Ιδιωτικά; ΝΑΙ- Πανεπιστήμια; ΟΧΙ

Η κυρία υπουργός Παιδείας κ.λπ. προχωρά ακάθεκτη στην ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων, αγνοώντας, πέρα από τις αντιδράσεις, και την πραγματικότητα. Δεν γνωρίζω αν έχει γίνει σε επιστημονικό-ερευνητικό επίπεδο (στα σχετικά πανεπιστημιακά τμήματα) συζήτηση για τους λόγους που δημιουργούν την απαίτηση όλοι οι απόφοιτοι Λυκείου να εισέρχονται στο πανεπιστήμιο. Γιατί το πώς και αν εξέρχονται όλοι ως πτυχιούχοι λίγοι το συζητούν δημόσια, και αυτοί επικεντρώνονται στο λάθος σημείο: στην πυρά οι "αιώνιοι" φοιτητές. Θα κάνω μια προσπάθεια να θέσω ένα θέμα και ας έρθουν άλλοι πιο αρμόδιοι να το επιβεβαιώσουν ή να το αμφισβητήσουν και να προτείνουν λύσεις. Το θέμα είναι ο ρόλος του πανεπιστημίου υπό το φως της διαρκώς αυξανόμενης γνώσης.

Από την αρχαιότητα έως τον Διαφωτισμό οι διανοούμενοι και οι επιστήμονες ταυτίζονταν. Ήταν κάτοχοι ενός πολύ μεγάλου τμήματος της τότε υπάρχουσας γνώσης. Η απουσία όμως δημόσιας και δωρεάν παιδείας περιόριζε με φυσικό τρόπο και τον κύκλο των κατόχων της γνώσης και την ποσότητα της ίδιας της γνώσης. Από τον Διαφωτισμό και μετά, μια εκθετική αύξηση της γνώσης λαμβάνει χώρα. Αρχίζει σιγά-σιγά, όπως όλες οι εκθετικές συναρτήσεις, και στις μέρες μας πια έχει λάβει εκρηκτικές διαστάσεις. Αυτή η εξέλιξη είναι απότοκο του ίδιου του ρόλου του πανεπιστημίου, αλλά και του δημόσιου χαρακτήρα του: το πανεπιστήμιο είναι χώρος παραγωγής γνώσης. Για να παραχθεί γνώση, χρειάζεται (μεταξύ των άλλων) και κριτική της υπάρχουσας ορθοδοξίας. Για να υπάρξει κριτική, χρειάζεται ελευθερία. Το δημόσιο ίδρυμα είναι ιδανικά φτιαγμένο γι’ αυτό το ρόλο. Το αυτοδιοίκητό του επιτρέπει να καλλιεργήσει στο εσωτερικό του το κατάλληλο κλίμα ελευθερίας και κριτικής, έτσι ώστε να είναι αποτελεσματικό στον πρωτεύοντα ρόλο του: την παραγωγή γνώσης.

Βεβαίως, ακούω ήδη τον αντίλογο των οπαδών της ιδιωτικοποίησης: Δηλαδή μας λες ότι μερικά από τα καλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου, όπως το Χάρβαρντ, που είναι ιδιωτικά, δεν παράγουν γνώση; Δεν λέω αυτό. Άσε που όσοι λένε ότι τα αμερικανικά πανεπιστήμια είναι ιδιωτικά, ψεύδονται ασύστολα. Είναι μη κερδοσκοπικά ιδρύματα, κοινωνικής, δημοτικής ή πολιτειακής στην πλειοψηφία τους ιδιοκτησίας, και υπόκεινται σε αυστηρό έλεγχο τήρησης του χαρακτήρα του πανεπιστημίου. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: προ ετών το εν Ελλάδι Αμερικανικό Κολλέγιο (το γνωστό Deree), πέρασε από την τακτική διαδικασία ελέγχου από τον φορέα που του επιτρέπει να θεωρεί εαυτό ισότιμο με τα αμερικάνικα πανεπιστήμια. Ο φορέας αυτός λέγεται Ένωση Πανεπιστημίων και Κολλεγίων της Νέας Αγγλίας και αδειοδοτεί μερικά (αν όχι όλα) από τα πιο γνωστά πανεπιστήμια της ομώνυμης περιοχής των ΗΠΑ. Τι επέβαλλε η αξιολόγηση στο Deree; Πρώτον, να φτιάξει μια βιβλιοθήκη σοβαρών προδιαγραφών (και τεραστίου κόστους), με βιβλία αλλά και αναγνωστήρια, όπως όλες οι βιβλιοθήκες των αμερικανικών πανεπιστημίων. Δεύτερον, να μειώσει το ποσοστό των διδασκόντων μερικής απασχόλησης, μετατρέποντας μερικές από τις θέσεις τους σε θέσεις πλήρους απασχόλησης με συμβάσεις αορίστου χρόνου.

Αν η εν λόγω επιτροπή αξιολόγησης ερχόταν σε μερικά από τα περιφερειακά δημόσια πανεπιστήμια, με τις κολοσσιαίες ελλείψεις υποδομής, θα τους αφαιρούσε επί τόπου την άδεια. Για να μην πω για το ότι τα νεότερα εξ αυτών λειτουργούν μόνον με διδάσκοντες μερικής απασχόλησης. Και θα υποχρέωνε την πολιτεία να διαθέσει τους αναγκαίους πόρους για να γίνουν οι απαραίτητες αλλαγές που θα έκαναν τα εν λόγω ιδρύματα ισότιμα με τα πανεπιστήμια της υπόλοιπης χώρας (και όχι παράγοντες ενίσχυσης της τοπικής οικονομίας μέσω του "αναγκαστικού τουρισμού" διδασκόντων και διδασκομένων).

Υπάρχει στην πατρίδα μας νόμος που να ορίζει τι είναι πανεπιστήμιο; Μάλλον υπάρχει. Εφαρμόζεται κανένα άρθρο του παντού; Πολύ αμφιβάλλω. Μια σειρά από παραρτήματα ξένων πανεπιστημίων έχουν φυτρώσει σαν μανιτάρια και οι απόφοιτοί τους ανταγωνίζονται ευθέως τους αποφοίτους των δημόσιων πανεπιστημίων στην αγορά εργασίας. Άσε που μπορεί να συμβεί και το εξής τραγελαφικό: Κάποιο Ελληνόπουλο να τελειώσει το Αμερικανικό Κολλέγιο, να πάει για διδακτορικό στις ΗΠΑ, να γίνει καθηγητής στο Χάρβαρντ (που λέγαμε προηγουμένως), να γίνει κορυφή στην ειδικότητά του, αλλά εδώ δεν θα μπορέσει να γυρίσει ως πανεπιστημιακός γιατί εμείς δεν αναγνωρίζουμε το πρώτο του πτυχίο.

Τι είναι όμως τα λεγόμενα "ιδιωτικά πανεπιστήμια" στην Ελλάδα σήμερα; Με ελάχιστες εξαιρέσεις, είναι κέντρα κατάρτισης. Δεν παράγουν γνώση. Καλλιεργούν δεξιότητες και προσφέρουν τα απολύτων αναγκαία για να είναι κάποιος παραγωγικός σε μια συγκεκριμένη θέση εργασίας. Αν η οργάνωση της παραγωγής αλλάξει και η θέση αυτή καταργηθεί, αυτός που την κατέχει πρέπει να βρει αλλού δουλειά (σε επιχείρηση που έχει ακόμη τέτοιου είδους θέσεις εργασίας) ή να επανακαταρτιστεί, αν οι θέσεις αυτού του είδους καταργήθηκαν στο σύνολο του κλάδου. Ακόμη και αν ονειρευτεί κανείς ιδιωτικά πανεπιστήμια που να παράγουν γνώση (π.χ. με ιδιοκτήτη την Εκκλησία της Ελλάδος), είναι φανερό ότι θα στερούνται αυτοδιοίκησης, συνεπώς ελευθερίας, συνεπώς κριτικής σκέψης και άρα θα υπονομευτεί σοβαρά η δυνατότητά τους να παράγουν γνώση.

Θα δεσμευτεί η κυρία υπουργός ότι θα εφαρμόζει το νόμο, που θα διέπει ιδιωτικά και δημόσια πανεπιστήμια ισοτίμως, και θα αναγκάζει τους ιδιοκτήτες (μετόχους για τα ιδιωτικά, την εληνική κυβέρνηση για τα δημόσια), να κάνουν τις αναγκαίες επενδύσεις σε υποδομές και διδακτικό προσωπικό, ώστε τα ιδρύματα αυτά να είναι πράγματι πανεπιστήμια; Αν όχι, να προβλέψω πού θα οδηγηθούμε: μια σειρά από παράγκες θα συνάπτουν συμφωνίες με ιδρύματα αμφιβόλου κύρους της αλλοδαπής, θα εκμεταλλεύονται την ανάγκη των Ελληνοπαίδων για "πτυχίο", πλουτίζοντας τους ιδιοκτήτες τους, και θα παράγουν στρατιές απαίδευτων δήθεν επιστημόνων οι οποίοι θα απασχολούνται, με μεροκάματα πείνας, σε θέσεις που χρειάζονται πραγματικοί επιστήμονες. Αλλά οι κοντόφθαλμοι Έλληνες επιχειρηματίες (αλλά και οι κυβερνώντες), που είναι πάτοι στην καινοτομία σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, δεν χαμπαριάζουν απ’ αυτά. Τους νοιάζει να τα "κονομήσουν" τώρα, και για αύριο έχει ο Θεός.

Ας επανέλθω λοιπόν στο αρχικό ερώτημα. Τι επιπτώσεις έχει η αύξηση της υπάρχουσας γνώσης, καθώς και η διαρκώς αυξανόμενη παραγωγή νέας γνώσης; Υποστηρίζω ότι το υπάρχον εκπαιδευτικό σύστημα έχει προ πολλού καταστεί ανίκανο να διαχειριστεί αυτή τη νέα πραγματικότητα. Το γυμνάσιο, όπως το ήξεραν πριν από τον Πόλεμο, ήταν σε θέση να παραγάγει στελέχη για τις επιχειρήσεις και το Δημόσιο. Σήμερα είναι κοινός τόπος ότι η βελτίωση της αποτελεσματικότητας της δημόσιας διοίκησης είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την απασχόληση αποφοίτων της τριτοβάθμιας, αλλά και στελεχών με μεταπτυχιακούς τίτλους σπουδών. Το ίδιο ισχύει και για την βελτίωση της παραγωγικότητας και της ανταγωνιστικότητας πολλών κλάδων του ιδιωτικού τομέα. Για να μην προσθέσουμε το ζήτημα της επιβίωσης και της ποιότητας ζωής στη σύγχρονη κοινωνία της πληροφορίας, που απαιτεί αυξημένες ικανότητες και γνώσεις σε σχέση με το παρελθόν. Ένα απλό παράδειγμα: Πώς θα κατανοήσει ο σύγχρονος πολίτης τα προβλήματα του περιβάλλοντος αν έχει πλήρη άγνοια της φυσικής, της βιολογίας και της στατιστικής; Δεν χρειάζεται να αναπτύξει ο ίδιος τα περίπλοκα υποδείγματα των σχετικών με το αντικείμενο επιστημόνων, αλλά πρέπει να μπορεί να παρακολουθήσει τα επιχειρήματα του δημόσιου διαλόγου στο θέμα αυτό. Με αυτό τον τρόπο η πανεπιστημιακή παιδεία γίνεται απαραίτητη.

Η μαζική εισαγωγή στο πανεπιστήμιο, πέρα από τα λογιστικά προβλήματα (υποδομές, αριθμός μελών ΔΕΠ κ.λπ.), θέτει και ένα ζήτημα εκπαιδευτικής ουσίας: Χρειάζεται η κοινωνία τόσους επιστήμονες; Διότι ο νόμος για τα ΑΕΙ ορίζει ότι κάθε τμήμα θεραπεύει ένα επιστημονικό αντικείμενο. Και ένα δεύτερο: Είναι φυσικώς δυνατόν κάθε νέος να γίνει επιστήμονας; Και στα δύο ερωτήματα η σωστή απάντηση πιστεύω πως είναι το "όχι".

Πως συμβιβάζεται αυτό το όχι με τις παρατηρήσεις των προηγουμένων παραγράφων; Με την ριζική αλλαγή τόσο στην τριτοβάθμια, όσο και στις προηγούμενες εκπαιδευτικές βαθμίδες.

1. Πρέπει να αναβαθμιστεί το περιεχόμενο και το επίπεδο των σπουδών από το νηπιαγωγείο μέχρι το λύκειο. Να μην υπάρχει αλληλοκάλυψη της ύλης μεταξύ βαθμίδων (π.χ. κλάσματα και στο Δημοτικό και το Γυμνάσιο), που έχει σαν αποτέλεσμα και τη σπατάλη χρόνου και την πλημμελή μάθηση.

2. Να ενισχυθεί ο ρόλος του λυκείου μέσω της χορήγησης πιστοποιητικών ειδικής γνώσης, όπως για παράδειγμα πιστοποιητικό γλωσσομάθειας για ξένες γλώσσες, ή πιστοποιητικό χειρισμού υπολογιστή, προγραμμάτων επεξεργασίας κειμένου, λογιστικών φύλλων, δομημένης παρουσίασης κλπ. Ας χρησιμοποιηθεί η ενισχυτική διδασκαλία και για τέτοιους σκοπούς.

3. Να αποδεχθούμε τα τριετή προγράμματα στα πανεπιστήμια, τα οποία όμως δεν θα δίνουν ειδίκευση σε μια επιστήμη, αλλά σωστά θεμελιωμένη γνώση σε ομάδα επιστημών. Για παράδειγμα, ένας υποψήφιος δεν θα μπαίνει στο Μαθηματικό ή το Φυσικό, αλλά στη Σχολή Θετικών Επιστημών. Εκεί μέσα σε τρία χρόνια θα εκτίθεται στο σύνολο των επιστημονικών κλάδων της Σχολής, ίσως και με κάποια έμφαση σε μια από τις επιστήμες αυτές. Μετά τον τριετή κύκλο, θα πρέπει να ακολουθήσουν άλλα δύο ή τρία έτη σπουδών σε μεταπτυχιακό επίπεδο ειδίκευσης -- δωρεάν. Έτσι κάποιος απόφοιτος της Σχολής Θετικών Επιστημών μπορεί να επιλέξει να γίνει μαθηματικός, ακολουθώντας ένα μεταπτυχιακό στα μαθηματικά, ή καθηγητής επιστημών στο δημοτικό (σωστά το βάζω, αφορά επόμενη μεταρρυθμιστική πρόταση), γυμνάσιο ή λύκειο, ακολουθώντας το αντίστοιχο μεταπτυχιακό.

4. Τα μεταπτυχιακά τμήματα ή προγράμματα (διατμηματικά), θα πρέπει να είναι αρκετά αυστηρά (περιορισμένη διάρκεια φοίτησης, προαπαιτούμενα, δυνατότητα διαγραφής για πλημμελή απόδοση), όπως ακριβώς ισχύει και σήμερα.

Είναι προφανές ότι ένα τέτοιο σύστημα θα είναι κατά πολύ ακριβότερο από το σημερινό, αλλά ως γνωστόν "το φτηνό το κρέας τα σκυλιά το τρώνε". Αν η κυρία υπουργός θέλει "ανταγωνιστική" παιδεία, οφείλει να βρει και τα μετρητά. Διότι κανένας ιδιώτης δεν θα σπεύσει να καλύψει το υπάρχον κενό, αφού το κόστος της επένδυσης δεν είναι δυνατόν να αποσβεσθεί στο ορατό μέλλον. Όταν περάσει η μόδα του μάρκετινγκ (marketing) και του μπίζνες αντμινιστρέισον (business administration), οι διάφορες παράγκες της αγοράς που περνάνε για ιδιωτικά πανεπιστήμια θα κλείσουν. Το δημόσιο πανεπιστήμιο όμως θα είναι εδώ. Γιατί η μεγάλη πλειοψηφία της ακαδημαϊκής κοινότητας το πονάει. Είμαστε εδώ, σε άθλιες συνθήκες δουλειάς σε σχέση με τα πανεπιστήμια του εξωτερικού, όπου πολλοί από μας σπούδασαν ή δούλεψαν, με μισθούς γελοίους (ο μισθός μου σήμερα είναι κάτω από το μισό του μισθού που έπαιρνα στη Βοστώνη πριν δώδεκα χρόνια, σε αντίστοιχη θέση), γιατί πιστεύουμε στο δημόσιο πανεπιστήμιο και την ακαδημαϊκή ελευθερία, αλλά κυρίως γιατί αγαπάμε τον τόπο μας. Δυστυχώς στηριζόμενοι στον πατριωτισμό μας, πολλοί υπουργοί Παιδείας θεώρησαν ότι μπορούν να κάνουν ότι θέλουν, αφού το δημόσιο πανεπιστήμιο είναι ανθεκτικό και δεν έχει διαλυθεί ακόμη (παρά τις φιλότιμες προσπάθειές τους). Ώς πότε όμως;

Ο Γιάννης Κ. Μπασιάκος διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών