Ο «μεσαίος χώρος» στην εποχή μας: Πού βρίσκεται;

Είναι ευρέως αποδεκτό ότι οι εκλογές κρίνονται στον λεγόμενο «μεσαίο χώρο». Τι είναι όμως ο μεσαίος χώρος; Είναι προφανώς το κρίσιμο σημείο ενός πολιτικού άξονα μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς. Δεν είναι όμως ένα σημείο παγωμένο και ακίνητο μέσα στον χρόνο. Γιατί όμως συμβαίνει αυτό; Διότι διαφορετικές συγκυρίες, με διαφορετικές πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις, διαμορφώνουν διαφορετικούς μεσαίους χώρους!

Με συστατικά που αποκλίνουν από εποχή σε εποχή. Αυτά τα συστατικά οφείλει να εντοπίσει όποιος θέλει να κυριαρχήσει στον μεσαίο χώρο της εποχής του. Καλείται λοιπόν να αποκρυπτογραφήσει τα ρεύματα της τρέχουσας συγκυρίας. Και, ει δυνατόν, και της επόμενης. Αλλωστε η παγκόσμια πολιτική σκηνή είναι ένα εκκρεμές, όπου οι κυρίαρχες αντιλήψεις εναλλάσσονται. Τι συμβαίνει λοιπόν στην εποχή μας; Πού έχει κουρνιάσει ο μεσαίος χώρος της συγκεκριμένης τωρινής φάσης καραδοκώντας για την αξιοποίησή του;

Το τι συμβαίνει στην ηγέτιδα δύναμη του στρατοπέδου που εκφράζει τον δημοκρατικό καπιταλισμό, δηλαδή την Αμερική, έχει φυσικά σημαντικές παγκόσμιες επιπτώσεις. Με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, άλλωστε, η Αμερική έμεινε ως η μόνη υπερδύναμη. Δυστυχώς, όπως είχε προειδοποιήσει ο διάσημος πολιτικός επιστήμονας Samuel Huntington, συμπεριφέρθηκε ως μια «μοναχική υπερδύναμη» (lonely superpower), δηλαδή ως αλαζονική και αυθαίρετη.

Καταφεύγοντας στην απόλυτη αυθαιρεσία και διεθνή ανομία (από το Ιράκ έως το Αφγανιστάν), την εγκληματική παραβίαση ατομικών δικαιωμάτων στον «πόλεμο κατά της τρομοκρατίας», ενώ ισοπέδωσε φιλελεύθερες αρχές και αξίες. Ο απόλυτος κυνισμός που ακολούθησε παγκοσμίως, έκανε τις δημοκρατίες λιγότερο δημοκρατικές και τις δικτατορίες ακόμη πιο αυταρχικές! Σε αυτόν τον κόσμο ζούμε από τη δεκαετία του 1990 μέχρι και την εκλογή πρώτα του Τραμπ και μετά του Μπάιντεν.

Τούτες οι δύο εκλογικές μάχες μάς επαναφέρουν στο αντικείμενο του παρόντος άρθρου, που είναι ο μεσαίος χώρος. Το μεγάλο παράδοξο των εκλογών του 2016 στην Αμερική είναι πως ένας ακραία δεξιός λαϊκιστής, όπως ο Τραμπ, κέρδισε με μεγάλη διαφορά εκλεκτόρων τη Χίλαρι Κλίντον (αν και η τελευταία επικράτησε με μικρή διαφορά στη συνολική ψήφο). Το τι συνέβη είναι γνωστό. Ο μεσαίος χώρος που έκρινε τη συγκεκριμένη εκλογή-σταθμό στην Αμερική, εκπροσωπούνταν από τέσσερις εργατουπόλεις, όπου οι εργαζόμενοι «με τα μπλε κολάρα» (blue collar workers) εγκατέλειψαν το Δημοκρατικό Κόμμα το οποίο υποστήριζαν για δεκαετίες.

Ενιωθαν πως τους είχαν εγκαταλείψει δύο Δημοκρατικοί πρόεδροι με ξεχωριστό χάρισμα, ο Μπιλ Κλίντον και ο Μπαράκ Ομπάμα. Αυτοί ήσαν δήθεν προοδευτικοί, αλλά στην πράξη αποδείχτηκαν νεοφιλελεύθεροι και κυβέρνησαν για δώδεκα ολόκληρα χρόνια. Με συγκεκριμένες κοινωνικές επιπτώσεις. Χρόνια, όπου είχαν εκτιναχθεί οι ανισότητες και παραμένουν η μεγαλύτερη μάστιγα της εποχή μας. Οι δύο αυτοί πολιτικοί, και ιδίως η Χίλαρι Κλίντον (το 2016), θεωρούνταν θωπευτές των οικονομικών ελίτ. Και ορθώς.

Το 2020 ήταν πλέον ο Τζο Μπάιντεν, όχι τόσο εύκολα όσο έδειχναν οι δημοσκοπήσεις, που θα κέρδιζε τον ίδιο μεσαίο χώρο, των εργατουπόλεων. Η αγωνία για την έκβαση της μάχης κρινόταν εκεί ακριβώς όπου έγειρε η πλάστιγγα το 2016. Σε λίγες Πολιτείες, όπου στη μια μετά την άλλη ο Μπάιντεν επικράτησε οριακά σε μια εκλογική συμμετοχή-ρεκόρ, η οποία τροφοδοτήθηκε από την ακραία πόλωση που προκάλεσε ο Τραμπ. Τελικά ο Τραμπ πέτυχε τον στόχο αυτό κερδίζοντας νέους οπαδούς, την ίδια ώρα όμως που ακόμη περισσότεροι αρνητικοί ψηφοφόροι τον αποδοκίμασαν με όχημα τον Μπάιντεν! Τούτη τη φορά ο μεσαίος χώρος επέλεξε ξεκάθαρα τον τωρινό πρόεδρο της Αμερικής.

Τι αποζητούσε όμως ο μεσαίος χώρος, πέρα από ένα όχημα αποδοκιμασίας του Τραμπ; Αυτό απεδείχθη το επόμενο διάστημα, όταν ο Μπάιντεν απαρνήθηκε απερίφραστα τη μακρά πολιτική διαδρομή συντηρητισμού την οποία είχε υπηρετήσει στην οικονομία και την εξωτερική πολιτική μαζί με τους Κλίντον και Ομπάμα. Απέδειξε λοιπόν περίτρανα στην πράξη ότι είχε συλλάβει το πνεύμα των καιρών που τώρα βιώνουμε. Στους καιρούς μας λοιπόν εκδηλώνονται ισχυροί θύλακες ριζοσπαστισμού στο εκλογικό σώμα.

Αιτούμενο στον μεσαίο χώρο της Αμερικής είναι να αποφευχθούν πλέον οι πολεμικές περιπέτειες και πάνω από όλα να υιοθετηθούν πολιτικές δραστικής μείωσης των ανισοτήτων. Αίτημα της πλειοψηφίας είναι επίσης να περιοριστεί δραστικά η πολιτική επιρροή των πανίσχυρων οικονομικών ελίτ. Ο Μπάιντεν λοιπόν, με θάρρος και σοφία, αποτίναξε τη βαριά σκιά του Ομπάμα, του πιο απογοητευτικού προέδρου, με βάση όσα υποσχόταν ο τελευταίος. Μοντέλο για τον Μπάιντεν και τα πρώτα μέτρα του υπήρξε ο Φραγκλίνος Ρούζβελτ, ο περίφημος FDR, ο πιο ριζοσπάστης πρόεδρος της Αμερικής, που μεταρρύθμισε τον άγριο καπιταλισμό της.

«Ο απρόσμενος ριζοσπάστης» ήταν ο τίτλος του πιο αξιόλογου εβδομαδιαίου βρετανικού περιοδικού, New Statesman, για τις 100 πρώτες ημέρες του Μπάιντεν. Η αναπτυξιακή του ένεση στην οικονομία, όπως επισημαίνεται, «είναι περισσότερο από διπλάσια από εκείνη του Ομπάμα το 2009». Αμεσα ενισχύθηκαν οι χαμηλόμισθοι. Πλήθος άλλων στηριγμάτων προσφέρθηκαν σε Πολιτείες και τοπικές κυβερνήσεις, καθώς και γενναιόδωρα επιδόματα ανεργίας κ.λπ. Η δαπάνη αυτή είναι η μεγαλύτερη οικονομική στήριξη στην ιστορία της χώρας. Πρόκειται για 1,9 τρισεκατομμύρια και 9% του ΑΕΠ. Επίσης, 621 δισ. διατέθηκαν για δημόσια έργα.

Οι φόροι στις επιχειρήσεις από 21% φτάνουν το 28%. Καλούνται λοιπόν οι πλούσιοι επιτέλους να πληρώσουν το μερίδιό τους, καθώς τις τελευταίες δεκαετίες γίνονται προκλητικά όλο και πλουσιότεροι. Να σημειωθεί ότι το αντίστοιχο πρόγραμμα του Ομπάμα έμεινε από αναπνοές, όπως γράφει ο Adama Tooze στο κορυφαίο βιβλίο της κρίσης του 2008 («Crashed»). «Ηταν η πιο αργή ανάκαμψη», σημειώνει. Το 95% των λίγων κερδών από την πολιτική αυτή μονοπωλήθηκε από το 1% των πλουσιότερων! Τα κέρδη τους έφτασαν το 31,4%! Οι υπόλοιποι, ουδέν!

Εκείνα που συμβαίνουν στην Αμερική, ανατρέπουν δεκαετίες επιλογών με νεοφιλελεύθερη κατεύθυνση. Ταυτόχρονα, επαναφέρουν τις καπιταλιστικές δημοκρατίες (τουλάχιστον κάποιες από αυτές που δίνουν τον τόνο) πιο κοντά στις κυρίαρχες αντιλήψεις της μεταπολεμικής εποχής. Τότε ήταν που θα συντελούνταν το οικονομικό θαύμα της Δυτικής Ευρώπης, όταν για δύο δεκαετίες η ανάπτυξη ήταν 5% και χτίστηκαν πρότυπα κράτη πρόνοιας που αντέχουν μέχρι την εποχή μας. Αλλωστε, ο κεντρικός στόχος, ανεξαρτήτως κυβέρνησης, ήταν τότε η κοινωνική συνοχή.

Η οικονομική πολιτική ήταν κλασικά κεϋνσιανή, με ενεργό ρόλο του κράτους στην οικονομία. Ο FDR αποτελούσε πρότυπο προοδευτικής διαδρομής και ο διανοητής (όχι ιδιαίτερα γνωστός στη χώρα μας) Karl Polanyi θα προσδιόριζε τον στόχο των καπιταλιστικών δημοκρατιών ως «ενσωματωμένο φιλελευθερισμό». Δηλαδή, έναν οικονομικό και πολιτικό φιλελευθερισμό που μείωνε τις ανισότητες και «ενσωμάτωνε» τους πολίτες αυτών των κοινωνιών.

Από τη δεκαετία του 1980 θα ακολουθούσε η αντεπίθεση των νεοφιλελεύθερων αντιλήψεων, κυρίως με τους Θάτσερ και Ρίγκαν. Αυτοί τουλάχιστον είχαν ασπαστεί τα συγκεκριμένα δόγματα και τα υπηρετούσαν ιδεολογικά. Ομως στη συνέχεια θα έρχονταν πολιτικοί, υποτίθεται της Κεντροαριστεράς, όπως ο Μπιλ Κλίντον, ο Τόνι Μπλερ, ο Γκέρχαρντ Σρέντερ και αργότερα ο Μπαράκ Ομπάμα, που κυνικά θα εφάρμοζαν νεοφιλελεύθερες πολιτικές. Ησαν νέοι, χαρισματικοί, φιλόδοξοι και χωρίς αρχές και αξίες. Εκτινάσσοντας τις ανισότητες.

Η εποχή που ζούμε τώρα είναι υπό διαμόρφωση, αν και έχει κατεύθυνση. Αυτός ο νέος μεσαίος χώρος, πιο προοδευτικός, ριζοσπαστικός και εξισωτικός, με άξονα την Αμερική (και όχι μόνον), αποκτά ρίζες. Ενα επόμενο μεγάλο βήμα θα γίνει αν οι Πράσινοι κυριαρχήσουν στη Γερμανία. Ενώ στη Βρετανία ο Τζόνσον κέρδισε πολύ πρόσφατα τοπικές εκλογές, πλαγιοκοπώντας εξ αριστερών το Εργατικό Κόμμα!

Ο υπουργός Οικονομικών του, Σουνάκ, όχι μόνο αυξάνει τις δημόσιες δαπάνες, αλλά αυξάνει τη φορολόγηση των εταιρειών από 19% στο 25%. Με το Εργατικό Κόμμα του Στάρμερ να έχει ξαφνικά χάσει κάθε πυξίδα και να διαφωνεί με τις αυξήσεις αυτές. Με αποτέλεσμα τον καταποντισμό του!

Ο νέος μεσαίος χώρος, λοιπόν, στην εποχή μας μετατοπίζεται με έμφαση την κοινωνική συνοχή. Ενώ οι Αμερικανοί ψηφοφόροι δεν υιοθετούν πλέον τη φαντασίωση του Ρίγκαν, ότι όταν κερδίζουν οι πλούσιοι, ωφελούνται και οι φτωχότεροι (trickle down effect)! Εν κατακλείδι, λοιπόν, πού βρίσκεται σήμερα ο μεσαίος χώρος; Εδώ ταιριάζει κάτι που είπε ένας Αμερικανός διανοητής για τον εαυτό του: «Στα δεξιά της Κεντροαριστεράς!». Στον κυρίαρχο αυτό μεσαίο χώρο επιβάλλεται να κυριαρχήσουν τα δύο «Ρ»: ριζοσπαστισμός και ρεαλισμός.