Χριστιανισμός και Ευρώπη

Κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας το βιβλίο του Ολιβιέ Ρουά «Η Ευρώπη είναι χριστιανική;» (μετάφραση: Βάλια Καϊμάκη, Πόλις 2020). Ο Ολιβιέ Ρουά είναι διευθυντής ερευνών στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών (CNRS) της Γαλλίας και καθηγητής στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας. Θεωρείται, μάλιστα, ένας από τους εγκυρότερους παγκοσμίως μελετητές του πολιτικού Ισλάμ. Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξής του, που δημοσιεύτηκε στο γαλλικό περιοδικό «L’Obs».

• Θυμάστε τις διαμάχες για το αν θα αναφέρονται οι χριστιανικές ρίζες στο ευρωπαϊκό Σύνταγμα του 2004 ή τις φλογερές ομιλίες του Νικολά Σαρκοζί για την ταυτότητα. Ποιο ήταν το δικό σας εγχείρημα;

Σε αυτό το βιβλίο, επανέρχομαι στα ζητήματα που πραγματεύομαι εδώ και πολύ καιρό, αλλά το κάνω κατά κάποιον τρόπο αντίστροφα: λένε ότι το Ισλάμ δεν είναι συμβατό με τις ευρωπαϊκές αξίες. Σε ποιες αξίες όμως αναφέρονται; Τι αντιπαραθέτουμε στο Ισλάμ; Προτείνουν γενικά δύο μορφές ασυμβατότητας. Η πρώτη αντιπαραθέτει το Ισλάμ στις φιλελεύθερες αξίες (εκκοσμίκευση, φεμινισμός και δικαιώματα των ΛΟΑΤ).

Η δεύτερη έγκειται στο να του αντιτείνουμε τη «χριστιανική ταυτότητα» της Ευρώπης. Οι αξίες όμως που υπερασπίζεται η Καθολική Εκκλησία βρίσκονται στον αντίποδα των φιλελεύθερων αξιών. Σε αυτά τα σημαντικά ζητήματα που είναι η ελευθερία της έκφρασης και η βλασφημία, η ισότητα των φύλων, η σεξουαλική ταυτότητα, οι πιστοί χριστιανοί βρίσκονται τελικά πολύ πιο κοντά στους μουσουλμάνους. Δεν είναι οι μουσουλμάνοι εκείνοι που κατεβαίνουν στους δρόμους για να καταπολεμήσουν τον γάμο μεταξύ ομοφύλων.

Πώς λοιπόν να υπερασπιστούμε μια χριστιανική ταυτότητα, παραγνωρίζοντας τη σύγκρουση ανάμεσα σε χριστιανικές αξίες και φιλελεύθερες ευρωπαϊκές αξίες;

• Επειτα από μιαν εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ιστορική αναδρομή στην πολιτική διαμόρφωση της χριστιανικής Ευρώπης, χρονολογείτε την απαρχή αυτής της διαιρετικής τομής όχι στον Διαφωτισμό, όπως γίνεται συνήθως, αλλά στη δεκαετία του 1960.

Ο Διαφωτισμός είναι βέβαια σημαντικός, αλλά όχι για τους λόγους που πολλοί νομίζουν. Με τον Διαφωτισμό αλλάζει το μεταφυσικό, ακόμη και το οντολογικό μοντέλο, επειδή είναι ένας άλλος τρόπος θεμελίωσης της αλήθειας. Δεν αλλάζει όμως το ηθικό σύστημα. Μέχρι τη δεκαετία του 1960, η κοσμικότητα είναι εκείνη του εκκοσμικευμένου χριστιανισμού. Τόσο οι αξίες όσο και η ανθρωπολογική θεώρηση της οικογένειας είναι κοινές.

Οταν οι ιδρυτές πατέρες της Ευρώπης, ο Ρομπέρ Σουμάν, ο Ντε Γκάσπερι ή ο Αντενάουερ, ξεκινούν το εγχείρημά τους, είναι προφανές γι’ αυτούς ότι ο ευρωπαϊκός πολιτισμός είναι ένας εκκοσμικευμένος χριστιανισμός. Αντίθετα, η δεκαετία του 1960 σηματοδοτεί μια θεμελιώδη ρήξη. Δεν απορρίπτονται μόνον οι παραδοσιακές αξίες, αλλά αλλάζει και το ανθρωπολογικό μοντέλο (η οικογένεια, η σεξουαλικότητα, η γυναίκα). Με το 1968, η ελευθερία του προσώπου υπερνικά ήδη όλους τους υπερβατικούς κανόνες. Δεν υπάρχει πλέον κοινή ηθική.

Οι νέες αξίες, που θεμελιώνονται πάνω στο επιθυμητικό άτομο, δεν είναι πλέον εκκοσμικευμένες χριστιανικές αξίες. Απορρίπτονται μάλιστα ρητά από την Εκκλησία –από τον Ιούλιο του 1968!– με τη δημοσίευση της εγκυκλίου Humanae Vitae του πάπα Παύλου ΣΤ΄, η οποία υπερασπίζεται μια μαξιμαλιστική θέση απαγορεύοντας κάθε σεξουαλική επαφή που δεν αποβλέπει στην τεκνοποίηση. Καθώς δεν είναι πλέον ούτε κοινές ούτε κατανοητές, οι χριστιανικές αξίες επανεμφανίζονται τότε με τη μορφή ρητών κανόνων. Με αφετηρία εκείνη την περίοδο, η «γκρίζα ζώνη», δηλαδή το φάσμα των χριστιανών που τοποθετούνται ανάμεσα στους καθαρούς και σκληρούς πιστούς και στους άθεους, αγνοείται. Η αποχριστιανοποίηση διαδέχεται την εκκοσμίκευση.

Η συσπείρωση της Εκκλησίας γίνεται τότε γύρω από το ζήτημα που αποκαλούμε «ζωή». Η Εκκλησία θα αντιτάσσεται συστηματικά στην αντισύλληψη, στην άμβλωση, στον γάμο μεταξύ ομοφύλων, στην τεχνητή γονιμοποίηση, ενώ αυτά τα θέματα θα καθιερώνονται από τη νομοθεσία και από την κοινωνία πολιτών. Οι αξίες του 1968 κερδίζουν έδαφος σε όλη την Ευρώπη. Με αφετηρία τον πάπα Ιωάννη-Παύλο Β΄, η Εκκλησία το λέει σαφώς: η κυρίαρχη κουλτούρα στην Ευρώπη είναι μια κουλτούρα «παγανιστική». Το πρόβλημα είναι: Τι κάνουμε όταν αυτοί οι ίδιοι παγανιστές λένε «είμαι χριστιανός»;

• Τι σημαίνει το γεγονός να δηλώνεις έτσι ότι είσαι «χριστιανός» ή να διακηρύσσεται η «χριστιανική ταυτότητα» της Ευρώπης, όταν ακόμη και η Εκκλησία δεν την αναγνωρίζει πλέον ως τέτοια;

Το να προτάσσουν τη «χριστιανική ταυτότητα» χωρίς τις χριστιανικές αξίες έχει ως μόνο σκοπό την απόρριψη του Ισλάμ. Αρχικά του εσωτερικού Ισλάμ, που αναδύθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1980 με την υπόθεση της μαντίλας στη Γαλλία, όταν ο μετανάστης έγινε μουσουλμάνος. Κι έπειτα του Ισλάμ του εξωτερικού, με την υποψηφιότητα της Τουρκίας για ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ενωση το 1987, η οποία μολονότι δεν είχε ποτέ την παραμικρή πιθανότητα, αποτελεί ένα καλό φαντασιακό σκιάχτρο.

Το ότι ένα μέρος των ευρωβουλευτών πρότεινε να αναφέρονται οι χριστιανικές ρίζες της Ευρώπης στο Σύνταγμα έγινε ακριβώς για να αποκλειστεί η Τουρκία, η οποία ωστόσο εκείνη την περίοδο ήταν η κοσμική κεμαλική Τουρκία, που είχε απαγορεύσει τη μαντίλα στα πανεπιστήμια. Σήμερα οι περισσότεροι άνθρωποι που δηλώνουν χριστιανοί στις δημοσκοπήσεις όχι μόνον δεν θρησκεύουν, αλλά πολύ συχνά δεν συμμερίζονται τα θεμελιώδη στοιχεία της θρησκείας. (Ερώτηση 1: «Είστε χριστιανός; Ναι». Ερώτηση 2: «Πιστεύετε στον Θεό; Οχι»). Πρόκειται για μια καθαρά ταυτοτική αναφορά.

• Είναι γνωστό ότι τα δίκτυα των ευαγγελιστών κατέστησαν δυνατή την εκλογή του Τραμπ στις Ηνωμένες Πολιτείες ή του Μπολσονάρο στη Βραζιλία. Στην Ευρώπη, ο λαϊκιστικός πειρασμός κερδίζει έδαφος στις γραμμές των χριστιανών. Στη Γαλλία, είδαμε το ανάχωμα της Καθολικής Εκκλησίας εναντίον της Ακροδεξιάς να υποχωρεί στις εκλογές του 2015. Στο βιβλίο σας τους προειδοποιείτε: η Εκκλησία βγαίνει πάντοτε χαμένη όταν συμμαχεί με τους λαϊκιστές, λέτε.

Ναι, επειδή ακόμη και αν οι λαϊκιστές υπερασπίζονται τη «χριστιανική ταυτότητα» στους λόγους τους, οι αξίες τους δεν έχουν τίποτα το χριστιανικό. Δεν είναι πουριτανοί ή θιασώτες μιας επιστροφής στην παλιά ηθική τάξη. Οι λαϊκιστές είναι υπέρ της ταυτότητας και όχι υπέρ της θρησκείας, κι εδώ γίνεται η μεγάλη παρεξήγηση. Μιλούν για τη χριστιανική Ευρώπη, υιοθετώντας έναν τρόπο για να πουν ότι η Ευρώπη δεν είναι μουσουλμανική, χωρίς να είναι ικανοί να της δώσουν κάποιο περιεχόμενο. Η «χριστιανική ταυτότητα» είναι σε αυτούς η καρικατούρα του χριστιανισμού. Παρ’ όλα αυτά, ένα μέρος της Εκκλησίας ελπίζει ότι οι λαϊκιστές θα θεσπίσουν νόμους που θα επαναφέρουν τη θρησκεία και τους κανόνες της. Πρόκειται για έναν πολύ κακό υπολογισμό. Γιατί οι άνθρωποι ψηφίζουν τους λαϊκιστές εναντίον των ελίτ, των Βρυξελλών και του Ισλάμ, και όχι για την επιστροφή στην παραδοσιακή οικογένεια. Δεν επαναφέρει, όμως, κανείς μια θρησκεία με τη νομοθεσία. Το πνεύμα δεν ακολουθεί τον νόμο, προηγείται του νόμου. Το να θέλει κανείς να το επιβάλλει με τον νομικό κανόνα σημαίνει ότι υποβιβάζει το πνευματικό κίνημα. Διαπιστώνεται ήδη μια μείωση του εκκλησιασμού στις αμερικανικές ευαγγελικές εκκλησίες, που είναι κατά τη γνώμη μου συνέπεια της υπερβολικής πολιτικοποίησής τους. Πρέπει, εξάλλου, να σημειώσουμε ότι, σε αντίθεση με τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου οι λαϊκιστές είναι χριστιανοί, τα ευρωπαϊκά λαϊκιστικά κόμματα δεν είναι πλέον χριστιανικά. […]