΠΑ να αποδεχθούν την κατάργηση ή τον σημαντικό περιορισμό των εξαγωγικών τους επιδοτήσεων στα γεωργικά προϊόντα έχει προκαλέσει την μήνιν των αναπτυσσομένων χωρών, αλλά και τη δυσαρέσκεια της Ε.Ε. και, αν δεν μεταβληθεί σύντομα, θα προκαλέσει την κατάρρευση του Γύρου της Doha για τις διεθνείς εμπορικές διαπραγματεύσεις. Γεγονός που θα επιφέρει, με τη σειρά του, την απειλούμενη από τις ΗΠΑ, σύναψη διμερών εμπορικών συμφωνιών, όπου η μονομέρεια του ισχυρού θα λειτουργήσει σε βάρος των ασθενέστερων μερών. Παράλληλα, οι ΗΠΑ αρνούνται να δεχθούν τη δυνατότητα για τις αναπτυσσόμενες χώρες να αγοράζουν σε χαμηλή τιμή τα απαραίτητα φάρμακα για την αντιμετώπιση των μεγάλων ασθενειών (ιδιαίτερα του AIDS), απειλώντας με δικαστικές προσφυγές. Ενώ στο θέμα της "πολιτιστικής διαφορετικότητας", η άρνηση των ΗΠΑ να αποδεχθούν την αντίστοιχη Σύμβαση της ΟΥΝΕΣΚΟ του 2005 (είναι η μόνη χώρα που καταψήφισε το κείμενο αυτό), υποχρεώνει τα άλλα κράτη να υποστούν, μέσα από τους κανόνες της ελευθερίας του διεθνούς εμπορίου, τις επιπτώσεις της ανέλεγκτης "εισβολής" των αμερικάνικων πολιτιστικών προϊόντων (κινηματογραφικές και τηλεοπτικές ταινίες, κ.ά.).
Η μονομέρεια στις διεθνείς σχέσεις δεν είναι ασφαλώς πρόσφατο φαινόμενο. Απαλυνόταν όμως στο παρελθόν είτε από το "αντίπαλο δέος" (ψυχρός πόλεμος) είτε από την αδυναμία αντίδρασης των άλλων πλευρών (μετά το 1990-91). Η κατάσταση όμως, σήμερα, έχει μεταβληθεί σημαντικά. Η συναίνεση, στο πλαίσιο του Συμβουλίου Ασφαλείας, με τις πολιτικές των ΗΠΑ έχει διαρραγεί. Ρωσία, Κίνα και άλλες χώρες διαχωρίζουν τη θέση τους ή και αντιτίθενται ανοιχτά. Στη δεκαετία του 1990, η νομιμότητα της επίθεσης στο Ιράκ και στον Λίβανο θα είχε περάσει στο Συμβούλιο Ασφαλείας. Σήμερα, και αύριο, όχι. Στις διεθνείς εμπορικές σχέσεις οι ΗΠΑ (σε συνεργασία πάντως με την Ε.Ε.) επέβαλαν τις θέσεις τους στις αναπτυσσόμενες χώρες με τον Γύρο της Ουρουγουάης (1994). Σήμερα, και αύριο, αυτό γίνεται ολοένα και πιο δύσκολο. Οι ΗΠΑ αντιδρούν με μονομερείς ενέργειες, που μόνο ως ένδειξη αδυναμίας μπορούν αν εκληφθούν. Μήπως αυτό αποτελεί εκδήλωση του φαινομένου "toute empire perira" (κάθε αυτοκρατορία παρακμάζει);
======================
* Ο Αντώνης Μπρεδήμας είναι καθηγητής Διεθνούς Δικαίου
Κοινό χαρακτηριστικό των αρνητικών σημείων που επισημάνθηκαν είναι η "μονομέρεια", δηλαδή η συμπεριφορά ενός κράτους έξω από τους κανόνες του διεθνούς δικαίου ή με διάθεση να μην συμφωνήσει σε κοινούς κανόνες αντιμετώπισης των μεγάλων προβλημάτων του κόσμου, αλλά να αγνοήσει τους άλλους ή και να τους επιβάλει τις δικές του απόψεις και τα δικά του συμφέροντα.
Το πεδίο της απειλής ή χρήσης βίας είναι το προνομιακό πεδίο όπου λειτουργεί η μονομέρεια. Είτε πρόκειται για το Κόσοβο (1999) είτε το Ιράκ (2003), οι κανόνες του διεθνούς δικαίου δεν ανατρέπονται μεν, οι συνέπειες όμως της παραβίασης γίνονται αισθητές για πολλά χρόνια στο μέλλον. Στο Κόσοβο, η απειλούμενη για το 2008 απόσχιση θα γίνει κατά παράβαση του μη-επιτρεπτού κατά το διεθνές δίκαιο της απόσχισης, και της απόφασης 1544/1999 του Συμβουλίου Ασφαλείας, ενώ ΝΑΤΟ και Ευρωπαϊκή Ένωση παραβαίνουν παράλληλα την αρχή του δικαίου του πολέμου για τη μη-μεταβολή των εδαφικών ορίων της υπό κατοχή χώρα. Στο Ιράκ, η επιδείνωση της κατάστασης δεν αποκλείεται να επιφέρει τη διάλυση του κράτους αυτού, που διέπεται και αυτό από το δίκαιο της κατοχής.
Η απόσχιση του Κοσόβου, που θα ακολουθηθεί από μια σειρά αναγνωρίσεις διαφόρων κρατών θα αποσταθεροποιήσει πολιτικά τον μη-επιτρεπτικό κανόνα του διεθνούς δικαίου και θα πυροδοτήσει ανάλογες προσπάθειες σε διάφορα σημεία του κόσμου. Ο ισχυρισμός ότι το Κόσοβο δεν αποτελεί "προηγούμενο" (πολιτικό ή νομικό) για άλλες περιπτώσεις, μάλλον ως αστείος ακούγεται.
Στο θέμα της "ανθρωπιστικής επέμβασης" που, όταν γίνεται μονομερώς, είναι αντίθετη με το διεθνές δίκαιο, έγινε κατορθωτό το 2005, να νομιμοποιηθεί μια τέτοια επέμβαση, εφόσον πραγματοποιηθεί υπό την αιγίδα του Συμβουλίου Ασφαλείας. Θα υπάρξει πρόοδος, μετά αυτό (λ.χ. στο Νταρφούρ) ή θα εμπλακεί στα αντιτιθέμενα συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων, έτσι ώστε να καταστεί νεκρό κέλυφος.
Περιβάλλον και διεθνείς εμπορικές σχέσεις είναι το άλλο σκέλος, όπου εκδηλώνεται η προτίμηση ορισμένων κρατών, ιδιαίτερα των ΗΠΑ, να έχουν ελεύθερα τα χέρια τους. Στο πεδίο της προστασίας του περιβάλλοντος, η αποτυχία της Συνδιάσκεψης του Μπαλί, με κύρια ευθύνη των ΗΠΑ και επιπροσθέτως της Κίνας, δεν αφήνουν περιθώρια αισιοδοξίας για την καταπολέμηση του φαινομένου του θερμοκηπίου. Ως προς τις διεθνείς εμπορικές σχέσεις, η διάθεση, κυρίως των ΗΠΑ, να μην δεχθούν ή να εκφυλίσουν τις προσπάθειες για ορισμένες αλλαγές, είτε δυναμιτίζει το διεθνές εμπορικό σύστημα, είτε έχει καταστροφικές συνέπειες για την υγεία των ευάλωτων πληθυσμών, ενώ επηρεάζει δυσμενώς την πολιτιστική ταυτότητα των λαών.
Πιο συγκεκριμένα, η μέχρι σήμερα άρνηση των ΗΠΑ να αποδεχθούν την κατάργηση ή τον σημαντικό περιορισμό των εξαγωγικών τους επιδοτήσεων στα γεωργικά προϊόντα έχει προκαλέσει την μήνιν των αναπτυσσομένων χωρών, αλλά και τη δυσαρέσκεια της Ε.Ε. και, αν δεν μεταβληθεί σύντομα, θα προκαλέσει την κατάρρευση του Γύρου της Doha για τις διεθνείς εμπορικές διαπραγματεύσεις. Γεγονός που θα επιφέρει, με τη σειρά του, την απειλούμενη από τις ΗΠΑ, σύναψη διμερών εμπορικών συμφωνιών, όπου η μονομέρεια του ισχυρού θα λειτουργήσει σε βάρος των ασθενέστερων μερών. Παράλληλα, οι ΗΠΑ αρνούνται να δεχθούν τη δυνατότητα για τις αναπτυσσόμενες χώρες να αγοράζουν σε χαμηλή τιμή τα απαραίτητα φάρμακα για την αντιμετώπιση των μεγάλων ασθενειών (ιδιαίτερα του AIDS), απειλώντας με δικαστικές προσφυγές. Ενώ στο θέμα της "πολιτιστικής διαφορετικότητας", η άρνηση των ΗΠΑ να αποδεχθούν την αντίστοιχη Σύμβαση της ΟΥΝΕΣΚΟ του 2005 (είναι η μόνη χώρα που καταψήφισε το κείμενο αυτό), υποχρεώνει τα άλλα κράτη να υποστούν, μέσα από τους κανόνες της ελευθερίας του διεθνούς εμπορίου, τις επιπτώσεις της ανέλεγκτης "εισβολής" των αμερικάνικων πολιτιστικών προϊόντων (κινηματογραφικές και τηλεοπτικές ταινίες, κ.ά.).
Η μονομέρεια στις διεθνείς σχέσεις δεν είναι ασφαλώς πρόσφατο φαινόμενο. Απαλυνόταν όμως στο παρελθόν είτε από το "αντίπαλο δέος" (ψυχρός πόλεμος) είτε από την αδυναμία αντίδρασης των άλλων πλευρών (μετά το 1990-91). Η κατάσταση όμως, σήμερα, έχει μεταβληθεί σημαντικά. Η συναίνεση, στο πλαίσιο του Συμβουλίου Ασφαλείας, με τις πολιτικές των ΗΠΑ έχει διαρραγεί. Ρωσία, Κίνα και άλλες χώρες διαχωρίζουν τη θέση τους ή και αντιτίθενται ανοιχτά. Στη δεκαετία του 1990, η νομιμότητα της επίθεσης στο Ιράκ και στον Λίβανο θα είχε περάσει στο Συμβούλιο Ασφαλείας. Σήμερα, και αύριο, όχι. Στις διεθνείς εμπορικές σχέσεις οι ΗΠΑ (σε συνεργασία πάντως με την Ε.Ε.) επέβαλαν τις θέσεις τους στις αναπτυσσόμενες χώρες με τον Γύρο της Ουρουγουάης (1994). Σήμερα, και αύριο, αυτό γίνεται ολοένα και πιο δύσκολο. Οι ΗΠΑ αντιδρούν με μονομερείς ενέργειες, που μόνο ως ένδειξη αδυναμίας μπορούν αν εκληφθούν. Μήπως αυτό αποτελεί εκδήλωση του φαινομένου "toute empire perira" (κάθε αυτοκρατορία παρακμάζει);
======================
* Ο Αντώνης Μπρεδήμας είναι καθηγητής Διεθνούς Δικαίου
