Γράμμα από τον Μαρξ

Στις 5 Μαΐου 2018 συμπληρώθηκαν 200 χρόνια από τη γέννηση του Καρλ Μαρξ. Αυτός και ο Μακιαβέλι είναι δύο στοχαστές που προκαλούν μέχρι σήμερα τις πιο αντιφατικές κρίσεις για το έργο τους. Για παράδειγμα, από τη μια ο κ. Τσίπρας, σε ομιλία του στην Μπολόνια το 2014, χάρισε τον Μακιαβέλι «στην αντιδραστική και συντηρητική Ευρώπη», ενώ από την άλλη κάποιοι «δογματικοί φιλελεύθεροι» - μερικοί απʼ αυτούς «γνωρίζουν» τον Μαρξ μέσω των τρισάθλιων σοβιετικών εγχειριδίων «μαρξισμού - λενινισμού» - εντάσσουν τον Μαρξ στο ρεύμα του αντι-Διαφωτισμού. Ο Μακιαβέλι όμως είναι ο προπάτορας και ο Μαρξ τέκνο του Διαφωτισμού.

Εκεί όμως που βασανιζόμουν να οργανώσω τις σκέψεις μου για να γράψω κάτι τιμώντας αυτό το Ιωβηλαίο, είδα κατάπληκτος στο ηλεκτρονικό γραμματοκιβώτιό μου ένα συνημμένο. Αποστολέας; Ο Καρλ Μαρξ.

Μου έγραφε:

«Φίλε μου, σε ευχαριστώ που σκέφτηκες να με τιμήσεις. Επίτρεψέ μου να σε βοηθήσω».

Και συνέχιζε:

«Ο Μακιαβέλι απελευθέρωσε την πολιτική από την εκκλησιαστική ηθική, ενώ εγώ απελευθέρωσα την κριτική του καπιταλισμού από την ηθικολογία. Ποτέ δεν είδα την Αριστερά ως par excellence φορέα ηθικής. Τέτοιες απόψεις είναι μεταγενέστερες προβολές, που καταλήγουν σε γελοίες αναγωγές για την ύπαρξη μιας δήθεν "εμβολιασμένης" κατά του μικροβίου της ανηθικότητας Αριστεράς (το περιβόητο ηθικό πλεονέκτημα). Ηθική Αριστερά vs ανήθικης Δεξιάς. Ηθικολογικές ανοησίες. Εννοιες που βαθύτατα απεχθανόμουν.

Ποτέ δεν θεώρησα τον καπιταλισμό άδικο ή ανήθικο σύστημα. Αδικα ήσαν τα προκαπιταλιστικά συστήματα. Στον καπιταλισμό η εργατική δύναμη είναι εμπόρευμα που ανταμείβεται με το ισοδύναμο της απαραίτητης αξίας για την αναπαραγωγή της. Είναι όμως η μοναδική δύναμη που έχει την ικανότητα να παράγει περισσότερη αξία απʼ όση χρειάζεται για να αναπαραχθεί η ίδια. Τάχθηκα κατά της ανισότητας και όχι γενικά κατά της αδικίας.

Το θέμα της δίκαιης κοινωνίας το κάλυψε καλύτερα από μένα, πολλά χρόνια αργότερα, ο πολιτικός φιλελευθερισμός του Τζον Ρολς και όχι μόνο. Αν και με χαρά διάβασα έναν πραγματικό έλληνα φιλελεύθερο, όχι σαν αυτούς τους δογματικούς που ανέφερες παραπάνω, να ισχυρίζεται ότι "ο Μαρξ ήταν ορθολογιστής, τέκνο του Διαφωτισμού και (ω της ύβρεως!) πολιτικά φιλελεύθερος!" (Νίκος Δήμου, «Το Βήμα», 15.4.2018).

Εκείνο που απεχθανόμουν, όσο το απεχθανόταν και ο φιλελευθερισμός, ήταν το κράτος. Είχα αναφέρει από τότε ότι ο καπιταλισμός δημιουργεί αντίρροπες τάσεις στις κρίσεις του μέσα από το εξαγωγικό εμπόριο, τη διεθνή επέκταση στις αγορές, τον εφεδρικό στρατό των ανέργων και το κράτος. Τα ίδια υποστήριζε, ευφυέστατα, στις αρχές του 20ού αιώνα και η Ρόζα Λούξεμπουργκ.

Πολλά χρόνια αργότερα ήρθε η εξαιρετική ανάλυση του Νίκου Πουλαντζά. Κάνουμε πολλή παρέα εδώ. Ο Πουλαντζάς - στηριζόμενος στη δική μου θεώρηση για την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους, λόγω του αυξημένου ρόλου του σταθερού κεφαλαίου στην οργανική του σχέση με το μεταβλητό, όπου μόνο το μεταβλητό παράγει υπεραξία - έβλεπε στον κρατισμό την αντι-τάση σε αυτή την πτώση. Ο κρατισμός οδηγεί στην αύξηση του ποσοστού υπεραξίας ή εκμετάλλευσης. Δεν είναι αριστερή πολιτική. Για παράδειγμα, οι "κοινωνικοποιήσεις" των προβληματικών στην Ελλάδα το 1974-1985 λειτούργησαν ως αντι-κίνηση σε αυτή την πτωτική τάση.

Επίτρεψέ μου εδώ μια περιαυτολογία. Στον τρόπο που έβλεπα τη σχέση Κεφαλαίου και Εργασίας είμαι αξεπέραστος. Γιʼ αυτό και σήμερα στα αμερικανικά πανεπιστήμια δεν νοούνται μαθήματα για την επιχειρηματικότητα χωρίς μελέτη του "Κεφαλαίου". Στον καπιταλισμό φαίνεται πως η ανταλλαγή (αγορά) είναι το μείζον. Ουσιαστικά όμως η αγορά είναι επιφαινόμενο, έστω και αν αυτή "παρουσιάζεται" ως ουσία. Αν κανείς ξύσει κάτω από την επιφάνεια των γραπτών μου, αν διαβάσει δηλαδή το "Κεφάλαιο", η παραγωγή και οι ιδέες είναι η βάση και η οικονομία (αγορά) το εποικοδόμημα.

Υποστήριξα επίσης ότι ο καπιταλισμός προέκυψε ως τάση και όχι ως ιστορική αναγκαιότητα από την επέκταση συγκεκριμένων κοινωνικών, οικονομικών και ταξικών αλλαγών, τις οποίες ήλθαν εκ των υστέρων η Αγγλική και η Γαλλική Επανάσταση να νομιμοποιήσουν και πολιτικά. Εγραψα μάλιστα ότι η δική μου "σκιαγράφηση του καπιταλισμού αφορά την πορεία εμφάνισης του καπιταλισμού στη Δυτική Ευρώπη και δεν αποτελεί μια ιστορικο-φιλοσοφική θεωρία για τον γενικό δρόμο, τον οποίο μοιραία είναι αναγκασμένοι να ακολουθήσουν όλοι οι λαοί, ανεξαρτήτως των ιστορικών συνθηκών... Μια τέτοια άποψη θα ήταν ταυτόχρονα και μεγάλη κολακεία, αλλά και όνειδος για μένα" (Προς τη Σύνταξη του περιοδικού "Πατριωτικές Σημειώσεις").

Εκανα όμως ένα μεγάλο λάθος. Απέτυχα να κατανοήσω τη δημοκρατία τόσο καλά, όσο ανέλυσα τη λειτουργία του καπιταλισμού. Ο Μπερνστάιν κατάλαβε πολύ καλύτερα από μένα την αξία της δημοκρατίας. Η σοσιαλδημοκρατία αναφερόμενη στο "πρωτείο της πολιτικής" εννοεί το πρωτείο της δημοκρατίας. Αν ο γαλλικός πετεινός λαλούσε το 1848 την επανάσταση, όπως έγραφα στα νεανικά μου γραπτά, ο γερμανικός αετός της σοσιαλδημοκρατίας πέταξε πάνω από το αίτημα "καπιταλισμός και δημοκρατία" και όχι το αίτημα "σοσιαλισμός και δημοκρατία". Ευτυχώς.

Στο ζήτημα της δημοκρατίας τοποθέτησα τελικά τη θεωρία μου με το κεφάλι κάτω, όπως κατηγορούσα τη χεγκελιανή θεωρία. Επέτρεψα να εννοηθεί ότι ο σοσιαλισμός πρώτα καταλαμβάνει την εξουσία και μετά "διαμορφώνει" τις νέες κοινωνικές σχέσεις. Οπου όμως οι κοινωνικές σχέσεις "εισάγονται" από πάνω και απʼ έξω εκεί παραμονεύει το μοναδικό κόμμα και ο μεγάλος ηγέτης. Κρύβεται το λενινιστικό "έχουμε την κυβέρνηση, αλλά όχι και την εξουσία". Εδώ φωλιάζει το φίδι του ολοκληρωτισμού. Δεν έφταιγε μόνο ο Στάλιν, έστω και ο Λένιν, για τα αποτελέσματα του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού. Εφταιγα και εγώ. Οχι εξίσου, αλλά αρκετά.

Ενα μόνο με στενοχωρεί ακόμη. Κάποιοι άσχετοι δηλώνουν ότι απέτυχα, επειδή δήθεν προέβλεψα την πτώση του καπιταλισμού. Ας καταλάβουν επιτέλους ότι δεν διατύπωσα ιστορικούς νόμους, μόνο τάσεις περιέγραψα. Πόσες φορές να το πω; Ετσι είδα και την έλευση της παγκοσμιοποίησης ως τάση. Πόσοι στην εποχή μου το είδαν αυτό;

Η σημερινή ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία πρέπει να χρησιμοποιήσει δημιουργικά τη δική μου μεθοδολογική ανάλυση για να ερμηνεύσει την παγκοσμιοποίηση και να επανατοποθετήσει τον εαυτό της εκεί και όχι στην επιστροφή στο έθνος-κράτος. Μόνο έτσι θα ανακάμψει.

Καλή σου τύχη εκεί που έχεις μπλέξει.

Τα λέμε.

Φιλικά,

Καρλ Μαρξ».

Και για την αναπαραγωγή Γιώργος Σιακαντάρης, πρώην επιστημονικός διευθυντής στο ΙΣΤΑΜΕ.