Τρία βιβλία, μια συζήτηση
Διονύσης Γουσέτης, Αυγή, Δημοσιευμένο: 2006-06-03
Στις 23 Μαΐου παρουσιάστηκαν στον Ιανό τα τρία πρώτα βιβλία της σειράς «Αντιρρήσεις», των εκδόσεων Gutenberg –Τυπωθήτω (Γιώργος και Κώστας Δαρδανός). Πρόκειται για τα βιβλία «Ασκήσεις ελευθερίας» του Νίκου Δήμου, «Απέναντι στα εργαστήρια του ρατσισμού» του Γιώργου Τσιάκαλου και «Σημειώσεις για το τρεμάμενο σώμα» του Θανάση Τριαρίδη, που είναι και ο επιμελητής της σειράς.
Οι «Αντιρρήσεις», όπως γράφει το εισαγωγικό σημείωμα, είναι μια σειρά βιβλίων με κείμενα και θέσεις που φιλοδοξούν να καταγράψουν τις δυνατότητες της ανθρώπινης συνύπαρξης (δηλαδή της πολιτικής) απέναντι σε θεσμοθετημένες βεβαιότητες και «μεγάλες Αλήθειες»: απέναντι στην ανελευθερία και τον ολοκληρωτισμό, απέναντι στον εθνικισμό, το ρατσισμό και τον αποκλεισμό, απέναντι σε κάθε ορθοδοξία (που, σχεδόν πάντοτε, κυοφορεί τη μισαλλοδοξία) και κάθε κοσμοδιορθωτισμό – άρα απέναντι σε κάθε αυτοκατάφαση (ακόμη και στην ενδεχόμενη αυτοκατάφαση των συγγραφέων τους). Ο στόχος τους δεν είναι να γίνουν κανενός είδους μανιφέστο ή ευαγγέλιο, αλλά να ανοίξουν συζητήσεις και, εφόσον αξιωθούν γόνιμες αναγνώσεις, να γεννήσουν νέες αντιρρήσεις και αγωνίες.
Το πόσο ελεύθερη και χωρίς προαπαιτούμενες ιδεολογικές συμφωνίες είναι αυτή η σειρά, φάνηκε στην ιδιαίτερα γόνιμη συζήτηση που ακολούθησε. Εκεί, ο Νίκος Δήμου και ο Γιώργος Τσιάκαλος είχαν αμοιβαίες αντιρρήσεις για το ζήτημα του λόγου που εκπέμπει μίσος. Αφορμή για το ζήτημα αποτέλεσε η υπόθεση του Βρετανού συγγραφέα Ντέϊβιντ Ίρβινγκ. Φασίστας από τα νιάτα του, ο Ίρβινγκ σήμερα βρίσκεται στις Αυστριακές φυλακές, καταδικασμένος επειδή αρνήθηκε την ύπαρξη του ολοκαυτώματος των Εβραίων από τους Ναζί. Δίκαια ή άδικα βρίσκεται ο Ίρβινγκ στη φυλακή; Μπορεί κάποιος να φυλακίζεται για τις ιδέες του, όποιες και όσο άθλιες και αν είναι αυτές; Από την άλλη μεριά, μπορεί κάποιος να προσβάλλει τη μνήμη συνανθρώπων του ατιμώρητα;
Με ισχυρά επιχειρήματα, με φωνή που ενίοτε έτρεμε από συγκίνηση, ο Θεσσαλονικιός Γιώργος Τσιάκαλος περιέγραψε τις μνήμες και τα ακούσματά του για τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης. Η εξόντωση αυτών των ανθρώπων στα σφαγεία των Ναζί τους στέρησε τη ζωή. Η άρνηση ότι υπήρξαν αυτά τα σφαγεία, τους στερεί επιπλέον την ύπαρξη: αφού δε σφάχτηκαν και αφού δεν υπάρχουν βέβαια στη ζωή, έπεται ότι δεν υπήρξαν ποτέ. Δεν έζησαν, δεν πέρασαν από αυτόν τον πλανήτη. Αυτό, εξηγεί ο Γιώργος Τσιάκαλος, είναι εξίσου έγκλημα με τη θανάτωσή τους. Είναι η δεύτερη θανάτωση, ή μάλλον η εξαφάνιση, εκατομμυρίων ανθρώπων. Και οφείλει να τιμωρείται.
Ο Νίκος Δήμου αναγνωρίζει την προσβολή στη μνήμη των νεκρών που περιέχεται στην άρνηση του ολοκαυτώματος. Έχει όμως αντίθετη άποψη για το αν πρέπει να είναι ο Ίρβινγκ στη φυλακή. Θύμισε ότι το Άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων εγγυάται το δικαίωμα στην ελευθερία έκφρασης. Βέβαια, η Σύμβαση προβλέπει ότι αυτό το δικαίωμα μπορεί με νόμο να υπόκειται σε περιορισμούς «απαραίτητους σε μια δημοκρατική κοινωνία». Είναι η απαγόρευση του ολοκαυτώματος απαραίτητη σε μια δημοκρατική κοινωνία; Θύμισε παραπέρα το Άρθρο 17, που απαγορεύει την κατάχρηση των δικαιωμάτων: «Κανείς δεν μπορεί να χρησιμοποιεί δικαιώματα που απορρέουν από την παρούσα Σύμβαση για να ακυρώσει ή να περιορίσει άλλα δικαιώματα, που απορρέουν από την ίδια Σύμβαση». Ποια δικαιώματα ακυρώνει η άρνηση του ολοκαυτώματος;
Δυο απόψεις, σοβαρές και οι δυο, για τη σύγκρουση δικαιωμάτων. Μια διαφωνία που προβληματίζει. Η προσωπική μου άποψη κλίνει προς την πλευρά του Νίκου Δήμου για τους ακόλουθους δυο λόγους. Πρώτον, τα διοικητικά μέτρα στην υπόθεση της ελευθερίας έκφρασης είναι ατελέσφορα. Καμιά λογοκρισία δεν εμπόδισε τη διάδοση οποιασδήποτε ιδέας. Αντίθετα, μπορεί να διευκολύνει τη διάδοσή της, λειτουργώντας σαν διαφήμιση. Ύστερα, έχω έναν έμφυτο φόβο στις απαγορεύσεις. Άμα αρχίσεις να απαγορεύεις δεν ξέρεις πού πρέπει να σταματήσεις. Προτιμώ λοιπόν να πολεμώ τις ύβρεις και τις συκοφαντίες με άλλο τρόπο: προσπαθώντας να ξετινάξω τον υβριστή στα μάτια των πολιτών και έτσι να τον απομονώσω.
Είμαι σίγουρος ότι η πλειοψηφία των αναγνωστών θα συμφωνήσει με τον Γιώργο Τσιάκαλο και όχι με τον Νίκο Δήμου ή εμένα. Εξ άλλου, η «Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας» (ECRI) του Συμβουλίου της Ευρώπης ζητά από όλες τις χώρες να διασφαλίσουν ότι «το ποινικό δίκαιο κάθε χώρας τιμωρεί τη δημόσια άρνηση, υποβάθμιση, δικαιολόγηση ή υπεράσπιση του Ολοκαυτώματος». Ωστόσο, ελπίζω πως θα συμφωνήσει κάθε αναγνώστης, ότι πρόκειται για σύνθετο θέμα και όχι για προφανή αλήθεια. Τέτοια είναι τα θέματα που πραγματεύονται τα τρία βιβλία: αλήθειες που δεν είναι προφανείς. Είναι σαφές ότι δεν υπάρχει αναγνώστης που δεν θα πλουτίσει τον προβληματισμό του διαβάζοντας αυτά τα βιβλία.
Οι «Αντιρρήσεις», όπως γράφει το εισαγωγικό σημείωμα, είναι μια σειρά βιβλίων με κείμενα και θέσεις που φιλοδοξούν να καταγράψουν τις δυνατότητες της ανθρώπινης συνύπαρξης (δηλαδή της πολιτικής) απέναντι σε θεσμοθετημένες βεβαιότητες και «μεγάλες Αλήθειες»: απέναντι στην ανελευθερία και τον ολοκληρωτισμό, απέναντι στον εθνικισμό, το ρατσισμό και τον αποκλεισμό, απέναντι σε κάθε ορθοδοξία (που, σχεδόν πάντοτε, κυοφορεί τη μισαλλοδοξία) και κάθε κοσμοδιορθωτισμό – άρα απέναντι σε κάθε αυτοκατάφαση (ακόμη και στην ενδεχόμενη αυτοκατάφαση των συγγραφέων τους). Ο στόχος τους δεν είναι να γίνουν κανενός είδους μανιφέστο ή ευαγγέλιο, αλλά να ανοίξουν συζητήσεις και, εφόσον αξιωθούν γόνιμες αναγνώσεις, να γεννήσουν νέες αντιρρήσεις και αγωνίες.
Το πόσο ελεύθερη και χωρίς προαπαιτούμενες ιδεολογικές συμφωνίες είναι αυτή η σειρά, φάνηκε στην ιδιαίτερα γόνιμη συζήτηση που ακολούθησε. Εκεί, ο Νίκος Δήμου και ο Γιώργος Τσιάκαλος είχαν αμοιβαίες αντιρρήσεις για το ζήτημα του λόγου που εκπέμπει μίσος. Αφορμή για το ζήτημα αποτέλεσε η υπόθεση του Βρετανού συγγραφέα Ντέϊβιντ Ίρβινγκ. Φασίστας από τα νιάτα του, ο Ίρβινγκ σήμερα βρίσκεται στις Αυστριακές φυλακές, καταδικασμένος επειδή αρνήθηκε την ύπαρξη του ολοκαυτώματος των Εβραίων από τους Ναζί. Δίκαια ή άδικα βρίσκεται ο Ίρβινγκ στη φυλακή; Μπορεί κάποιος να φυλακίζεται για τις ιδέες του, όποιες και όσο άθλιες και αν είναι αυτές; Από την άλλη μεριά, μπορεί κάποιος να προσβάλλει τη μνήμη συνανθρώπων του ατιμώρητα;
Με ισχυρά επιχειρήματα, με φωνή που ενίοτε έτρεμε από συγκίνηση, ο Θεσσαλονικιός Γιώργος Τσιάκαλος περιέγραψε τις μνήμες και τα ακούσματά του για τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης. Η εξόντωση αυτών των ανθρώπων στα σφαγεία των Ναζί τους στέρησε τη ζωή. Η άρνηση ότι υπήρξαν αυτά τα σφαγεία, τους στερεί επιπλέον την ύπαρξη: αφού δε σφάχτηκαν και αφού δεν υπάρχουν βέβαια στη ζωή, έπεται ότι δεν υπήρξαν ποτέ. Δεν έζησαν, δεν πέρασαν από αυτόν τον πλανήτη. Αυτό, εξηγεί ο Γιώργος Τσιάκαλος, είναι εξίσου έγκλημα με τη θανάτωσή τους. Είναι η δεύτερη θανάτωση, ή μάλλον η εξαφάνιση, εκατομμυρίων ανθρώπων. Και οφείλει να τιμωρείται.
Ο Νίκος Δήμου αναγνωρίζει την προσβολή στη μνήμη των νεκρών που περιέχεται στην άρνηση του ολοκαυτώματος. Έχει όμως αντίθετη άποψη για το αν πρέπει να είναι ο Ίρβινγκ στη φυλακή. Θύμισε ότι το Άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων εγγυάται το δικαίωμα στην ελευθερία έκφρασης. Βέβαια, η Σύμβαση προβλέπει ότι αυτό το δικαίωμα μπορεί με νόμο να υπόκειται σε περιορισμούς «απαραίτητους σε μια δημοκρατική κοινωνία». Είναι η απαγόρευση του ολοκαυτώματος απαραίτητη σε μια δημοκρατική κοινωνία; Θύμισε παραπέρα το Άρθρο 17, που απαγορεύει την κατάχρηση των δικαιωμάτων: «Κανείς δεν μπορεί να χρησιμοποιεί δικαιώματα που απορρέουν από την παρούσα Σύμβαση για να ακυρώσει ή να περιορίσει άλλα δικαιώματα, που απορρέουν από την ίδια Σύμβαση». Ποια δικαιώματα ακυρώνει η άρνηση του ολοκαυτώματος;
Δυο απόψεις, σοβαρές και οι δυο, για τη σύγκρουση δικαιωμάτων. Μια διαφωνία που προβληματίζει. Η προσωπική μου άποψη κλίνει προς την πλευρά του Νίκου Δήμου για τους ακόλουθους δυο λόγους. Πρώτον, τα διοικητικά μέτρα στην υπόθεση της ελευθερίας έκφρασης είναι ατελέσφορα. Καμιά λογοκρισία δεν εμπόδισε τη διάδοση οποιασδήποτε ιδέας. Αντίθετα, μπορεί να διευκολύνει τη διάδοσή της, λειτουργώντας σαν διαφήμιση. Ύστερα, έχω έναν έμφυτο φόβο στις απαγορεύσεις. Άμα αρχίσεις να απαγορεύεις δεν ξέρεις πού πρέπει να σταματήσεις. Προτιμώ λοιπόν να πολεμώ τις ύβρεις και τις συκοφαντίες με άλλο τρόπο: προσπαθώντας να ξετινάξω τον υβριστή στα μάτια των πολιτών και έτσι να τον απομονώσω.
Είμαι σίγουρος ότι η πλειοψηφία των αναγνωστών θα συμφωνήσει με τον Γιώργο Τσιάκαλο και όχι με τον Νίκο Δήμου ή εμένα. Εξ άλλου, η «Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας» (ECRI) του Συμβουλίου της Ευρώπης ζητά από όλες τις χώρες να διασφαλίσουν ότι «το ποινικό δίκαιο κάθε χώρας τιμωρεί τη δημόσια άρνηση, υποβάθμιση, δικαιολόγηση ή υπεράσπιση του Ολοκαυτώματος». Ωστόσο, ελπίζω πως θα συμφωνήσει κάθε αναγνώστης, ότι πρόκειται για σύνθετο θέμα και όχι για προφανή αλήθεια. Τέτοια είναι τα θέματα που πραγματεύονται τα τρία βιβλία: αλήθειες που δεν είναι προφανείς. Είναι σαφές ότι δεν υπάρχει αναγνώστης που δεν θα πλουτίσει τον προβληματισμό του διαβάζοντας αυτά τα βιβλία.
