Ο Γ. Παπαδημητρίου, ο Ν. Μουζέλης, ο Ν. Αλιβιζάτος και ο Γ. Χάμπερμας

Μαζί με τις ευχές για το μετα-Πασχαλινό τοπίο, ένα άρθρο που δημοσιεύεται στο καινούργιο τεύχος του επιστημονικού περιοδικού «Σύγχρονα Θέματα» (στην συντακτική επιτροπή του οποίου συμμετέχω από το 1981).

Ευτυχής συγκυρία (από μία πλευρά) οδήγησε σε ετεροχρονισμό του χρόνου συγγραφής, με τον χρόνο δημοσίευσης.

Το άρθρο γράφτηκε τον Ιούνιο του 2005. Και δημοσιεύτηκε τον Μάιο του 2006!

Αυτή η «ευτυχής συγκυρία», επιτρέπει στον προσεκτικό αναγνώστη, δύο πράγματα. Και ένα συμπέρασμα.

Πρώτον, να παρακολουθήσει την εξέλιξη των προβληματισμών, σε ένα «ρεύμα σκέψης» που αναπτύσσεται και εξελίσσεται στον χώρο των αναζητήσεων για την κοινωνία των πολιτών και τον ρόλο των μη κρατικών υποκειμένων (γνωστών και ως μη κυβερνητικών οργανώσεων, ΜΚΟ).

Δεκάδες (αν όχι και εκατοντάδες) προβληματιζόμενοι μέσα από τη συμμετοχή τους σε ποικίλες ΜΚΟ, θεωρητικοποιούν πλέον την εμπειρία τους, αντιλαμβάνονται τα όρια του «περιβάλλοντος χώρου» και αναζητούν νέου τύπου συμβατότητες τόσο στο πολιτικό, όσο και στο επίπεδο της διακυβέρνησης, στις συνθήκες του 21ο αιώνα.

Το άρθρο αυτό (χωρίς ούτε κατά διάνοια να διεκδικεί τίτλους «συλλογικού μανιφέστου» αποτελεί ένα απλό «δείγμα γραφής» πολλών ανάλογων προβληματισμών.

Η αξία του, λόγω της συγκυρίας και μόνο, καταγράφει την σταδιακή επέκταση των προβληματισμών.

Από την ακτιβιστική δράση, σε πολιτικά (και όχι, φυσικά, κομματικά) πεδία.

Από αυτά, σε παράλληλα κινούμενες αναζητήσεις στο επίπεδο της επιστήμης και της θεωρίας.

Και από εκεί, στην τότε πρωτοεμφανιζόμενη πρόθεση -κοινή πλέον σε αυτό το «ρεύμα σκέψης»- να τεθεί θέμα «συνταγματικής αναβάθμισης της κοινωνίας των πολιτών και των οργανώσεών της» στην μελλοντική -τότε- διαδικασία αναθεώρησης του συντάγματος!

Δεύτερον, να αντιληφθεί τις «υπόγειες διαδρομές», όπως εξελίσσονται όλα τα προηγούμενα χρόνια, σε ένα από τα πλέον ριζοσπαστικά τμήματα της ελληνικής κοινωνίας, στον χώρο των ΜΚΟ.

Οι γνωρίζοντες πρόσωπα και πράγματα, μένουν εμβρόντητοι από την σημερινή συναίνεση και από τον ανάλογο ενθουσιασμό με τον οποίο εκατοντάδες μη κρατικές -μη κερδοσκοπικές κοινωνικές οργανώσεις στρατεύονται στην υπόθεση της «καμπάνιας για την συμπερίληψη αναφοράς στον ρόλο της κοινωνίας των πολιτών και των οργανώσεών της», που βρίσκεται σε εξέλιξη.

Ουδέποτε στο παρελθόν η συνεργασία μεταξύ αυτών των μη κρατικών οργανώσεων ξεπέρασε τις λίγες δεκάδες!

Η πρόθεση, λοιπόν, των οργανωτών της καμπάνιας να συγκεντρωθούν 500 αιτούσες ΜΚΟ, κρίθηκε σχεδόν ουτοπική!

Ο καλός μου φίλος, βαθύς γνώστης του «χώρου» και διευθυντής της «γκρινπίς», Νίκος Χαραλαμπίδης την παρουσίασε σαν «πασχαλινό θαύμα».

«Εκτιμώ ότι η κάλυψη αυτού του αριθμού μοιάζει λίγο δύσκολη αλλά εδώ ο Χριστός ανασταίνεται κάθε χρόνο, γιατί να μην καταφέρουμε να μαζευτούμε; Το αναμενόμενο σκορποχώρι των πασχαλινών ημερών δεν θα είναι και ο καλύτερος σύμμαχος» μου έγραφε στις 17/4.

Σήμερα ο αυθορμητισμός των συμμετοχών (που φθάνουν με μέιλ, κινητά ή δηλώσεις στο σχετικό σάιτ), οι εκατοντάδες πλέον οργανώσεις που υπερκαλύπτουν το «πλάνο» των 500 (σε έναν μόλις μήνα!) και οδηγούν σε μια πρωτοφανή για τα δεδομένα του «χώρου» πολιτική συμφωνία για έναν ευρύτερο πολιτικό ρόλο της κοινωνίας των πολιτών, η πρωτοβουλιακή διακίνηση του σχετικού υλικού και οι συζητήσεις που προκαλούνται στο εσωτερικό των οργανώσεων από την Σητεία ως την Ορεστιάδα και από την Κεφαλονιά ως την Κω, μπορούν ίσως να εντυπωσιάσουν.

Είναι αδύνατον, όμως, να εξηγηθούν ως «πασχαλινό θαύμα», με δεδομένες τις συνθήκες «αυτάρκειας» που παρουσιάζει επί χρόνια η κάθε οργάνωση και της προσήλωσης μόνο σε όσα αποτελούν «δικά της ενδιαφέροντα»!

Ένα μόνο γεγονός εξηγεί την σημερινή «αναγωγή» των ειδικών ενδιαφερόντων της κάθε μίας στα πεδία της συνταγματικής αναβάθμισης.

Η παράλληλη με την «αυτάρκεια», ύπαρξη «υπόγειων διαδρομών» που ωρίμασε αυτή την απαίτηση .

Το αναπόφευκτα περιορισμένο αριθμητικά «ρεύμα σκέψης», πάταγε γερά σε ανάλογες αναζητήσεις εκατοντάδων ή και χιλιάδων οργανώσεών σε όλη την Ελλάδα. Και, φυσικά, στα δεκάδες χιλιάδες μέλη τους που συζητούσαν, οραματιζόταν και σχεδίαζαν μία περισσότερο πλούσια, συμμετοχική και πολυκεντρική αντιπροσωπευτική δημοκρατία.

Ν.Λ.

Αναδημοσίευση από το περιοδικό «Σύγχρονα Θέματα», με άδεια του συγγραφέα

Η μακαριότητα η οποία διέπει την καθημερινή επίσημη δημόσια ζωή και την πολιτική, είναι απίστευτη!

Την ίδια στιγμή που οι αλλαγές στα δεδομένα τόσο της πολιτικής, όσο και της διακυβέρνησης, ανατρέπουν όλα τα έως χθες αυτονόητα!

Και να πεις πως κανένας δεν μιλάει;

Να πεις ότι η μόνη φωνή προέρχεται από την θεσμική ομοφωνία του «καναλιού της Βουλής»;

Να πεις ότι όλοι παρασύρονται από ζητωκραυγές υπέρ της «νέα διακυβέρνησης», από πάθος κατά της «επάρατης δεξιάς», από έμπνευση κατά του «νεοφιλελεύθερου δικομματισμού» ή από διλήμματα για «τα πέντε κόμματα και τις δύο πολιτικές»;

Τίποτα από αυτά.

Απλώς ένας ηγεμονικός, παλαιοημερολογίτικος λόγος κυριαρχεί στον δημόσιο πολιτικό διάλογο που εφησυχάζει μακαρίως (με ελάχιστες, αλλά φωτεινές εξαιρέσεις), ενώ το διαφορετικό αγνοείται και οι ισχυρές φωνές που δείχνουν το -καινούργιο- φεγγάρι περνούν απαρατήρητες.

Γιατί υπάρχουν δάχτυλα που δείχνουν αυτό το φεγγάρι!

Κυρίως στο χώρο της επιστήμης.

Και προκαλούν απορία οι ανόητοι της πολιτικής που εξακολουθούν να βλέπουν το δάκτυλο!

Και, συχνά, ούτε αυτό!

Ας σταθούμε σε λίγες από τις πολλές φωνές επιστημόνων που δείχνουν ένα (ή μάλλον πολλά καινούργια) φεγγάρια, τεκμηριώνοντας έναν λόγο που μοιάζει ακόμα αιρετικός.

Οι ανατροπές

Α. Ένα πρώτο ζήτημα αφορά τους πρωταγωνιστές.

Αυτούς, δηλαδή, που συμμετέχουν στο πολιτικό παιχνίδι.

Ο Γιώργος Παπαδημητρίου είναι ένας από αυτούς που δικαιούται δια να ομιλεί: επιφανής συνταγματολόγος, καθηγητής στη νομική Αθηνών, τέως σύμβουλος του Κ. Σημίτη και ανοικτός στα μηνύματα των καιρών!

Εδώ και καιρό, δείχνει να αμφισβητεί βασικά «αυτονόητα» της πολιτικής.

Προσοχή, έγραψε!

Εδώ τίποτα πλέον δεν είναι, όπως φαίνεται.

Συμμετέχουμε σε κόμματα, ψηφίζουμε στις εκλογές, μας διοικεί η δημόσια διοίκηση και εμείς -αλλά και αυτοί- πιστεύουμε, ότι επειδή το πολιτικό σύστημα «διατηρεί την αρχαϊκή μορφή του» και οι θεσμοί του «παραμένουν σχεδόν αναλλοίωτοι», όλα είναι όπως τα βρήκαμε.

Έτσι μας εξηγεί το πανεπιστήμιο.

Αυτό ισχυρίζονται οι πολιτικοί.

Σ’ αυτό επιμένουν τα κόμματα, που θεωρούν ότι εξακολουθούν να μονοπωλούν την πολιτική.

Το ίδιο ισχυρίζονται οι κυβερνήσεις (όλες οι κυβερνήσεις).

Σε αυτό ομνύουν οι δημοσιογράφοι του πολιτικού ρεπορτάζ (και της κρατικολαγνείας).

Και, όμως, δεν είναι έτσι. Πολλά έχουν αλλάξει:

Οι συνθήκες του πολιτικού παιχνιδιού, διατηρούνται μεν, «διατηρούνται, όμως, συνήθως, μόνο ως κέλυφος»!

Στο εσωτερικό τους -αλλά και γύρω τους- γίνεται χαμός. «Κυοφορούνται διαφοροποιήσεις που αναπροσδιορίζουν την βαθύτερη ουσία τους». Προσοχή: όχι την επιφάνεια, «την βαθύτερη ουσία τους»!

Πάρτε για παράδειγμα τους αντιπροσωπευτικούς θεσμούς.

Οι παραδοσιακές οπτικές διατείνονται, ότι «διέπονται -κατά κανόνα- από τις παραδοσιακές ρυθμίσεις». Και όμως. «Έχει διαφοροποιηθεί σε πολλά σημεία η ίδια η ουσία τους»!

’Αλλο παράδειγμα η αντιπροσωπευτική δημοκρατία:«οι θεσμοί της, χάνουν έδαφος και η αυτάρκειά τους φαίνεται να ανήκει στο παρελθόν»!

Στον δημόσιο χώρο, εκεί δηλαδή, που «έπαιζαν» μόνο το κράτος και τα κόμματα, σήμερα «παίζουν» και άλλοι παίκτες. Και το κυριότερο, «άρχισε να διαμορφώνεται ένας νέος δημόσιος χώρος, επέκεινα των παραδοσιακών θεσμών»!

Οι νέοι παίκτες είναι «οι πολίτες που έχουν αναπτύξει νέες πρακτικές και δημιούργησαν εν σπέρματι νέους κοινωνικούς θεσμούς... οι μη κυβερνητικές οργανώσεις (ΜΚΟ)... τα ποικιλώνυμα δίκτυα που συγκροτούνται σε υπερεθνικό αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο».

Ας μην φανταστεί κανείς, ότι τα μη κρατικά αυτά υποκείμενα ζουν στο περιθώριο.

Τείνουν «να καταλάβουν αυτό τον νέο δημόσιο χώρο και να τον αξιοποιήσουν» με βάση τις δικές τους, αυτόνομες από τα κόμματα και το κράτος, επιδιώξεις!

Ως προς τον αριθμό τους: «φυτρώνουν σαν μανιτάρια.... αποδεικνύονται σε νέους πρωταγωνιστές στο κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι... και τείνουν να γίνουν βασική συνιστώσα σε περιοχές όπως περιβάλλον, ανθρώπινα δικαιώματα, η προστασία καταναλωτών, ο αντιρατσισμός κ.λπ)».

Β. Δεύτερο ζήτημα η ίδια η ικανότητα των παραδοσιακών υποκειμένων της πολιτικής να ανταποκριθούν στον θεσμικό ρόλο τους.

Ο Νίκος Μουζέλης δεν διακρίνεται για τις αντικοινοβουλευτικές απόψεις του.

Κοινωνιολόγος, καθηγητής σε ένα από τα καλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου και φίλος του πρώην πρωθυπουργού.

Και, όμως είναι πολύ απαισιόδοξος, ως προς τις διαπιστώσεις του, για την ικανότητά των κομμάτων να ανταποκριθούν στην πρόκληση των μεταρρυθμίσεων.

Ο Ν. Μουζέλης επανειλημμένα καταθέτει και τεκμηριώνει την άποψη περί αδυναμίας των μεταρρυθμίσεων και του εκσυγχρονισμού στην Ελλάδα, εξ αιτίας ενός φαινομένου που ο ίδιος ονομάζει «κομματικοκρατία»!

Απέναντι σε αυτό, προτείνει μία συνταγή που δεν υπήρχε στα κατάστιχα των θεμελιωτών της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας: την ανάπτυξη της κοινωνίας των πολιτών!

Και, ως τρίτο, συμβουλεύει κάτι -φαινομενικά- ανήκουστο: τον «αυτοπεριορισμό των κομμάτων»!

Η κομματικοκρατία, φρονεί, αποτελεί ένα είδος κομματικής εξουσίας που ελλοχεύει στην Ελλάδα και αποτελεί το μείζον εμπόδιο για κάθε μεταρρυθμιστικό σχέδιο.

Διατύπωσε δε την άποψη, ότι το είδος της εξουσίας που ασκούν τα κόμματα -όλα τα κόμματα και επειδή είναι κόμματα- δεν εγγυάται αφ’ εαυτού, τις μεταρρυθμίσεις που βελτιώνουν τη ζωή μας (κάτι που με παρεμφερείς οπτικές αναδεικνύουν και οι συνάδελφοί του Χαρίδημος Τσούκας, Δημήτρης Παπούλιας, πρόσφατα Θόδωρος Πελαγίδης κ.λπ.): «με την κομματικοκρατία εννοώ την τάση των κομμάτων να διεισδύουν και να υποσκάπτουν τις αυτόνομες λογικές όλων των θεσμικών χώρων της ελληνικής κοινωνίας, από τα επαγγέλματα και τα σπορ μέχρι το πανεπιστήμιο και την τέχνη».

Η συνταγή του για την αντιμετώπιση της κομματικοκρατικής κυριαρχίας, είναι ανατρεπτική: «απαιτεί την ενδυνάμωση της κοινωνίας των πολιτών» (ο ίδιος επιμένει και στην πάταξη της «αγοροκρατίας»).

’ʼρα δεν είναι το «σύστημα ΠΑΣΟΚ», η «επάρατος δεξιά», ο «δικομματισμός» ή «οι εχθροί του λαού» ο ένοχος για την αποτυχία των μεταρρυθμιστικών σχεδίων.

Και ας ψάχνουν εκεί η ΝΔ, το ΠΑΣΟΚ, ο Συν και το ΚΚΕ (κατά σειρά).

Για όσους δεν κατάλαβαν πως θα γίνει κάτι τέτοιο, το εξηγεί: «με μερικό πέρασμα και "εξουσιών" και "λειτουργιών" και "πόρων" από τα κόμματα στην κοινωνία των πολιτών». Μόνο έτσι «θα πάψουν να αποικιοποιούν την κοινωνία των πολιτών».

Αλλά και η γενικότερη λύση, δεν είναι άλλη από την μεταβίβαση αρμοδιοτήτων και εξουσιών από τα κόμματα στην κοινωνία των πολιτών»!

Ως πού οραματίζεται να φτάνει αυτή η μεταβίβαση; «προς το παρόν η κοινωνία των πολιτών δεν πρέπει να υποκαταστήσει τους βασικούς αντιπροσωπευτικούς θεσμούς».

Ας προσεχθεί η ορολογία: μόνο «προς το παρόν» δεν μπορεί να υποκαταστήσει τους βασικούς.

Και εξ αντιδιαστολής, μπορεί από σήμερα η κοινωνία των πολιτών να υποκαταστήσει τους μη βασικούς!

Ο Ν. Μουζέλης δείχνει να συμφωνεί απολύτως με τον Γ. Παπαδημητρίου και ως προς τον αριθμό και την σημασία των φορέων της κοινωνίας των πολιτών: «η φωτεινή πλευρά του φεγγαριού υπάρχει πλέον».

Την δεκαετία του ’90 προέκυψε «μία ραγδαία άνοδος της παγκόσμιας κοινωνίας των πολιτών», «ιδρύθηκαν δεκάδες χιλιάδες ΜΚΟ», πολλαπλασιάζονται οι ανεξάρτητες διοικητικές αρχές, «εκατομμύρια πολίτες σε όλο τον κόσμο συμμετέχουν μέσω αυτών στην πολιτική και όχι μέσα από τα κόμματα».

Το τοπίο που περιγράφει, πατάει σε μία λέξη-κλειδί.

Την επαναλαμβάνει πολλές φορές και άλλες τόσες έχει επισημάνει την σημασία της.

Ζητούμενο για να προωθηθούν οι μεταρρυθμίσεις και για να συνεχίσει να αναπτύσσεται η δημοκρατία, είναι ο «αυτοπεριορισμός των κομμάτων» και η εγκατάλειψη ζωτικού χώρου για την ανάπτυξη των ΜΚΟ!

Γ. Οι ανεξάρτητες διοικητικές αρχές αποτελούν προσφιλές θέμα των επιστημόνων που αναζητούν εμπλουτισμό της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και προβάλλονται, ως σημαντικός μηχανισμός της κοινωνίας πολιτών.

Θα έπρεπε, λοιπόν, να περιβάλλονται με την αποδοχή των κομμάτων και να απολαμβάνουν υποστήριξης από την πολιτεία.

Δεν είναι, όμως, έτσι, μοιάζει να λέει ο της παρέας των «Συγχρόνων Θεμάτων», συνταγματολόγος, καθηγητής στη νομική Αθηνών, Νίκος Αλιβιζάτος.

Καινοτόμος πάντα, υπήρξε από την αρχή υποστηρικτής των αναγεννητικών στοιχείων που φέρνουν οι ανεξάρτητες αρχές, ενώ δεν παρέλειψε να εξασφαλίσει ιδίαν πείρα με την προσωπική συμμετοχή του σε μία από αυτές (εθνικό συμβούλιο ραδιοτηλεόρασης).

Για τον πολιτικό τους ρόλο, η θέση του είναι σαφής: «η κάθε μία από αυτές διεκδικεί μερίδιο εξουσίας» που παραδοσιακά ανήκε στην αρμοδιότητα των κομμάτων, της Βουλής και της δημόσιας διοίκησης. Και όλες, επίσης, έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό. Δεν υπάγονται στον ιεραρχικό έλεγχο της κυβέρνησης».

Τρίτο ζήτημα, λοιπόν, είναι το φαινόμενο της αμφισβήτησης -η οποία συχνά μπορεί να εκληφθεί και ως υπονόμευση- των ανεξάρτητων οργάνων που ασκούν εξουσία και δεν υπάγονται στον ιεραρχικό έλεγχο της κυβέρνησης.

Η ομολογία του τέως υπουργού της ΝΔ Αποστόλου Κράτσα, ότι «έτσι όπως πάμε με τις ανεξάρτητες αρχές σε λίγο τα υπουργεία δεν θα έχουν καμία εποπτεία και ο υπουργός θα έχει μόνο το υπουργικό του αυτοκίνητό», θα μπορούσε να αποτελεί μόνο μια γραφική «έκρηξη» μιας ορθής εκτίμησης.

Ωστόσο ο Ν. Αλιβιζάτος θεωρεί ότι το ζήτημα είναι περισσότερο επικίνδυνο και η αμφισβήτηση δεν εκπορεύεται μόνο από κάποιες γραφικές κοινοβουλευτικές φιγούρες.

«Η ύπαρξη αυτών των αρχών, ενοχλεί και εξοργίζει» τους φορείς της κλασσικής πολιτικής, γράφει.

Οι πολιτικοί μιλούν με απαξιωτικό τρόπο γι’ αυτές: «υβρίδια» τις χαρακτήριζε ο εισηγητής του ΠΑΣΟΚ, στη συζήτηση για την συνταγματική αναθεώρηση. «Μορφώματα» ο της ΝΔ. «Συνταγματική ανωμαλία», ένας άλλος. «Παρέκκλιση και απόκλιση» από τις αρχές της δημοκρατίας, ένας τέταρτος!

Και η υπονόμευση πάει σύννεφο.

Ο Ν. Αλιβιζάτος εξαντλεί το κατηγορητήριο.

«Ύποπτοι χειρισμοί» επιφυλάχθηκαν για το ραδιοτηλεοπτικό! «Αδράνειες και παραλείψεις», για την επιτροπή ανταγωνισμού! Όχι και τόσο «αξιόπιστος τρόπος», η συνταγματική πρόβλεψη της ανάδειξής τους!

Για να συνεχίσουν να ακούγονται «κομμάτων εγκώμια», προειδοποιεί, τα ίδια πρέπει «να αποβάλλουν δια παντός κάθε τάση μονοπώλησης της πολιτικής αλλά και της εξουσίας, να σεβαστούν και τις άλλες συλλογικότητες (σ.σ. εννοεί τις μη κρατικές), να μάθουν να συνυπάρχουν με αυτονομίες».

’Αλλωστε «οι Αμερικανοί έδειξαν, ότι την πολιτική δεν την παράγουν μόνο τα κόμματα»!

Θέτοντας, λοιπόν, «ζήτημα αρχών ή αρχής» για τα κόμματα, θέτει ένα σαφές ερώτημα: «αν οι πολιτικοί μας δυσπιστούν απέναντι στους θεσμούς που το μοντέρνο συνταγματικό κράτος έχει ανακαλύψει για να αντισταθμίσει την παντοδυναμία της εκάστοτε κομματικής πλειοψηφίας, καλό θα ήταν να μην υποκρίνονται ότι αναγνωρίζουν το έργο τους».