The Demolition Man (ή ο άνθρωπος που κατεδαφίζει)
Τάκης Καμπύλης, Τα Νέα, Δημοσιευμένο: 2006-05-06
H ΛΕΞΗ ΤΗΣ ΕΒΔΟΜΑΔΑΣ: Ποίηση. Όταν η αρχιτεκτονική παρέμβαση εμπνέει μεγάλους δημιουργούς όπως τον Μποντλέρ. Τα «άνθη του κακού» είναι και μια νοσταλγία για το Παρίσι προ Haussmann.
Ο ΒΑΡΟΝΟΣ Haussmann έπεσε σαν οδοστρωτήρας πάνω από το Παρίσι. Με κύρια όπλα την επιμονή του και τις πλάτες του Ναπολέοντος Γ’ κατάφερε, εκεί στα μέσα του 19ου αιώνα, να μεταμορφώσει τη γαλλική πρωτεύουσα δίνοντάς της ανοιχτούς χώρους και φαρδείς λεωφόρους. Λίγα χρόνια μετά, οι επεμβάσεις του Hausssmann θα αποκτήσουν και πολιτικό χρώμα: στη διάρκεια της κομμούνας, το 1871, οι δυνάμεις ασφαλείας θα διευκολυνθούν από τους μεγάλους δρόμους. H αστραπιαία επέμβαση του στρατού θα πνίξει τα οδοφράγματα. Οι στενοί δρόμοι και οι φτωχογειτονιές - λαβύρινθοι που πάντα βοηθούσαν τους επαναστατημένους να υποχωρούν και να αναδιοργανώνονται είχαν πλέον αναπλαστεί.
Υπερβολική η σύνδεση ανάπλασης και καταστολής; (Υπερβολική και η συσχέτιση των τεράστιων λεωφόρων των πρώην σοσιαλιστικών πρωτευουσών με την ανάγκη των καθεστώτων για λαμπερές παρελάσεις;)
Περίπου την ίδια περίοδο με τον Haussmann, οι Κλεάνθης και Schaubert είχαν προτείνει τη «στήριξη» της Αθήνας σε τρεις πλατείες. Στις δύο που κατασκευάστηκαν (Ομόνοια και Σύνταγμα) και σε μία τρίτη που έμεινε στα χαρτιά, στο Γκάζι.
Για την πρωτεύουσα προκρίθηκε - ως η πλέον επιθυμητή - η εικόνα από τα χρώματα της κλασικής αρχαιότητας και του ευρωπαϊκού μέλλοντος. Σε αυτήν την εικόνα δεν χωρούσαν οι επαίτες, οι οποίοι κατά εκατοντάδες στριμώχνονταν στους αναπτυσσόμενους εμπορικούς δρόμους. Έτσι, μαζί με το αρχιτεκτονικό ετέθη σε ισχύ και ένα δικαστικό σχέδιο για τον εξωραϊσμό της εικόνας της πόλης, με την απομάκρυνση των ορφανών του πολέμου και των επαιτών.
Πάντα οι μεγάλες πόλεις (πρωτεύουσες και μητροπόλεις) ασκούσαν και ασκούν ένα είδος εξωτερικής πολιτικής. Οι πόλεις χρειάζονται επενδύσεις. Αντιπροτείνουν ευκολίες και εμφάνιση. Κάποιοι τότε (πάντα;) περισσεύουν... H ζωή στις πόλεις ήταν πάντα (και) μια μάχη ορίων ανάμεσα στους πλουσιότερους και στους φτωχότερους. Και η αρχιτεκτονική ήταν (είναι) το πλαίσιο.
Ο υποψήφιος (και θεωρητικά ο επόμενος) δήμαρχος Αθηναίων...
...Νικήτας Κακλαμάνης επανέφερε (με συνέντευξή του στα «NEA») μια ξεχασμένη πρόταση του Αντώνη Τρίτση: «Να γκρεμίσουμε για να δώσουμε πράσινο στις υποβαθμισμένες περιοχές. Αναζητώ ευεργέτες που θα το αναλάβουν».
H ιδέα βασίστηκε στη διεθνή εμπειρία και η μεταλαμπάδευσή της στα της Αθήνας κρίνεται μάλλον λανθασμένη. Για παράδειγμα, ο Σπύρος Τσαγκαράτος (αρχιτέκτων, δρ πολεοδόμος) θα σημειώσει πως στην Αθήνα δεν υπάρχουν τα μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα, ενώ πολλές φορές και οι ακάλυπτοι χώροι επιζούν μόνο στα χαρτιά».
Αλλά η κατεδάφιση είναι κάτι ξεχωριστό. Σήμερα, αποτελεί ένα είδος σόου των δημοτικών αρχών. H μεγαλύτερη εταιρεία κατεδαφίσεων, λέει η Μαρία Θεοδώρου - δρ αρχιτέκτων, ιδρυτικό μέλος και εκπρόσωπος της αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρείας Αρχιτεκτονικοί Αγωγοί - SARCHA (School of ARCHitecture 4 All) - είναι η CDI (Controlled Demolition Incorporation). «Πρόκειται για μια παγκοσμιοποιημένη εταιρεία με γραφεία και συνδέσμους στις μεγαλύτερες πόλεις του κόσμου. Άλλωστε οι κατεδαφίσεις σε πολλές περιπτώσεις συνιστούν από μόνες τους ένα πολιτιστικό υπερθέαμα, του οποίου την παρακολούθηση από το κοινό οργανώνουν εταιρείες.
Και βέβαια είναι σήμερα μια επικερδής επιχείρηση και δημοφιλής στις δημοτικές αρχές καθ’ ότι δημιουργεί κινητικότητα του χρήματος. Μεταξύ άλλων, πολλές φορές αρκεί μία κατεδάφιση για να ανέβει η αξία μιας περιοχής. Οι σπόνσορες που αναζητά ο κ. Κακλαμάνης για τις κατεδαφίσεις του μπορεί πιθανόν να ωφεληθούν πολλαπλάσια αν επενδύσουν στην περιοχή στην οποία θα χρηματοδοτήσουν μια κατεδάφιση».
Το ιδεολόγημα του «πρασίνου»...
... σχεδόν δαιμονοποιήθηκε τις δύο τελευταίες δεκαετίες. Θα έλεγε κανείς πως ενώ η Αθήνα γύριζε την πλάτη της σε κάθε αρχιτεκτονικό όραμα που έπεφτε στο τραπέζι, για το πράσινο γινόταν εξαίρεση. Ήταν - είναι - η εύκολη λύση για να κρύβουμε την απουσία αρχιτεκτονικού οράματος. Έτσι έμειναν στα χαρτιά τα σχέδια του Μάνου (1979) για την πολυκεντρική Αθήνα των επτά διαμερισμάτων και από το ρυθμιστικό σχέδιο του ’85 απέμεινε μόνο η κουτσουρεμένη ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων.
H Αθήνα δεν μπορεί να σηκώσει ένα ολοκληρωμένο όραμα, αλλά η εξήγηση δεν είναι μεταφυσική. Όπως σημειώνει ο Βασίλης Καραποστόλης (καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθήνας) «δεν είναι δυνατόν να έχει δημιουργηθεί συμπτωματικά αυτή η οικιστική, οικοδομική αναρχία. Κάποιος, κάποιοι πρέπει να είχαν συμφέρον για να χτιστεί έτσι και όχι αλλιώς ένα κτίριο. Μόνο που αυτοί οι κάποιοι θα αντιδίκησαν με κάποιους άλλους και θα βρέθηκε κατόπιν μια πρόχειρη λύση. Ή θα επινοήθηκε ένα καινούργιο μέσον για να μετατοπιστούν αλλού οι επιδιώξεις». Επιδιώξεις καθαρά ιδιωτικές αλλά και πολιτικές. Και τότε η αρχιτεκτονική αναλαμβάνει να επιβάλλει την κυρίαρχη ιδεολογία στον χώρο. Όπως αναφέρει σε εργασία του ο N. Δ. Μπόμπολος (αρχιτέκτων πολεοδόμος), μετά την κατάρρευση το 1922 της Μεγάλης Ιδέας «η χωρική πολιτική στην Αθήνα επικεντρώθηκε στην ταξική διαίρεση της πόλης, στην προστασία των οικιστικών περιοχών της αστικής τάξης και στον πολιτικό έλεγχο, την περιφερειακή απομόνωση και την πολιτική ενσωμάτωση των εργατικών στρωμάτων με την προώθηση της αυτοστέγασης (...)».
Με λίγα λόγια, κάθε αρχιτεκτονική παρέμβαση ακολουθεί την κυρίαρχη κάθε φορά άποψη για την εικόνα της πόλης. Κι αυτή προκύπτει από τους όρους και την ένταση των συγκρούσεων μεταξύ ομάδων κατοίκων. H δαιμονοποίηση του «πρασίνου» κρύβει επιμελώς, αυτή την πλευρά της πόλης. Τη συγκρουσιακή.
Αλήθεια, ποιος ρώτησε τους κατοίκους της Κυψέλης ή του Παγκρατίου τι τους λείπει περισσότερο: πράσινο ή ένας παιδικός σταθμός (που χρειάζεται, ως γνωστόν, τσιμέντο); H Αττική Οδός ή μία γραμμή Μετρό; Ανάλογα με την απόφαση προκρίνεται η ικανοποίηση μιας μερίδας κατοίκων - σχεδόν πάντα - εις βάρος μιας άλλης.
H κατεδάφιση δεν απελευθερώνει μόνο χώρους...
... αλλά, έτσι όπως εξαγγέλθηκε από τον υποψήφιο δήμαρχο, προδίδει και μια συγκεκριμένη ιδεολογία. H αισθητική πλευρά των δύσκολων περιοχών της Αθήνας δεν οφείλεται στην αβλεψία ενός ή χιλίων μηχανικών, αλλά στις κοινωνικές συνθήκες που διαμόρφωσαν την ανάγκη για φθηνούς χώρους στέγασης, όσο πιο κοντά σε φθηνές συγκοινωνιακές λύσεις και όσο πιο μακριά από την κεντρική εξουσία. H διεθνής εμπειρία λέει ότι για την κατεδάφιση η οικονομία επιλέγει πάντα τη φθηνότερη περιοχή, στην οποία προφανώς κατοικούν οι φτωχότεροι των συμπολιτών. Ο Δήμος Αθηναίων είναι ο μοναδικός της Ευρώπης που δεν ασκεί στεγαστική πολιτική. Τι θα απογίνουν, λοιπόν, όσοι ξεσπιτωθούν; Και ποιοι θα κερδίσουν την υπεραξία από την αναβάθμιση της περιοχής; Το καλοκαίρι του 2004 οι επαίτες και τα αδέσποτα μυστηριωδώς εξαφανίστηκαν από την Αθήνα. Τα μεγάλα (και πολλά αρχιτεκτονικώς σημαντικά) έργα χρειάζονταν το φως και όχι τους συνειρμούς δυστυχίας. H τεράστια επέμβαση στην πόλη διευκολύνθηκε και από την αμηχανία που επικρατεί στην επιστήμη της αρχιτεκτονικής. Μία επιστήμη η οποία πάντα άφηνε χώρο για την ουτοπία, ακριβώς επειδή προσέφερε το όραμα στην καθημερινή ζωή. Τη σημερινή αρχιτεκτονική η Άννη Βρυχέα χαρακτήριζε ως play-boy αρχιτεκτονική (γιατί όπως και ο playboy πηγαίνει με βαρεμάρα από το ένα αίσθημα στο άλλο). Έτσι, οι πόλεις θα επεκτείνονται πάντα εις βάρος του παρία. Μόλις βρεθούν χρήματα (ή ευεργέτες)...
Info
* Άννης Βρυχέα «Κατοίκηση και κατοικία», Αθήνα 2003, ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ
* Σταύρου Σταυρίδη (επιμ.) «Μνήμη και εμπειρία του χώρου», Αθήνα 2006, ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ (στη μνήμη της Άννης Βρυχέα)
* Βασίλη Καραποστόλη «Χειροποίητη πόλη», Αθήνα 1995, ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ
* Λυδίας Σαπουνάκη-Δρακάκη (επιμ.) «H ελληνική πόλη σε ιστορική προοπτική», Αθήνα 2005, ΔΙΟΝΙΚΟΣ
* Jean-Luc Pinol «Ο κόσμος των πόλεων τον 19ο αιώνα», Αθήνα 2002, ΠΛΕΘΡΟΝ
* Bryan D. Palmer «Κουλτούρες της νύχτας», ΣΑΒΒΑΛΑΣ (μόλις κυκλοφόρησε -εξαιρετικό)
Enstaseis - blog
Θα μας βρείτε στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http: //enstaseis.blogspot.com
Ο ΒΑΡΟΝΟΣ Haussmann έπεσε σαν οδοστρωτήρας πάνω από το Παρίσι. Με κύρια όπλα την επιμονή του και τις πλάτες του Ναπολέοντος Γ’ κατάφερε, εκεί στα μέσα του 19ου αιώνα, να μεταμορφώσει τη γαλλική πρωτεύουσα δίνοντάς της ανοιχτούς χώρους και φαρδείς λεωφόρους. Λίγα χρόνια μετά, οι επεμβάσεις του Hausssmann θα αποκτήσουν και πολιτικό χρώμα: στη διάρκεια της κομμούνας, το 1871, οι δυνάμεις ασφαλείας θα διευκολυνθούν από τους μεγάλους δρόμους. H αστραπιαία επέμβαση του στρατού θα πνίξει τα οδοφράγματα. Οι στενοί δρόμοι και οι φτωχογειτονιές - λαβύρινθοι που πάντα βοηθούσαν τους επαναστατημένους να υποχωρούν και να αναδιοργανώνονται είχαν πλέον αναπλαστεί.
Υπερβολική η σύνδεση ανάπλασης και καταστολής; (Υπερβολική και η συσχέτιση των τεράστιων λεωφόρων των πρώην σοσιαλιστικών πρωτευουσών με την ανάγκη των καθεστώτων για λαμπερές παρελάσεις;)
Περίπου την ίδια περίοδο με τον Haussmann, οι Κλεάνθης και Schaubert είχαν προτείνει τη «στήριξη» της Αθήνας σε τρεις πλατείες. Στις δύο που κατασκευάστηκαν (Ομόνοια και Σύνταγμα) και σε μία τρίτη που έμεινε στα χαρτιά, στο Γκάζι.
Για την πρωτεύουσα προκρίθηκε - ως η πλέον επιθυμητή - η εικόνα από τα χρώματα της κλασικής αρχαιότητας και του ευρωπαϊκού μέλλοντος. Σε αυτήν την εικόνα δεν χωρούσαν οι επαίτες, οι οποίοι κατά εκατοντάδες στριμώχνονταν στους αναπτυσσόμενους εμπορικούς δρόμους. Έτσι, μαζί με το αρχιτεκτονικό ετέθη σε ισχύ και ένα δικαστικό σχέδιο για τον εξωραϊσμό της εικόνας της πόλης, με την απομάκρυνση των ορφανών του πολέμου και των επαιτών.
Πάντα οι μεγάλες πόλεις (πρωτεύουσες και μητροπόλεις) ασκούσαν και ασκούν ένα είδος εξωτερικής πολιτικής. Οι πόλεις χρειάζονται επενδύσεις. Αντιπροτείνουν ευκολίες και εμφάνιση. Κάποιοι τότε (πάντα;) περισσεύουν... H ζωή στις πόλεις ήταν πάντα (και) μια μάχη ορίων ανάμεσα στους πλουσιότερους και στους φτωχότερους. Και η αρχιτεκτονική ήταν (είναι) το πλαίσιο.
Ο υποψήφιος (και θεωρητικά ο επόμενος) δήμαρχος Αθηναίων...
...Νικήτας Κακλαμάνης επανέφερε (με συνέντευξή του στα «NEA») μια ξεχασμένη πρόταση του Αντώνη Τρίτση: «Να γκρεμίσουμε για να δώσουμε πράσινο στις υποβαθμισμένες περιοχές. Αναζητώ ευεργέτες που θα το αναλάβουν».
H ιδέα βασίστηκε στη διεθνή εμπειρία και η μεταλαμπάδευσή της στα της Αθήνας κρίνεται μάλλον λανθασμένη. Για παράδειγμα, ο Σπύρος Τσαγκαράτος (αρχιτέκτων, δρ πολεοδόμος) θα σημειώσει πως στην Αθήνα δεν υπάρχουν τα μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα, ενώ πολλές φορές και οι ακάλυπτοι χώροι επιζούν μόνο στα χαρτιά».
Αλλά η κατεδάφιση είναι κάτι ξεχωριστό. Σήμερα, αποτελεί ένα είδος σόου των δημοτικών αρχών. H μεγαλύτερη εταιρεία κατεδαφίσεων, λέει η Μαρία Θεοδώρου - δρ αρχιτέκτων, ιδρυτικό μέλος και εκπρόσωπος της αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρείας Αρχιτεκτονικοί Αγωγοί - SARCHA (School of ARCHitecture 4 All) - είναι η CDI (Controlled Demolition Incorporation). «Πρόκειται για μια παγκοσμιοποιημένη εταιρεία με γραφεία και συνδέσμους στις μεγαλύτερες πόλεις του κόσμου. Άλλωστε οι κατεδαφίσεις σε πολλές περιπτώσεις συνιστούν από μόνες τους ένα πολιτιστικό υπερθέαμα, του οποίου την παρακολούθηση από το κοινό οργανώνουν εταιρείες.
Και βέβαια είναι σήμερα μια επικερδής επιχείρηση και δημοφιλής στις δημοτικές αρχές καθ’ ότι δημιουργεί κινητικότητα του χρήματος. Μεταξύ άλλων, πολλές φορές αρκεί μία κατεδάφιση για να ανέβει η αξία μιας περιοχής. Οι σπόνσορες που αναζητά ο κ. Κακλαμάνης για τις κατεδαφίσεις του μπορεί πιθανόν να ωφεληθούν πολλαπλάσια αν επενδύσουν στην περιοχή στην οποία θα χρηματοδοτήσουν μια κατεδάφιση».
Το ιδεολόγημα του «πρασίνου»...
... σχεδόν δαιμονοποιήθηκε τις δύο τελευταίες δεκαετίες. Θα έλεγε κανείς πως ενώ η Αθήνα γύριζε την πλάτη της σε κάθε αρχιτεκτονικό όραμα που έπεφτε στο τραπέζι, για το πράσινο γινόταν εξαίρεση. Ήταν - είναι - η εύκολη λύση για να κρύβουμε την απουσία αρχιτεκτονικού οράματος. Έτσι έμειναν στα χαρτιά τα σχέδια του Μάνου (1979) για την πολυκεντρική Αθήνα των επτά διαμερισμάτων και από το ρυθμιστικό σχέδιο του ’85 απέμεινε μόνο η κουτσουρεμένη ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων.
H Αθήνα δεν μπορεί να σηκώσει ένα ολοκληρωμένο όραμα, αλλά η εξήγηση δεν είναι μεταφυσική. Όπως σημειώνει ο Βασίλης Καραποστόλης (καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθήνας) «δεν είναι δυνατόν να έχει δημιουργηθεί συμπτωματικά αυτή η οικιστική, οικοδομική αναρχία. Κάποιος, κάποιοι πρέπει να είχαν συμφέρον για να χτιστεί έτσι και όχι αλλιώς ένα κτίριο. Μόνο που αυτοί οι κάποιοι θα αντιδίκησαν με κάποιους άλλους και θα βρέθηκε κατόπιν μια πρόχειρη λύση. Ή θα επινοήθηκε ένα καινούργιο μέσον για να μετατοπιστούν αλλού οι επιδιώξεις». Επιδιώξεις καθαρά ιδιωτικές αλλά και πολιτικές. Και τότε η αρχιτεκτονική αναλαμβάνει να επιβάλλει την κυρίαρχη ιδεολογία στον χώρο. Όπως αναφέρει σε εργασία του ο N. Δ. Μπόμπολος (αρχιτέκτων πολεοδόμος), μετά την κατάρρευση το 1922 της Μεγάλης Ιδέας «η χωρική πολιτική στην Αθήνα επικεντρώθηκε στην ταξική διαίρεση της πόλης, στην προστασία των οικιστικών περιοχών της αστικής τάξης και στον πολιτικό έλεγχο, την περιφερειακή απομόνωση και την πολιτική ενσωμάτωση των εργατικών στρωμάτων με την προώθηση της αυτοστέγασης (...)».
Με λίγα λόγια, κάθε αρχιτεκτονική παρέμβαση ακολουθεί την κυρίαρχη κάθε φορά άποψη για την εικόνα της πόλης. Κι αυτή προκύπτει από τους όρους και την ένταση των συγκρούσεων μεταξύ ομάδων κατοίκων. H δαιμονοποίηση του «πρασίνου» κρύβει επιμελώς, αυτή την πλευρά της πόλης. Τη συγκρουσιακή.
Αλήθεια, ποιος ρώτησε τους κατοίκους της Κυψέλης ή του Παγκρατίου τι τους λείπει περισσότερο: πράσινο ή ένας παιδικός σταθμός (που χρειάζεται, ως γνωστόν, τσιμέντο); H Αττική Οδός ή μία γραμμή Μετρό; Ανάλογα με την απόφαση προκρίνεται η ικανοποίηση μιας μερίδας κατοίκων - σχεδόν πάντα - εις βάρος μιας άλλης.
H κατεδάφιση δεν απελευθερώνει μόνο χώρους...
... αλλά, έτσι όπως εξαγγέλθηκε από τον υποψήφιο δήμαρχο, προδίδει και μια συγκεκριμένη ιδεολογία. H αισθητική πλευρά των δύσκολων περιοχών της Αθήνας δεν οφείλεται στην αβλεψία ενός ή χιλίων μηχανικών, αλλά στις κοινωνικές συνθήκες που διαμόρφωσαν την ανάγκη για φθηνούς χώρους στέγασης, όσο πιο κοντά σε φθηνές συγκοινωνιακές λύσεις και όσο πιο μακριά από την κεντρική εξουσία. H διεθνής εμπειρία λέει ότι για την κατεδάφιση η οικονομία επιλέγει πάντα τη φθηνότερη περιοχή, στην οποία προφανώς κατοικούν οι φτωχότεροι των συμπολιτών. Ο Δήμος Αθηναίων είναι ο μοναδικός της Ευρώπης που δεν ασκεί στεγαστική πολιτική. Τι θα απογίνουν, λοιπόν, όσοι ξεσπιτωθούν; Και ποιοι θα κερδίσουν την υπεραξία από την αναβάθμιση της περιοχής; Το καλοκαίρι του 2004 οι επαίτες και τα αδέσποτα μυστηριωδώς εξαφανίστηκαν από την Αθήνα. Τα μεγάλα (και πολλά αρχιτεκτονικώς σημαντικά) έργα χρειάζονταν το φως και όχι τους συνειρμούς δυστυχίας. H τεράστια επέμβαση στην πόλη διευκολύνθηκε και από την αμηχανία που επικρατεί στην επιστήμη της αρχιτεκτονικής. Μία επιστήμη η οποία πάντα άφηνε χώρο για την ουτοπία, ακριβώς επειδή προσέφερε το όραμα στην καθημερινή ζωή. Τη σημερινή αρχιτεκτονική η Άννη Βρυχέα χαρακτήριζε ως play-boy αρχιτεκτονική (γιατί όπως και ο playboy πηγαίνει με βαρεμάρα από το ένα αίσθημα στο άλλο). Έτσι, οι πόλεις θα επεκτείνονται πάντα εις βάρος του παρία. Μόλις βρεθούν χρήματα (ή ευεργέτες)...
Info
* Άννης Βρυχέα «Κατοίκηση και κατοικία», Αθήνα 2003, ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ
* Σταύρου Σταυρίδη (επιμ.) «Μνήμη και εμπειρία του χώρου», Αθήνα 2006, ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ (στη μνήμη της Άννης Βρυχέα)
* Βασίλη Καραποστόλη «Χειροποίητη πόλη», Αθήνα 1995, ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ
* Λυδίας Σαπουνάκη-Δρακάκη (επιμ.) «H ελληνική πόλη σε ιστορική προοπτική», Αθήνα 2005, ΔΙΟΝΙΚΟΣ
* Jean-Luc Pinol «Ο κόσμος των πόλεων τον 19ο αιώνα», Αθήνα 2002, ΠΛΕΘΡΟΝ
* Bryan D. Palmer «Κουλτούρες της νύχτας», ΣΑΒΒΑΛΑΣ (μόλις κυκλοφόρησε -εξαιρετικό)
Enstaseis - blog
Θα μας βρείτε στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http: //enstaseis.blogspot.com
