Δύση: Επιστροφή χωρίς Ψυχρό Πόλεμο
Γιάννης Βούλγαρης, Τα Νέα, Δημοσιευμένο: 2021-06-26
Η «επιστροφή των ΗΠΑ», η «ανασύνταξη της Δύσης», με αυτές τις επιγραμματικές εκφράσεις συνόψισαν τα διεθνή ΜΜΕ τις πρόσφατες συναντήσεις των G7, του ΝΑΤΟ, του Μπάιντεν με τον Πούτιν. Δύσκολο να υποτιμήσει κανείς τους συμβολισμούς και την ουσία αυτών των εξελίξεων, όσο και αν είναι ακόμα επισφαλείς και ακαταστάλακτες. Είναι άλλωστε πολύ πρόσφατη η ανάμνηση της Αμερικής του Τραμπ με την εθνική περιχαράκωση και τις επιλεκτικές εξωτερικές επεμβάσεις, τον εθνολαϊκισμό και την εχθρότητα προς την Ευρώπη. Δύσκολο επίσης να υποτιμήσει κανείς το εύρος και το βάθος των προβλημάτων που έχουν ανοίξει. Η κατάσταση της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας και η ανάγκη ανανέωσής της. Η διαχείριση της νέας φάσης της παγκοσμιοποίησης. Η θέση και ο ρόλος της Δύσης στην παγκόσμια σκηνή. Και επειδή η «Δύση» έχει δύο βασικούς πυλώνες, τις ΗΠΑ και την ΕΕ, η αναζήτηση μιας θετικής μεταξύ τους συνέργειας.
Η μορφή της παγκοσμιοποίησης που επικράτησε τις τελευταίες δεκαετίες με ατμομηχανή τον χρηματοπιστωτικό καπιταλισμό και τη ραγδαία απελευθέρωση των αγορών είναι σήμερα υπό αναθεώρηση στην ίδια την Αμερική. Το γιατί είναι εύκολο να το κατανοήσουμε. Ολα τα στοιχεία δείχνουν ότι τόσο η Δύση ως οικονομική οντότητα, όσο και η δυτική φιλελεύθερη δημοκρατία ως πολίτευμα, χάνουν έδαφος τα τελευταία αρκετά χρόνια. Η αισιοδοξία της δεκαετίας του 1990 ότι η κατάρρευση του ιστορικού κομμουνισμού θα σήμαινε την παγκόσμια διάχυση του δημοκρατικού καπιταλισμού, αποδείχτηκε εξωπραγματική. Διαχύθηκε ο καπιταλισμός αλλά όχι η δημοκρατία. Ο δε καπιταλισμός ισχυροποίησε μεγάλα κράτη που διεκδικούν νέο ρόλο στο παγκόσμιο σύστημα. Κράτη που υιοθέτησαν τον καπιταλισμό αλλά όχι τη δημοκρατία, θεωρώντας την αρχικά «πολυτέλεια των πλούσιων», και τώρα που ισχυροποιήθηκαν οικονομικά, τη θεωρούν ακατάλληλη ή ξεπερασμένη ως μορφή διακυβέρνησης. Οι νέοι αυταρχισμοί δεν συγκροτούν ενιαίο γεωπολιτικό μπλοκ, το αντίθετο μάλλον. Συνιστούν όμως μια πρόκληση στο μέτρο που επιβάλλουν στη δυτική φιλελεύθερη δημοκρατία να αποδείξει και στη νέα ιστορική εποχή ότι είναι ικανότερη να συνδυάσει τις ηθικο-πολιτικές της αρχές με την οικονομική αποτελεσματικότητα.
Η γνώση της ιστορίας μάς έχει προετοιμάσει για αυτή την καμπή. Οπως η παγκοσμιοποίηση στα τέλη του 19ου αιώνα, έτσι και αυτή, άλλαξε τους συσχετισμούς των μεγάλων εθνικών οικονομιών, με άμεση συνέπεια την αλλαγή και των γεωπολιτικών συσχετισμών. Από τη φάση του «ελεύθερου εμπορίου» όπου όλοι κερδίζουν, περνάμε στη φάση όπου γίνεται αντιληπτό ότι κάποιοι κερδίζουν, και μάλιστα πολύ, και κάποιοι χάνουν, επίσης πολύ. Η ανακατανομή της οικονομικής και της γεωπολιτικής ισχύος, βάζει και πάλι στο παιχνίδι τα κράτη που ενεργοποιούνται είτε αμυντικά είτε επιθετικά.
Σε αυτή τη θέση βρίσκεται η Δύση γενικώς, και οι περισσότερες δυτικές κοινωνίες ειδικώς. Το πρόβλημα είναι ότι η εξωτερική αποδυνάμωση συνδυάζεται και αλληλοεπιδρά με την εσωτερική υπόσκαψη των προϋποθέσεων της φιλελεύθερης δημοκρατίας στις ίδιες τις δυτικές κοινωνίες. Η άνοδος των λαϊκισμών και της Ακροδεξιάς την τελευταία δεκαετία ήταν σύμπτωμα και αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης. Οι αιτίες είναι γνωστές και πολυσυζητημένες. Αιτίες οικονομικοκοινωνικές: καθήλωση εργατικών μισθών, υποβάθμιση των μεσαίων στρωμάτων, αύξηση των ανισοτήτων - εκθετική στις ΗΠΑ. Αιτίες πολιτισμικές και ταυτοτικές: το έθνος, η φυλή, η θρησκεία είναι αξίες πολύ σκληρές για να πεθάνουν. Αντιθέτως προσφέρθηκαν εύκολα για πολιτική εκμετάλλευση και κινητοποίηση στα χέρια δημαγωγών. Οπως επίσης συνέβαλαν στον κατακερματισμό της κοινωνίας σε επιμέρους κλειστές πολιτισμικές ταυτότητες, υποσκάπτοντας την έννοια της οικουμενικότητας που ενυπήρχε στην ιδιότητα του πολίτη στις δυτικές φιλελεύθερες δημοκρατίες. Σε αυτή την ατμόσφαιρα της κοινωνικής και πολιτισμικής ανασφάλειας, γίνεται κατανοητή η ανάγκη «επιστροφής του Κράτους» και η ενεργοποίησή του στην Οικονομία τόσο στο διεθνές όσο και στο εθνικό επίπεδο. Από τον παγκόσμιο ελάχιστο φόρο με στόχο κυρίως τους λεγόμενους Big Tech, ώς τις μεγάλες δημόσιες επενδύσεις μετά την πανδημία εποχή. Το χαρακτηριστικό είναι ότι αυτή η στροφή πραγματοποιείται παράλληλα με την υποχώρηση των λαϊκισμών και της Ακροδεξιάς, και συμβαίνει κατά τρόπο ανώδυνο, χωρίς να συνιστά αιτία νέας ιδεολογικοπολιτικής σύγκρουσης, καθώς κάθε μεγάλη ιστορική παράταξη, πλην ακραίων εξαιρέσεων, είναι έτοιμη να το δεχτεί.
Δεν είναι όμως εξίσου ανώδυνη η εξέλιξη του ανταγωνισμού μεταξύ των μεγάλων κρατών που αναπροσαρμόζουν την πολιτική τους υπό την πίεση της ανακατανομής της γεωπολιτικής ισχύος. Στην πραγματικότητα, αυτό που κυρίως συμβαίνει σήμερα δεν είναι μόνο η επιστροφή του κράτους, αλλά η «επιστροφή της Γεωπολιτικής» - δηλαδή του Κράτους ως παίκτη στο σκληρό παιχνίδι του διακρατικού ανταγωνισμού. Στο επίκεντρο βρίσκεται προφανώς η σχέση ΗΠΑ - Κίνας που παίρνει όλο και πιο συγκρουσιακά στοιχεία με προφανείς κινδύνους να διαχυθεί στον πλανήτη ένα κλίμα γενικευμένης αντιπαράθεσης και ενθάρρυνσης των αυταρχικών τάσεων. Το καθεστώς της Κίνας σκληραίνει στο εσωτερικό του και διεκδικεί όλο και περισσότερα στο διεθνές πεδίο ως ανερχόμενη ηγεμονική δύναμη. Η Αμερική αναζητά την ισορροπία μεταξύ παγκοσμιοποίησης και διατήρησης του ηγεμονικού της ρόλου. Φαίνεται εξάλλου ότι σχηματίζεται μια διακομματική συναίνεση στην αντιμετώπιση της σχέσης ΗΠΑ - Κίνας ως παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος (ενδιαφέρουσα και ισορροπημένη ανάλυση του Bernie Sanders, Foreign Affairs, 17/6/2021). Το τελευταίο όμως που θα χρειαζόταν ο Κόσμος είναι ένας νέος Ψυχρός Πόλεμος. Σε έναν Κόσμο τόσο διασυνδεδεμένο θα είναι αυτοκαταστροφικός. Ο προηγούμενος που διεξήχθη τον 20ό αιώνα μεταξύ ΗΠΑ - ΕΣΣΔ αφορούσε δύο Κόσμους χωρισμένους, με περιορισμένες διασυνδέσεις, που στόχευε ο ένας τον άλλον με πυρηνικά, ενώ συγκρούονταν στον λεγόμενο Τρίτο Κόσμο διʼ αντιπροσώπων. Σήμερα, οι πυκνές εμπορικές ανταλλαγές των δύο κρατών, η κοινή προσπάθεια αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής, οι τεράστιοι πόροι που χρειάζονται για να ενισχυθούν οι φτωχές χώρες, τι περιθώριο αφήνουν για έναν μετωπικό ανταγωνισμό χωρίς εκτεταμένα πεδία συνεργασίας;
Αυτός είναι ή θα πρέπει να είναι ο ρόλος της Δύσης στη νέα φάση που έχει εισέλθει ο διασυνδεδεμένος Κόσμος μας. Να θέσει στη διάθεση των διεθνών σχέσεων το πλούσιο απόθεμα αξιών και ιδεών που συσσώρευσε στην ιστορία της: τη δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα και την οικουμενική θέαση. Και σε αυτή τη συμβολή παραμένει αναντικατάστατη. Χωρίς βεβαίως την αλαζονεία να εξαγάγει τον πολιτισμό της σε χώρες που δεν είναι διατεθειμένες να τον εισαγάγουν. Αλλά και χωρίς το αυτομαστίγωμα που ζητά η λεγόμενη cancel culture, η πιο ηλίθια σύγχρονη ιδεολογική μόδα που βλέπει στην κουλτούρα της Δύσης, μόνο ρατσισμό, ιμπεριαλισμό και βία. Ο δυτικός πολιτισμός έχει δείξει ικανότητα αυτοκριτικής και αναστοχασμού μεγαλύτερη από άλλους πολιτισμούς που σήμερα διεκδικούν τον δικό τους ρόλο στον Κόσμο. Χαρακτηριστικά πολύτιμα για έναν διάλογο των Πολιτισμών παρά για τη σύγκρουση των Πολιτισμών, ή ακόμα χειρότερα, για έναν νέο Ψυχρό Πόλεμο.
Η μορφή της παγκοσμιοποίησης που επικράτησε τις τελευταίες δεκαετίες με ατμομηχανή τον χρηματοπιστωτικό καπιταλισμό και τη ραγδαία απελευθέρωση των αγορών είναι σήμερα υπό αναθεώρηση στην ίδια την Αμερική. Το γιατί είναι εύκολο να το κατανοήσουμε. Ολα τα στοιχεία δείχνουν ότι τόσο η Δύση ως οικονομική οντότητα, όσο και η δυτική φιλελεύθερη δημοκρατία ως πολίτευμα, χάνουν έδαφος τα τελευταία αρκετά χρόνια. Η αισιοδοξία της δεκαετίας του 1990 ότι η κατάρρευση του ιστορικού κομμουνισμού θα σήμαινε την παγκόσμια διάχυση του δημοκρατικού καπιταλισμού, αποδείχτηκε εξωπραγματική. Διαχύθηκε ο καπιταλισμός αλλά όχι η δημοκρατία. Ο δε καπιταλισμός ισχυροποίησε μεγάλα κράτη που διεκδικούν νέο ρόλο στο παγκόσμιο σύστημα. Κράτη που υιοθέτησαν τον καπιταλισμό αλλά όχι τη δημοκρατία, θεωρώντας την αρχικά «πολυτέλεια των πλούσιων», και τώρα που ισχυροποιήθηκαν οικονομικά, τη θεωρούν ακατάλληλη ή ξεπερασμένη ως μορφή διακυβέρνησης. Οι νέοι αυταρχισμοί δεν συγκροτούν ενιαίο γεωπολιτικό μπλοκ, το αντίθετο μάλλον. Συνιστούν όμως μια πρόκληση στο μέτρο που επιβάλλουν στη δυτική φιλελεύθερη δημοκρατία να αποδείξει και στη νέα ιστορική εποχή ότι είναι ικανότερη να συνδυάσει τις ηθικο-πολιτικές της αρχές με την οικονομική αποτελεσματικότητα.
Η γνώση της ιστορίας μάς έχει προετοιμάσει για αυτή την καμπή. Οπως η παγκοσμιοποίηση στα τέλη του 19ου αιώνα, έτσι και αυτή, άλλαξε τους συσχετισμούς των μεγάλων εθνικών οικονομιών, με άμεση συνέπεια την αλλαγή και των γεωπολιτικών συσχετισμών. Από τη φάση του «ελεύθερου εμπορίου» όπου όλοι κερδίζουν, περνάμε στη φάση όπου γίνεται αντιληπτό ότι κάποιοι κερδίζουν, και μάλιστα πολύ, και κάποιοι χάνουν, επίσης πολύ. Η ανακατανομή της οικονομικής και της γεωπολιτικής ισχύος, βάζει και πάλι στο παιχνίδι τα κράτη που ενεργοποιούνται είτε αμυντικά είτε επιθετικά.
Σε αυτή τη θέση βρίσκεται η Δύση γενικώς, και οι περισσότερες δυτικές κοινωνίες ειδικώς. Το πρόβλημα είναι ότι η εξωτερική αποδυνάμωση συνδυάζεται και αλληλοεπιδρά με την εσωτερική υπόσκαψη των προϋποθέσεων της φιλελεύθερης δημοκρατίας στις ίδιες τις δυτικές κοινωνίες. Η άνοδος των λαϊκισμών και της Ακροδεξιάς την τελευταία δεκαετία ήταν σύμπτωμα και αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης. Οι αιτίες είναι γνωστές και πολυσυζητημένες. Αιτίες οικονομικοκοινωνικές: καθήλωση εργατικών μισθών, υποβάθμιση των μεσαίων στρωμάτων, αύξηση των ανισοτήτων - εκθετική στις ΗΠΑ. Αιτίες πολιτισμικές και ταυτοτικές: το έθνος, η φυλή, η θρησκεία είναι αξίες πολύ σκληρές για να πεθάνουν. Αντιθέτως προσφέρθηκαν εύκολα για πολιτική εκμετάλλευση και κινητοποίηση στα χέρια δημαγωγών. Οπως επίσης συνέβαλαν στον κατακερματισμό της κοινωνίας σε επιμέρους κλειστές πολιτισμικές ταυτότητες, υποσκάπτοντας την έννοια της οικουμενικότητας που ενυπήρχε στην ιδιότητα του πολίτη στις δυτικές φιλελεύθερες δημοκρατίες. Σε αυτή την ατμόσφαιρα της κοινωνικής και πολιτισμικής ανασφάλειας, γίνεται κατανοητή η ανάγκη «επιστροφής του Κράτους» και η ενεργοποίησή του στην Οικονομία τόσο στο διεθνές όσο και στο εθνικό επίπεδο. Από τον παγκόσμιο ελάχιστο φόρο με στόχο κυρίως τους λεγόμενους Big Tech, ώς τις μεγάλες δημόσιες επενδύσεις μετά την πανδημία εποχή. Το χαρακτηριστικό είναι ότι αυτή η στροφή πραγματοποιείται παράλληλα με την υποχώρηση των λαϊκισμών και της Ακροδεξιάς, και συμβαίνει κατά τρόπο ανώδυνο, χωρίς να συνιστά αιτία νέας ιδεολογικοπολιτικής σύγκρουσης, καθώς κάθε μεγάλη ιστορική παράταξη, πλην ακραίων εξαιρέσεων, είναι έτοιμη να το δεχτεί.
Δεν είναι όμως εξίσου ανώδυνη η εξέλιξη του ανταγωνισμού μεταξύ των μεγάλων κρατών που αναπροσαρμόζουν την πολιτική τους υπό την πίεση της ανακατανομής της γεωπολιτικής ισχύος. Στην πραγματικότητα, αυτό που κυρίως συμβαίνει σήμερα δεν είναι μόνο η επιστροφή του κράτους, αλλά η «επιστροφή της Γεωπολιτικής» - δηλαδή του Κράτους ως παίκτη στο σκληρό παιχνίδι του διακρατικού ανταγωνισμού. Στο επίκεντρο βρίσκεται προφανώς η σχέση ΗΠΑ - Κίνας που παίρνει όλο και πιο συγκρουσιακά στοιχεία με προφανείς κινδύνους να διαχυθεί στον πλανήτη ένα κλίμα γενικευμένης αντιπαράθεσης και ενθάρρυνσης των αυταρχικών τάσεων. Το καθεστώς της Κίνας σκληραίνει στο εσωτερικό του και διεκδικεί όλο και περισσότερα στο διεθνές πεδίο ως ανερχόμενη ηγεμονική δύναμη. Η Αμερική αναζητά την ισορροπία μεταξύ παγκοσμιοποίησης και διατήρησης του ηγεμονικού της ρόλου. Φαίνεται εξάλλου ότι σχηματίζεται μια διακομματική συναίνεση στην αντιμετώπιση της σχέσης ΗΠΑ - Κίνας ως παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος (ενδιαφέρουσα και ισορροπημένη ανάλυση του Bernie Sanders, Foreign Affairs, 17/6/2021). Το τελευταίο όμως που θα χρειαζόταν ο Κόσμος είναι ένας νέος Ψυχρός Πόλεμος. Σε έναν Κόσμο τόσο διασυνδεδεμένο θα είναι αυτοκαταστροφικός. Ο προηγούμενος που διεξήχθη τον 20ό αιώνα μεταξύ ΗΠΑ - ΕΣΣΔ αφορούσε δύο Κόσμους χωρισμένους, με περιορισμένες διασυνδέσεις, που στόχευε ο ένας τον άλλον με πυρηνικά, ενώ συγκρούονταν στον λεγόμενο Τρίτο Κόσμο διʼ αντιπροσώπων. Σήμερα, οι πυκνές εμπορικές ανταλλαγές των δύο κρατών, η κοινή προσπάθεια αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής, οι τεράστιοι πόροι που χρειάζονται για να ενισχυθούν οι φτωχές χώρες, τι περιθώριο αφήνουν για έναν μετωπικό ανταγωνισμό χωρίς εκτεταμένα πεδία συνεργασίας;
Αυτός είναι ή θα πρέπει να είναι ο ρόλος της Δύσης στη νέα φάση που έχει εισέλθει ο διασυνδεδεμένος Κόσμος μας. Να θέσει στη διάθεση των διεθνών σχέσεων το πλούσιο απόθεμα αξιών και ιδεών που συσσώρευσε στην ιστορία της: τη δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα και την οικουμενική θέαση. Και σε αυτή τη συμβολή παραμένει αναντικατάστατη. Χωρίς βεβαίως την αλαζονεία να εξαγάγει τον πολιτισμό της σε χώρες που δεν είναι διατεθειμένες να τον εισαγάγουν. Αλλά και χωρίς το αυτομαστίγωμα που ζητά η λεγόμενη cancel culture, η πιο ηλίθια σύγχρονη ιδεολογική μόδα που βλέπει στην κουλτούρα της Δύσης, μόνο ρατσισμό, ιμπεριαλισμό και βία. Ο δυτικός πολιτισμός έχει δείξει ικανότητα αυτοκριτικής και αναστοχασμού μεγαλύτερη από άλλους πολιτισμούς που σήμερα διεκδικούν τον δικό τους ρόλο στον Κόσμο. Χαρακτηριστικά πολύτιμα για έναν διάλογο των Πολιτισμών παρά για τη σύγκρουση των Πολιτισμών, ή ακόμα χειρότερα, για έναν νέο Ψυχρό Πόλεμο.
