Χιονονιφάδες
Γιάννης Μπαλαμπανίδης, Η Εφημερίδα των Συντακτών, Δημοσιευμένο: 2020-02-07
Μπήκαμε στο 2020 με την αίσθηση ότι αφήνουμε πίσω τη δεκαετία της κρίσης. Καιρός του αναστοχασμού. Τι απομένει σήμερα από όλα εκείνα; Μεταξύ άλλων, το βαθύ ίχνος πάνω σε μια ολόκληρη γενιά, των συνομηλίκων 30άρηδων-40άρηδων, που όπως γράφει στο πρόσφατο μυθιστόρημά του ένας από εμάς: «Νομίζαμε πως ήμασταν ήρωες από ταινία του Γούντι Αλεν ή της Σούζαν Μπίερ – ποτέ του Κεν Λόουτς» (Ιάκωβος Ανυφαντάκης, «Κάποιοι άλλοι», Πατάκης, 2019).
Μια γενιά που έφτασε στην παραγωγική της ηλικία σε συνθήκες που της επέτρεπαν να φαντάζεται το μέλλον σαν κάτι σουρεάλ και ανάλαφρο, γεμάτο τζαζ και βιβλία, μικρονευρώσεις, φλερτ και συναναστροφές με φοβερά ενδιαφέροντες ανθρώπους. Και αίφνης, έπεσε πάνω της το «πραγματικό»: η απωθημένη πιθανότητα ότι η ζωή μπορεί να μοιάζει και με ταινία του Λόουτς, με όλους τους πολύ πεζούς, πολύ υλικούς καταναγκασμούς της.
Γενιά που μεγάλωσε έχοντας μπροστά της έναν ορθάνοιχτο ορίζοντα αυξημένων προσδοκιών, κληρονομημένο από τους «baby boomers» γονείς της, γεννημένους τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες. Και βίαια συνειδητοποίησε ότι η πρόοδος δεν είναι γραμμική. Οτι οι millennials (γεννημένοι μεταξύ 1980 και 2000), θα είναι η πρώτη γενιά που ζει χειρότερα από τους γονείς της. Αυτά μας τύχαν, δυστυχώς.
Αν ανοίξετε το λεξικό Merriam-Webster στο λήμμα «snowflake», «χιονονιφάδα» στα ελληνικά, θα διαβάσετε ότι αναφέρεται ακριβώς στους millennials που μεγάλωσαν πεπεισμένοι (από την οικογένεια; από την εποχή;) ότι είναι μοναδικοί, πολύτιμοι, ξεχωριστοί, γι’ αυτό αποδεικνύονται ανίκανοι να διαχειριστούν τις αντίξοες του βίου συνθήκες.
Ο όρος «χιονονιφάδες» έγινε κομμάτι της πολιτικής πολεμικής. Εχει υιοθετηθεί από τον Τραμπ, τη διεθνή Alt-Right, τους υπέρμαχους του Brexit, ενάντια σε όσους υποστηρίζουν κοσμοπολίτικες, προοδευτικές, φιλελεύθερες θέσεις. Μια γενιά υποτίθεται υπερευαίσθητη, ναρκισσιστική, με τάσεις «εκθήλυνσης», ευνουχισμένη από τις ιδέες που κυκλοφορούν στα αμερικανικά πανεπιστήμια κι από μια οικογένεια υπερβολικά φιλελεύθερη.
Υπάρχει αλήθεια σε όλα αυτά, για μια γενιά που μεγάλωσε σε συνθήκες οικογενειακής επιτρεπτικότητας, στην απογείωση της καταναλωτικής εξατομίκευσης με το τελευταίο γκάτζετ διαθέσιμο τη μέρα της κυκλοφορίας του χάρη στο χαρτζιλίκι των γονιών, στην προσδοκία μιας αέναης βελτίωσης των όρων ζωής, χωρίς ιδιαίτερες υλικές έγνοιες. Ας μην ξεχνάμε ωστόσο την υπόλοιπη εικόνα: το στένεμα του ορίζοντα προσδοκιών, την κατάρρευση της στοιχειώδους ασφάλειας, την προσβολή του κεντρικού πυρήνα της αξιοπρέπειας, που δεν είναι η ευμάρεια αλλά η εργασία, κάτι που θεωρούσαν δεδομένο οι προηγούμενες γενιές, οι baby boomers και η ενδιάμεση generation X (γεννημένοι μεταξύ 1965-1980).
Πώς μπορείς άραγε να αποκαλέσεις «χιονονιφάδες» όλους εκείνους που παρά τη ματαίωση, έδειξαν εντυπωσιακή συλλογική και ατομική αντοχή προσπαθώντας να ζήσουν σε μια μόνιμη κατάσταση είτε εργασιακής υπερφόρτωσης είτε αέναης αναζήτησης εργασίας, στέλνοντας βιογραφικά σημειώματα εδώ κι εκεί, συνηθισμένοι στις απορρίψεις ή στις «μαύρες» εργασιακές συνθήκες;
Οι millennials είναι από τους μεγάλους χαμένους του μοντέλου ανάπτυξης των τελευταίων δεκαετιών. Ενώ η γενιά των γονιών τους στη νεότητά της κέρδιζε σταθερά περισσότερα από τον εθνικό μέσο όρο αποδοχών, σήμερα οι αντίστοιχης ηλικίας νέοι κερδίζουν έως και 20% λιγότερα. Στις ΗΠΑ τα φοιτητικά δάνεια είναι άχθος από την αρχή του ενήλικου βίου, στην Ευρώπη η εργασιακή επισφάλεια συνεπάγεται ότι οι τριαντάρηδες αναγκάζονται να ζουν με τους γονείς τους, όχι μόνο στη «μεσογειακή» Ιταλία αλλά και στη Βρετανία ή τη Γαλλία.
Στους γονείς-boomers έλαχε να ζήσουν τα «ένδοξα» χρόνια της μεταπολεμικής ευημερίας και αυτού που στην πολιτική επιστήμη έχει ονομαστεί «σιωπηρή επανάσταση». Τα υψηλά επίπεδα υπαρξιακής ασφάλειας οδήγησαν σε διαγενεακή αλλαγή αξιών, με τις μετα-υλιστικές αξίες να παίρνουν το πρωτείο έναντι των υλιστικών: οικολογία, σεξουαλική απελευθέρωση, ισότητα των φύλων, κοσμοπολιτισμός, δικαιώματα.
Ομως καμία επανάσταση δεν είναι γραμμική. Η βίαιη πρόσκρουση με την κυνική πραγματικότητα βύθισε μια γενιά στη συλλογική μιζέρια. Η εικόνα της αξιακής εξέλιξης των γενεών στον δυτικό κόσμο περιπλέκεται καθώς επιστρέφουν η υλική και ταυτοτική ανασφάλεια, οι ακραίες ανισότητες. Ο φόβος δεν χειραφετεί, το αντίθετο. Πέντε δεκαετίες μετά τη «σιωπηρή επανάσταση», βρισκόμαστε μπροστά σε μια «πολιτισμική αντίδραση». Αυταρχικές-λαϊκιστικές πολιτικές δυνάμεις αντεπιτίθενται προσελκύοντας τις μεγαλύτερες γενιές αλλά και τους νεότερους, συνδυάζοντας την αντισυστημική ρητορική με «παραδοσιακές» αξίες (οικογένεια, θρησκεία, κλειστά σύνορα).
Αυτές οι αξιακές αλλαγές αναπτύσσονται πάνω σε ένα πολύ υλικό υπόστρωμα. Οι millennials «ενηλικιώνονται» διχασμένοι ανάμεσα στον ριζοσπαστισμό της χειραφέτησης και στην επιστροφή σε φοβικές στάσεις. Η γενιά που πριν από την κρίση ήταν προετοιμασμένη για ένα ανοιχτό συναρπαστικό μέλλον, τώρα ενδέχεται να επιζητά το κοινότοπο, μια ζωή χωρίς πληγές, χωρίς υποσχέσεις και χωρίς τραγωδία. Ποια πολιτική διέξοδο θα βρουν οι αντιφατικές τάσεις αυτής της γενιάς, και εκείνων που ακολουθούν, είναι ένα κρίσιμο ζήτημα για το άμεσο μέλλον.
Μια γενιά που έφτασε στην παραγωγική της ηλικία σε συνθήκες που της επέτρεπαν να φαντάζεται το μέλλον σαν κάτι σουρεάλ και ανάλαφρο, γεμάτο τζαζ και βιβλία, μικρονευρώσεις, φλερτ και συναναστροφές με φοβερά ενδιαφέροντες ανθρώπους. Και αίφνης, έπεσε πάνω της το «πραγματικό»: η απωθημένη πιθανότητα ότι η ζωή μπορεί να μοιάζει και με ταινία του Λόουτς, με όλους τους πολύ πεζούς, πολύ υλικούς καταναγκασμούς της.
Γενιά που μεγάλωσε έχοντας μπροστά της έναν ορθάνοιχτο ορίζοντα αυξημένων προσδοκιών, κληρονομημένο από τους «baby boomers» γονείς της, γεννημένους τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες. Και βίαια συνειδητοποίησε ότι η πρόοδος δεν είναι γραμμική. Οτι οι millennials (γεννημένοι μεταξύ 1980 και 2000), θα είναι η πρώτη γενιά που ζει χειρότερα από τους γονείς της. Αυτά μας τύχαν, δυστυχώς.
Αν ανοίξετε το λεξικό Merriam-Webster στο λήμμα «snowflake», «χιονονιφάδα» στα ελληνικά, θα διαβάσετε ότι αναφέρεται ακριβώς στους millennials που μεγάλωσαν πεπεισμένοι (από την οικογένεια; από την εποχή;) ότι είναι μοναδικοί, πολύτιμοι, ξεχωριστοί, γι’ αυτό αποδεικνύονται ανίκανοι να διαχειριστούν τις αντίξοες του βίου συνθήκες.
Ο όρος «χιονονιφάδες» έγινε κομμάτι της πολιτικής πολεμικής. Εχει υιοθετηθεί από τον Τραμπ, τη διεθνή Alt-Right, τους υπέρμαχους του Brexit, ενάντια σε όσους υποστηρίζουν κοσμοπολίτικες, προοδευτικές, φιλελεύθερες θέσεις. Μια γενιά υποτίθεται υπερευαίσθητη, ναρκισσιστική, με τάσεις «εκθήλυνσης», ευνουχισμένη από τις ιδέες που κυκλοφορούν στα αμερικανικά πανεπιστήμια κι από μια οικογένεια υπερβολικά φιλελεύθερη.
Υπάρχει αλήθεια σε όλα αυτά, για μια γενιά που μεγάλωσε σε συνθήκες οικογενειακής επιτρεπτικότητας, στην απογείωση της καταναλωτικής εξατομίκευσης με το τελευταίο γκάτζετ διαθέσιμο τη μέρα της κυκλοφορίας του χάρη στο χαρτζιλίκι των γονιών, στην προσδοκία μιας αέναης βελτίωσης των όρων ζωής, χωρίς ιδιαίτερες υλικές έγνοιες. Ας μην ξεχνάμε ωστόσο την υπόλοιπη εικόνα: το στένεμα του ορίζοντα προσδοκιών, την κατάρρευση της στοιχειώδους ασφάλειας, την προσβολή του κεντρικού πυρήνα της αξιοπρέπειας, που δεν είναι η ευμάρεια αλλά η εργασία, κάτι που θεωρούσαν δεδομένο οι προηγούμενες γενιές, οι baby boomers και η ενδιάμεση generation X (γεννημένοι μεταξύ 1965-1980).
Πώς μπορείς άραγε να αποκαλέσεις «χιονονιφάδες» όλους εκείνους που παρά τη ματαίωση, έδειξαν εντυπωσιακή συλλογική και ατομική αντοχή προσπαθώντας να ζήσουν σε μια μόνιμη κατάσταση είτε εργασιακής υπερφόρτωσης είτε αέναης αναζήτησης εργασίας, στέλνοντας βιογραφικά σημειώματα εδώ κι εκεί, συνηθισμένοι στις απορρίψεις ή στις «μαύρες» εργασιακές συνθήκες;
Οι millennials είναι από τους μεγάλους χαμένους του μοντέλου ανάπτυξης των τελευταίων δεκαετιών. Ενώ η γενιά των γονιών τους στη νεότητά της κέρδιζε σταθερά περισσότερα από τον εθνικό μέσο όρο αποδοχών, σήμερα οι αντίστοιχης ηλικίας νέοι κερδίζουν έως και 20% λιγότερα. Στις ΗΠΑ τα φοιτητικά δάνεια είναι άχθος από την αρχή του ενήλικου βίου, στην Ευρώπη η εργασιακή επισφάλεια συνεπάγεται ότι οι τριαντάρηδες αναγκάζονται να ζουν με τους γονείς τους, όχι μόνο στη «μεσογειακή» Ιταλία αλλά και στη Βρετανία ή τη Γαλλία.
Στους γονείς-boomers έλαχε να ζήσουν τα «ένδοξα» χρόνια της μεταπολεμικής ευημερίας και αυτού που στην πολιτική επιστήμη έχει ονομαστεί «σιωπηρή επανάσταση». Τα υψηλά επίπεδα υπαρξιακής ασφάλειας οδήγησαν σε διαγενεακή αλλαγή αξιών, με τις μετα-υλιστικές αξίες να παίρνουν το πρωτείο έναντι των υλιστικών: οικολογία, σεξουαλική απελευθέρωση, ισότητα των φύλων, κοσμοπολιτισμός, δικαιώματα.
Ομως καμία επανάσταση δεν είναι γραμμική. Η βίαιη πρόσκρουση με την κυνική πραγματικότητα βύθισε μια γενιά στη συλλογική μιζέρια. Η εικόνα της αξιακής εξέλιξης των γενεών στον δυτικό κόσμο περιπλέκεται καθώς επιστρέφουν η υλική και ταυτοτική ανασφάλεια, οι ακραίες ανισότητες. Ο φόβος δεν χειραφετεί, το αντίθετο. Πέντε δεκαετίες μετά τη «σιωπηρή επανάσταση», βρισκόμαστε μπροστά σε μια «πολιτισμική αντίδραση». Αυταρχικές-λαϊκιστικές πολιτικές δυνάμεις αντεπιτίθενται προσελκύοντας τις μεγαλύτερες γενιές αλλά και τους νεότερους, συνδυάζοντας την αντισυστημική ρητορική με «παραδοσιακές» αξίες (οικογένεια, θρησκεία, κλειστά σύνορα).
Αυτές οι αξιακές αλλαγές αναπτύσσονται πάνω σε ένα πολύ υλικό υπόστρωμα. Οι millennials «ενηλικιώνονται» διχασμένοι ανάμεσα στον ριζοσπαστισμό της χειραφέτησης και στην επιστροφή σε φοβικές στάσεις. Η γενιά που πριν από την κρίση ήταν προετοιμασμένη για ένα ανοιχτό συναρπαστικό μέλλον, τώρα ενδέχεται να επιζητά το κοινότοπο, μια ζωή χωρίς πληγές, χωρίς υποσχέσεις και χωρίς τραγωδία. Ποια πολιτική διέξοδο θα βρουν οι αντιφατικές τάσεις αυτής της γενιάς, και εκείνων που ακολουθούν, είναι ένα κρίσιμο ζήτημα για το άμεσο μέλλον.
