Η Αριστερά ως αξία
Γιώργος Γιαννουλόπουλος, Ελευθεροτυπία, Δημοσιευμένο: 2006-03-22
Λέγαμε την προπερασμένη Τετάρτη ότι ο Ευκλείδης Τσακαλώτος στο βιβλίο του «Οι αξίες και η αξία της Αριστεράς» υποστηρίζει με πολλά και πολύ ενδιαφέροντα επιχειρήματα τη θέση ότι οι εκσυγχρονιστές αναπαράγουν το ισχύον σύστημα, το οποίο οφείλουμε να απορρίψουμε στο όνομα κάποιων αξιών που ταυτίζονται με την Αριστερά.
Και για να αντικρούσει την ένσταση ότι η πολιτική θεωρία της Αριστεράς εδράζεται σε μια επιστημονική ανάλυση της κοινωνίας και όχι στην επίκληση αξιών, παραθέτει επίσης πολλά και πολύ ενδιαφέροντα επιχειρήματα που αμφισβητούν τη διάκριση ανάμεσα στα γεγονότα και τις αξίες. Εδώ όμως προκύπτει το εξής πρόβλημα: σε αντίθεση με τον αγγλοσαξονικό κόσμο, την προβληματική του οποίου αναπαράγει ο Ευ. Τσακαλώτος, στην Ελλάδα και γενικότερα στην ηπειρωτική Ευρώπη η Αριστερά ταυτίστηκε με τον μαρξισμό. Αυτό κάτι σημαίνει. Ο Μαρξ ήταν γνήσιο τέκνο του ιστορικού πνεύματος που διαπότισε τον 19ο αιώνα και η φιλοσοφία του -καλώς ή κακώς- στηρίζεται σε μια ανάγνωση της Ιστορίας η οποία διέπεται από νόμους ή, αν ο όρος ενοχλεί, από κανονικότητες, που με τη σειρά τους προϋποθέτουν ιεράρχηση αιτίων. Ετσι ο Μαρξ ρητά θεωρεί μοχλό της Ιστορίας τις αντιφάσεις στην οικονομική και κοινωνική βάση, ενώ τοποθετεί τις αξίες στο εποικοδόμημα. Οσο ευφάνταστα και εκλεπτυσμένα και να τον διαβάσουμε, αυτή η θεμελιώδης διάκριση παραμένει. Φυσικά ο Ευ. Τσακαλώτος έχει δίκιο όταν ισχυρίζεται ότι μπορούμε να αποδώσουμε μια ηθική διάσταση στο μαρξιστικό αίτημα. Στην περίπτωση αυτή όμως έχουμε απομακρυνθεί από αυτό που ο ίδιος ο Μαρξ θεωρούσε πυρήνα της σκέψης του. Αλλιώς δικαιώνουμε κάποιους ακραίους μεταμοντέρνους που διεκδικούν το δικαίωμα να διαβάζουν ό,τι θέλουν, όπως θέλουν.
Αλλά ακόμα κι αν δεχτούμε την «αξιακή» διάσταση του μαρξισμού, δεν λύνουμε το πρόβλημα. Γιατί από τις αξίες της Αριστεράς, όπως τις καθορίζει ο Ευ. Τσακαλώτος, δηλαδή συλλογικότητα, ισότητα, δημοκρατία, συμμετοχή κ.λπ., απουσιάζει μία, η οποία, σε αντίθεση με αυτές, δεν επιδέχεται διαφορετικές ερμηνείες εφόσον αποτελεί την ειδοποιό διαφορά της αριστερής ιδεολογικής ταυτότητας: εννοώ την κατάργηση της εκμετάλλευσης. Ο όρος «εκμετάλλευση» απαντάται μόνο στη σελίδα 55, και μάλιστα σε υποσημείωση, όπου τα συμφραζόμενα είναι διαφορετικά.
Πώς εξηγείται αυτή η παράλειψη; Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου, ο Ευ. Τσακαλώτος παραθέτει μια σειρά από συγκεκριμένους και εφικτούς τρόπους που αμφισβητούν τη νεοφιλελεύθερη λύση, ανοίγοντας το δρόμο στην αριστερή εκδοχή. Αναφέρω επιγραμματικά: κοινωνική ισοτιμία, συμμετοχικές αποφάσεις μετά από διαβουλεύσεις, αποκέντρωση, ηθικά κριτήρια για τις επενδύσεις κ.ο.κ. Ελλείψει χώρου δεν μπορώ να επεκταθώ, αλλά αξίζει τον κόπο να διαβαστούν οι προτάσεις του προσεκτικά ως υπόδειγμα σαφήνειας και υπευθυνότητας. Σημειώνω όμως ότι σ’ αυτές δεν περιλαμβάνονται κάποιες παλιές, θεμελιώδεις θέσεις, που υποτίθεται ότι ο στόχος τους ήταν να καταργήσουν την εκμετάλλευση: κοινωνική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, κρατικοποιήσεις, κεντρικά σχεδιασμένη οικονομία κ.λπ. Στο ίδιο κεφάλαιο περιλαμβάνεται και η εξής δήλωση, που αποκαλύπτει τι έχει αλλάξει από τότε: «Δεν γνωρίζουμε πώς οργανώνεται μια οικονομία εντελώς χωρίς αγορές και χωρίς προσφυγή στην ιδιοτέλεια.
Η ιδιοτέλεια είναι αποκρουστικό κίνητρο, αλλά προς το παρόν δεν μπορούμε να κάνουμε δίχως αυτή» (σ. 169-70). Το αν έχει δίκιο ή άδικο ας το κρίνει ο καθένας. Οφείλω πάντως να επαινέσω τον Ευ. Τσακαλώτο επειδή δεν κατέφυγε σε αγωνιστικές γενικολογίες αλλά έπιασε τον ταύρο από τα κέρατα, όπως λένε στην Αγγλία.
Και για να έρθουμε στην πολιτική, αυτή ακριβώς τη συνέπεια δεν επιδεικνύουν οι «αριστεροί» της Αριστεράς. Ο λόγος τους υπαινίσσεται και υπόσχεται ριζικές αλλαγές, που αρνούνται να ορίσουν και να κοστολογήσουν. Φυσικά κατ’ ιδίαν ομολογούν θέσεις που δεν διαφοροποιούνται από την παλιά σοσιαλδημοκρατία.
Η εντύπωση όμως που συνειδητά καλλιεργούν παραπέμπει σε σοσιαλιστικά οράματα στα οποία έχουν πάψει εδώ και καιρό να πιστεύουν. Απλώς ακούγονται ωραία και ριζοσπαστικά. Φυσικά, πολιτική χωρίς ρητορεία δεν υπάρχει. Τούτο όμως δεν σημαίνει ότι η ρητορεία πρέπει να υποκαταστήσει την πολιτική.
Και κάτι τελευταίο. Δυστυχώς, στην Ελλάδα η υπόθεση της Αριστεράς κατάντησε να έχει μία μόνο διάσταση: το ενδεχόμενο συνεργασίας ή όχι με το ΠΑΣΟΚ. Μερικοί -κάκιστα κατά τη γνώμη μου- ταυτίζουν την ανανέωση με την ανάληψη της λεγόμενης «πολιτικής ευθύνης», ενώ στην αντίπερα όχθη βλέπω πολλούς να πλειοδοτούν με μεγάλες αριστεροφανείς κουβέντες χωρίς αντίκρισμα και να ακκίζονται ως «γνήσιοι αριστεροί» μόνο και μόνο επειδή βρίζουν το ΠΑΣΟΚ και κυρίως τον Σημίτη. Δεν θέλω να πω ότι η κεντροαριστερά είναι ψευδοδίλημμα -κάθε άλλο. Νομίζω όμως ότι πριν δοθεί οποιαδήποτε απάντηση, θα πρέπει να γίνει μια προσεκτική, σαφής και πολιτικά υπεύθυνη ανάλυση σαν αυτή που μας έδωσε ο Ευ. Τσακαλώτος στο βιβλίο του «Οι αξίες και η αξία της Αριστεράς», άσχετα αν κάποιος συμφωνεί ή διαφωνεί με κάποιες επιμέρους θέσεις του.
Και για να αντικρούσει την ένσταση ότι η πολιτική θεωρία της Αριστεράς εδράζεται σε μια επιστημονική ανάλυση της κοινωνίας και όχι στην επίκληση αξιών, παραθέτει επίσης πολλά και πολύ ενδιαφέροντα επιχειρήματα που αμφισβητούν τη διάκριση ανάμεσα στα γεγονότα και τις αξίες. Εδώ όμως προκύπτει το εξής πρόβλημα: σε αντίθεση με τον αγγλοσαξονικό κόσμο, την προβληματική του οποίου αναπαράγει ο Ευ. Τσακαλώτος, στην Ελλάδα και γενικότερα στην ηπειρωτική Ευρώπη η Αριστερά ταυτίστηκε με τον μαρξισμό. Αυτό κάτι σημαίνει. Ο Μαρξ ήταν γνήσιο τέκνο του ιστορικού πνεύματος που διαπότισε τον 19ο αιώνα και η φιλοσοφία του -καλώς ή κακώς- στηρίζεται σε μια ανάγνωση της Ιστορίας η οποία διέπεται από νόμους ή, αν ο όρος ενοχλεί, από κανονικότητες, που με τη σειρά τους προϋποθέτουν ιεράρχηση αιτίων. Ετσι ο Μαρξ ρητά θεωρεί μοχλό της Ιστορίας τις αντιφάσεις στην οικονομική και κοινωνική βάση, ενώ τοποθετεί τις αξίες στο εποικοδόμημα. Οσο ευφάνταστα και εκλεπτυσμένα και να τον διαβάσουμε, αυτή η θεμελιώδης διάκριση παραμένει. Φυσικά ο Ευ. Τσακαλώτος έχει δίκιο όταν ισχυρίζεται ότι μπορούμε να αποδώσουμε μια ηθική διάσταση στο μαρξιστικό αίτημα. Στην περίπτωση αυτή όμως έχουμε απομακρυνθεί από αυτό που ο ίδιος ο Μαρξ θεωρούσε πυρήνα της σκέψης του. Αλλιώς δικαιώνουμε κάποιους ακραίους μεταμοντέρνους που διεκδικούν το δικαίωμα να διαβάζουν ό,τι θέλουν, όπως θέλουν.
Αλλά ακόμα κι αν δεχτούμε την «αξιακή» διάσταση του μαρξισμού, δεν λύνουμε το πρόβλημα. Γιατί από τις αξίες της Αριστεράς, όπως τις καθορίζει ο Ευ. Τσακαλώτος, δηλαδή συλλογικότητα, ισότητα, δημοκρατία, συμμετοχή κ.λπ., απουσιάζει μία, η οποία, σε αντίθεση με αυτές, δεν επιδέχεται διαφορετικές ερμηνείες εφόσον αποτελεί την ειδοποιό διαφορά της αριστερής ιδεολογικής ταυτότητας: εννοώ την κατάργηση της εκμετάλλευσης. Ο όρος «εκμετάλλευση» απαντάται μόνο στη σελίδα 55, και μάλιστα σε υποσημείωση, όπου τα συμφραζόμενα είναι διαφορετικά.
Πώς εξηγείται αυτή η παράλειψη; Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου, ο Ευ. Τσακαλώτος παραθέτει μια σειρά από συγκεκριμένους και εφικτούς τρόπους που αμφισβητούν τη νεοφιλελεύθερη λύση, ανοίγοντας το δρόμο στην αριστερή εκδοχή. Αναφέρω επιγραμματικά: κοινωνική ισοτιμία, συμμετοχικές αποφάσεις μετά από διαβουλεύσεις, αποκέντρωση, ηθικά κριτήρια για τις επενδύσεις κ.ο.κ. Ελλείψει χώρου δεν μπορώ να επεκταθώ, αλλά αξίζει τον κόπο να διαβαστούν οι προτάσεις του προσεκτικά ως υπόδειγμα σαφήνειας και υπευθυνότητας. Σημειώνω όμως ότι σ’ αυτές δεν περιλαμβάνονται κάποιες παλιές, θεμελιώδεις θέσεις, που υποτίθεται ότι ο στόχος τους ήταν να καταργήσουν την εκμετάλλευση: κοινωνική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, κρατικοποιήσεις, κεντρικά σχεδιασμένη οικονομία κ.λπ. Στο ίδιο κεφάλαιο περιλαμβάνεται και η εξής δήλωση, που αποκαλύπτει τι έχει αλλάξει από τότε: «Δεν γνωρίζουμε πώς οργανώνεται μια οικονομία εντελώς χωρίς αγορές και χωρίς προσφυγή στην ιδιοτέλεια.
Η ιδιοτέλεια είναι αποκρουστικό κίνητρο, αλλά προς το παρόν δεν μπορούμε να κάνουμε δίχως αυτή» (σ. 169-70). Το αν έχει δίκιο ή άδικο ας το κρίνει ο καθένας. Οφείλω πάντως να επαινέσω τον Ευ. Τσακαλώτο επειδή δεν κατέφυγε σε αγωνιστικές γενικολογίες αλλά έπιασε τον ταύρο από τα κέρατα, όπως λένε στην Αγγλία.
Και για να έρθουμε στην πολιτική, αυτή ακριβώς τη συνέπεια δεν επιδεικνύουν οι «αριστεροί» της Αριστεράς. Ο λόγος τους υπαινίσσεται και υπόσχεται ριζικές αλλαγές, που αρνούνται να ορίσουν και να κοστολογήσουν. Φυσικά κατ’ ιδίαν ομολογούν θέσεις που δεν διαφοροποιούνται από την παλιά σοσιαλδημοκρατία.
Η εντύπωση όμως που συνειδητά καλλιεργούν παραπέμπει σε σοσιαλιστικά οράματα στα οποία έχουν πάψει εδώ και καιρό να πιστεύουν. Απλώς ακούγονται ωραία και ριζοσπαστικά. Φυσικά, πολιτική χωρίς ρητορεία δεν υπάρχει. Τούτο όμως δεν σημαίνει ότι η ρητορεία πρέπει να υποκαταστήσει την πολιτική.
Και κάτι τελευταίο. Δυστυχώς, στην Ελλάδα η υπόθεση της Αριστεράς κατάντησε να έχει μία μόνο διάσταση: το ενδεχόμενο συνεργασίας ή όχι με το ΠΑΣΟΚ. Μερικοί -κάκιστα κατά τη γνώμη μου- ταυτίζουν την ανανέωση με την ανάληψη της λεγόμενης «πολιτικής ευθύνης», ενώ στην αντίπερα όχθη βλέπω πολλούς να πλειοδοτούν με μεγάλες αριστεροφανείς κουβέντες χωρίς αντίκρισμα και να ακκίζονται ως «γνήσιοι αριστεροί» μόνο και μόνο επειδή βρίζουν το ΠΑΣΟΚ και κυρίως τον Σημίτη. Δεν θέλω να πω ότι η κεντροαριστερά είναι ψευδοδίλημμα -κάθε άλλο. Νομίζω όμως ότι πριν δοθεί οποιαδήποτε απάντηση, θα πρέπει να γίνει μια προσεκτική, σαφής και πολιτικά υπεύθυνη ανάλυση σαν αυτή που μας έδωσε ο Ευ. Τσακαλώτος στο βιβλίο του «Οι αξίες και η αξία της Αριστεράς», άσχετα αν κάποιος συμφωνεί ή διαφωνεί με κάποιες επιμέρους θέσεις του.
