Τουρκία – Μετανάστευση: Αλήθειες και Ψέματα

Το γεγονός ότι ο εκβιασμός που επιχείρησε ο Ερντογάν απέναντι στην Ευρώπη με το άνοιγμα των συνόρων (Εβρος) για πρόσφυγες και μετανάστες δεν πέρασε – και δεν έπρεπε να περάσει – είναι σημαντικό. Ελλάδα και Ευρώπη αντέδρασαν λίγο-πολύ σωστά στον εκβιασμό αυτόν (αν και η αναστολή ασύλου και κλειστά σύνορα σε μια ανοιχτή Ευρώπη – Σένγκεν δεν είναι και το πλέον ευπρόσδεκτο μέτρο παρά μόνο ως προσωρινή λύση ανάγκης που το επιτρέπει και το δίκαιο της ΕΕ). Ο Ερντογάν επιχείρησε να χρησιμοποιήσει ως όπλα (weaponize) απελπισμένους πρόσφυγες και μετανάστες για να πετύχει πολιτικούς στόχους και να βγει από την περιπέτειά του στη Συρία. Αλλά θα πρέπει να αναγνωρισθεί ότι τη δυνατότητα στον Ερντογάν να εκβιάζει με τον τρόπο αυτό του την έδωσε η ίδια η Ευρώπη, η Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ) και γι’ αυτό οι ευθύνες της για την κατάσταση που επικρατεί στα εξωτερικά της σύνορα (σύνορα Ελλάδας – Τουρκίας) είναι τεράστιες.

Πρώτα απ’ όλα η Ευρώπη/ ΕΕ υπήρξε παντελώς απούσα από τη διαχείριση της (εμφύλιας) σύγκρουσης στη Συρία, μιας σύγκρουσης στον άμεσο περίγυρό της. Εάν είχε παρέμβει αρκετά νωρίς για την επίλυσή της τα πράγματα θα ήσαν ενδεχομένως εντελώς διαφορετικά.

Δεύτερον, η Ενωση (κυρίως τα κράτη-μέλη της) απέτυχε παταγωδώς να διαμορφώσει κοινή μεταναστευτική πολιτική/ πολιτική ασύλου με βάση τις αρχές της αλληλεγγύης και της «ίσης κατανομής των βαρών» (burden – sharing) όπως προβλέπουν οι Συνθήκες. Με αποτέλεσμα το κυρίως βάρος για το πρόβλημα να μετατεθεί ανήθικα στις χώρες πρώτης εισόδου και πρωτίστως την Ελλάδα.

Τρίτον, ως συνέπεια της αποτυχίας αυτής, η Ενωση εκχώρησε ουσιαστικά τη μεταναστευτική της πολιτική στην Τουρκία του Ερντογάν μέσω της περίφημης Δήλωσης/Συμφωνίας του Μαρτίου 2016 (ως προσωρινή υποτίθεται λύση). Και η Δήλωση αποτελεί σε μεγάλο βαθμό την αφετηρία των σημερινών προβλημάτων (και του εκβιασμού του Ερντογάν). Κατηγορείται σταθερά η Τουρκία ότι δεν εφαρμόζει τη Δήλωση/Συμφωνία αυτή. Ορθόν. Αλλά πρώτα και πάνω απ’ όλα δεν την εφαρμόζει η ίδια η Ευρωπαϊκή Ενωση που την εισηγήθηκε. Και αυτό δίνει πάτημα και επιχειρήματα στον Ερντογάν να στρέφεται ενάντια στην Ευρώπη με τελικό «θύμα» την Ελλάδα, χωρίς βεβαίως αυτό να δικαιολογεί την απάνθρωπη συμπεριφορά του. (Και βεβαίως δεν την εφάρμοσε και η Ελλάδα λόγω διοικητικών αδυναμιών κυρίως.)

Η Ενωση δεν εφαρμόζει τη Δήλωση καθώς δεσμεύτηκε απέναντι στην Τουρκία (μέσω της Δήλωσης) για την ικανοποίηση μη ρεαλιστικών αιτημάτων. Δεσμεύτηκε ειδικότερα για την κατάργηση των θεωρήσεων (βίζας). Δεν έγινε απολύτως τίποτα καθώς οι πολιτικές συνθήκες στη χώρα (καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων, κράτους δικαίου κ.λπ.) δεν επέτρεπαν κάτι τέτοιο. Δεσμεύτηκε επίσης για τον εκσυγχρονισμό της τελωνειακής ένωσης ΕΕ – Τουρκίας. Δεν έγινε απολύτως τίποτα καθώς κράτη-μέλη της Ενωσης «μπλόκαραν» τη διαδικασία επίσης για πολιτικούς λόγους. Υποσχέθηκε επίσης «νέα ενεργοποίηση της ενταξιακής διαδικασίας» και έγινε ακριβώς το αντίθετο – το πλήρες πάγωμα της διαδικασίας καθώς, κάτω από τις πολιτικές συνθήκες που επικρατούν στην Τουρκία δεν μπορεί να γίνεται καν λόγος για προοπτική ένταξης. Και τέλος, από τα 6 δισ. ευρώ που συνόδευσαν τη Δήλωση ως ενίσχυση της Τουρκίας έχουν εκταμιευθεί μόνο τα 3,2 δισ. ευρώ.

Ολα αυτά μπορεί να είναι πολιτικώς δικαιολογημένα, αλλά δεν παύουν να δίνουν επιχειρήματα στον Ερντογάν. Ας σημειωθεί ότι η Τουρκία φιλοξενεί 3,7 εκατ. σύρους πρόσφυγες και το 63,5% όλων των προσφύγων του κόσμου (στοιχεία ΟΗΕ – 2018). Ολα αυτά σημαίνουν ότι η Δήλωση του 2016 είναι πλέον νεκρή. Δεν μπορεί να εφαρμοσθεί και εξετάζεται η αναθεώρηση/αντικατάστασή της. Αλλά καθώς η Ενωση, έστω κι αν καταφέρει να διαμορφώσει τώρα κοινή μεταναστευτική πολιτική, δεν πρόκειται να συμφωνήσει στο να αποδεχθεί τα εκατομμύρια πρόσφυγες και μετανάστες που βρίσκονται σε τουρκικό έδαφος και θέλουν τελικά να περάσουν στην Ευρώπη, χρειάζεται μια εντελώς νέα προσέγγιση και συμφωνία με την Τουρκία. Χρειάζεται μια ειδική σχέση με τη Τουρκία.

Η συμφωνία αυτή θα πρέπει να διαλαμβάνει ρεαλιστικούς και πολιτικά εφικτούς στόχους. Μεταξύ άλλων και πέρα από την οποιαδήποτε οικονομική ενίσχυση, θα μπορούσε π.χ. να προχωρήσει και ο εκσυγχρονισμός της τελωνειακής ένωσης σ’ ένα πλαίσιο (customs Union plus) που να διαλαμβάνει και τη δραστηριοποίηση της Ευρωπαϊκής Ακτοφυλακής (Frontex) στα χωρικά ύδατα και στο έδαφος της Τουρκίας. Ο εκσυγχρονισμός της τελωνειακής ένωσης θα μπορούσε να αποσυνδεθεί από τα πολιτικά επιχειρήματα (άλλωστε, ακόμη και στην περίπτωση της ελληνικής δικτατορίας η τότε ΕΟΚ, ενώ πάγωσε τη Συμφωνία Σύνδεσης των Αθηνών, εξαίρεσε και δεν πάγωσε την τελωνειακή ένωση). Αλλά τα εκατομμύρια πρόσφυγες, κατά το πλείστον Σύροι, δεν θέλουν και δεν πρόκειται να μείνουν μόνιμα στην Τουρκία. Και γι’ αυτό ίσως θα πρέπει να (επαν)εξετασθεί πιο προσεκτικά η ιδέα της δημιουργίας «ζώνης ασφάλειας» (safe zone) εντός της Συρίας στα σύνορα με την Τουρκία, προκειμένου να μεταφερθεί εκεί ένας μεγάλος αριθμός προσφύγων. Βεβαίως η (ενδεχόμενη) υλοποίηση της ιδέας αυτής θα πρέπει να γίνει σε συνεργασία με τη Ρωσία και με όλες τις διασφαλίσεις του διεθνούς δικαίου και των ανθρωπίνων αξιών με άμεση επίβλεψη του ΟΗΕ και της ΕΕ (δημιουργία ζώνης με ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας εάν είναι εφικτό) και χωρίς να θιγεί η κυριαρχία της Συρίας. Το σχέδιο αυτό δεν είναι εύκολο αλλά ίσως να συνιστά «μια κάποια λύση» στη ρίζα του προβλήματος.

Σε κάθε περίπτωση η Ενωση οφείλει για μια φορά να σκεφθεί στρατηγικά αλλά ταυτόχρονα και ως θεματοφύλακας των ανθρωπιστικών αξιών. Αν και μάλλον αμφιβάλλω…