Λουδίτες και Αριστερά

Στις ερμηνείες για τη δημοσκοπική διαφορά ανάμεσα στη Ν.Δ. και τον ΣΥΡΙΖΑ παραλείπεται ένας κρίσιμος παράγοντας: η ευρύτερη συρρίκνωση της επιρροής της Αριστεράς. Το είδαμε πρόσφατα και στην Κύπρο, αλλά αφορά ολόκληρη την Ευρώπη, τόσο τη Σοσιαλδημοκρατία, όσο και τη ριζοσπαστική Αριστερά. Δεν ανακάλυψε ξαφνικά ο κόσμος τα καλά του καπιταλισμού. Το αντίθετο.

Η πανδημία και η κλιματική αλλαγή έδειξαν τα όριά του και ξαναέδωσαν ζωή σε ιδέες κοινωνικής αλληλεγγύης και προτεραιότητας των δημόσιων αγαθών έναντι του ιδιωτικού οφέλους. Το άνοιγμα των ανισοτήτων σε όλα τα πεδία –οικονομικό, κοινωνικό, Παιδείας και Υγείας– γίνεται παντού πρώτο θέμα συζήτησης. Γιατί τότε συρρικνώνεται η επιρροή της Αριστεράς;

Αλλαγή εποχής

Διότι ο ιδεολογικός σκελετός, οι βασικές αρχές της Αριστεράς δημιουργήθηκαν σε μιαν άλλη εποχή. Δεν είναι ότι εξέλιπε η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Είναι ότι έως και τον προχωρημένο 20ό αιώνα ο σοσιαλισμός –όπως και να τον όριζε κανείς– εμφανιζόταν ως το επόμενο στάδιο του καπιταλισμού. Ως ιστορική αναγκαιότητα. Ερχόταν επί πτερύγων της προόδου.

«Το μέλλον είμαστε εμείς», έλεγε η Αριστερά. Οι διαφωνίες ήταν αν θα ερχόταν με μεταρρύθμιση ή επανάσταση. Ολοι συμφωνούσαν όμως ότι θα ερχόταν. Πάει αυτή η βεβαιότητα τώρα. Τα σοσιαλιστικά καθεστώτα έδωσαν τη θέση τους στον επελαύνοντα καπιταλισμό, στην Κίνα μάλιστα ο κομμουνισμός έγινε το λίκνο της πιο θεαματικής καπιταλιστικής εκτόξευσης. Καμιά τελεολογία ή ιστορική αναγκαιότητα δεν οδηγεί στον σοσιαλισμό. Η επίκλησή του πλέον είναι καθαρά τελετουργική. Η Αριστερά δεν έχει χώρο στο φαντασιακό των ανθρώπων για το μέλλον. Γιατί όμως επιμένουμε;

Αν θεωρήσουμε ότι πυρήνας της Αριστεράς είναι η υπεράσπιση της κοινωνικής δικαιοσύνης, της ελευθερίας, της δημοκρατίας, των δικαιωμάτων και της αξιοπρέπειας, καθώς και της βιώσιμης σχέσης ανθρώπινου είδους και περιβάλλοντος, τότε θα πρέπει να αναζητηθεί ένας καινούργιος ιδεολογικός σκελετός και ένας καινούργιος ρόλος. Δύο είναι τα μεγάλα διακυβεύματα της εποχής: Πώς θα αντιμετωπιστεί η απειλητική κλιματική αλλαγή και επίσης πώς θα συμμετάσχουμε, αλλά και θα αντιμετωπίσουμε τις συνέπειες από τη νέα εποχή της τεχνητής νοημοσύνης. Πάνω σε αυτά θα πρέπει να αρθρωθούν οι απαντήσεις.

Αν το εργατικό κίνημα ανήκει στην κουλτούρα της βιομηχανικής εποχής, εκείνης που αντικατέστησε τη μυϊκή με τη μηχανική δύναμη και την τιθάσευση της ενέργειας, ποιο θα είναι το τέκνο της καινούργιας εποχής, της 4ης βιομηχανικής επανάστασης, που αντικαθιστά πλέον τη νοητική δύναμη με την τεχνητή νοημοσύνη;

Οι μεγάλες τεχνολογικές αλλαγές δεν σημαίνουν αναγκαστικά και αυτόματα κοινωνική πρόοδο. Η γεωργική επανάσταση στη νεολιθική εποχή δημιούργησε τη δουλεία, η βιομηχανική το προλεταριάτο, η τεχνητή νοημοσύνη απειλεί να αφήσει εκτός παραγωγικής διαδικασίας το 50% της εργατικής δύναμης. Περικλείουν δηλαδή και απειλές, αλλά και δυνατότητες. Ακριβώς σε αυτό το μεταίχμιο δημιουργούνται τα μεγάλα ιδεολογικά ρεύματα που επαγγέλλονται αλλαγές, νέο πλαίσιο αξιών, καινούργιο φαντασιακό.

Αυτό απουσιάζει σήμερα από τα κόμματα της Αριστεράς. Και τα ίδια ως μορφές οργάνωσης (βλ. το άρθρο «Ποιο σώμα ταιριάζει στην Αριστερά;») και ο ιδεολογικός εξοπλισμός τους έχουν χάσει την ελκυστικότητά τους γιατί έχουν χάσει τον αποχρώντα λόγο ύπαρξής τους. Καλές και αναγκαίες οι κινητοποιήσεις για το ένα ή το άλλο ζήτημα. Δεν αντικαθιστούν όμως αυτό το κενό.

Μεταϋλικές αξίες

Ας έλθουμε τώρα από το γενικό στο ειδικό: στην προσπάθεια να βρει μια νέα ταυτότητα ο ΣΥΡΙΖΑ, κόμμα που ουσιαστικά απέκτησε διαστάσεις μαζικές στη διάρκεια της κρίσης, με ιδιαίτερη και σαφή απήχηση στα φτωχά στρώματα του πληθυσμού. Και την αντιλαμβάνεται και την επιχειρεί με τη σύνταξη ενός προγράμματος μακράς πνοής (πρόγραμμα επιτροπής Σταθάκη, στην οποία συμμετείχα). Την επιχειρεί, υπό τα πυκνά πυρά ενός συστηματικού ψυχολογικού πολέμου από τη Δεξιά.

Το σοβαρότερο πρόβλημα όμως είναι οι δύο αντιφατικές προσεγγίσεις που διαπερνούν την Αριστερά. Τις είδαμε να συγκρούονται, κυρίως στο ζήτημα της Παιδείας και του πολιτισμού, στην πρόσφατη Προγραμματική Συνδιάσκεψη. Είναι σ’ αυτές τις μεταϋλικές αξίες όπου συγκροτείται ο σύγχρονος εαυτός και εκεί όπου ο λόγος υπέρ αδυνάτων μπορεί να συναντήσει τα δυναμικά νέα στρώματα.

Σύμφωνα με την πρώτη προσέγγιση, η οποία και καθόρισε τη διάρθρωση του προγράμματος, εκείνο που πρωτεύει είναι η σύλληψη του σχεδίου που θα πρέπει να ανταποκρίνεται στις μεγάλες προκλήσεις της εποχής. Ετσι επιλέχτηκε το τριμερές σχήμα: πράσινη μετάβαση - ανισότητες - δικαιώματα. Επομένως η προγραμματική σύλληψη προηγείται της οριοθέτησης των πολιτικών διαφορών και της αναμενόμενης πολιτικής σύγκρουσης με την κυβέρνηση, στις συγκεκριμένες συνθήκες.

Εξ αντιθέτου, η δεύτερη προσέγγιση θεωρεί το πρόγραμμα παράγωγο της σύγκρουσης δύο γραμμών, της Ν.Δ. και του ΣΥΡΙΖΑ. Επομένως, το πρόγραμμα οφείλει να αρθρώνεται στα σημεία τομής, να κάνει τις διαχωριστικές γραμμές σαφέστερες και τη σύγκρουση οξύτερη. Ακολουθεί την αρχή ότι η σύγκρουση συσπειρώνει και παράγει πολιτική. Ιστορικά δεν είναι λάθος.

Σ’ αυτήν τη διαμάχη όμως θυσιάστηκε στην πρόσφατη Συνδιάσκεψη η αντίληψη βαθιών και συνολικών αλλαγών στην παιδεία και η πανοραμική αντίληψη του πολιτισμού. Η εμβληματική δράση για τον συνολικό μετασχηματισμό της εκπαίδευσης στην ψηφιακή εποχή, που σημαίνει επανασύλληψη του περιεχομένου και της παιδαγωγικής, ακόμη και του τι συνιστά κλειστή και ανοιχτή εκπαίδευση, έπεσε θύμα μιας αντίληψης όπου η ψηφιακότητα αντιμετωπίζεται απλώς ως μια βοηθητική τεχνολογία σε ένα σχολείο με παραδοσιακούς εξισωτικούς όρους. Το τελικό κείμενο ξεδοντιάστηκε ως προς μία από τις δύο μεγάλες προκλήσεις της εποχής, δηλαδή την προετοιμασία για το πέρασμα στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης. Αντί το σχέδιο μιας εκ βάθρων ανατροπής της ισχύουσας εκπαιδευτικής πραγματικότητας και σκιαγράφησης μιας καινούργιας να παραγάγει τις διαχωριστικές γραμμές, έγινε το αντίστροφο: Οι διαχωριστικές γραμμές άρθρωσαν το σχέδιο.

Οι Λουδίτες

Οι Λουδίτες των απαρχών της βιομηχανικής εποχής στη Βρετανία δεν ήταν άνθρωποι καταστροφικοί που μισούσαν την πρόοδο. Ηταν τεχνίτες που έβλεπαν τη δουλειά τους να απαξιώνεται και τις συνθήκες της ζωής τους να χειροτερεύουν από την εισαγωγή των μηχανών και του εργοστασιακού συστήματος.

Ο Λόρδος Μπάιρον τους ύμνησε σε ένα ποίημά του που απήγγειλε στο Βρετανικό Κοινοβούλιο και οι σύγχρονοι ιστορικοί έχουν αποκαταστήσει την υστεροφημία τους. Εδωσαν μάχη οπισθοφυλακών και πολλοί πλήρωσαν με το κεφάλι τους. Δεν ήταν όμως ούτε η πρώτη, ούτε η τελευταία φορά που το εργατικό κίνημα έδωσε μάχες άμυνας κεκτημένων. Κατά παράξενο τρόπο, αυτές οι μάχες οδήγησαν μερικές φορές και στην πρόοδο. Χάρη στους καπνεργάτες, που έδιναν πράγματι ηρωικές μάχες οπισθοφυλακών στον ελληνικό Μεσοπόλεμο, ιδρύθηκε το ΙΚΑ, ένας νεωτερικός θεσμός.

Ωστόσο, οι μάχες οπισθοφυλακών δεν θα συγκροτούσαν εργατικό κίνημα, αν δεν εμπλουτίζονταν από μια σύλληψη του τι ήταν η βιομηχανική εποχή και πώς οι εργάτες θα μπορούσαν να τη μετασχηματίσουν. Πάνω σε αυτές τις αναλύσεις, από τον μαρξισμό ώς τα κοινωνικά δικαιώματα και το κράτος πρόνοιας, βάδισαν όλα τα αριστερά κόμματα. Ελπίζω ότι τα συμπεράσματα για την εποχή μας είναι προφανή. Το εργατικό κίνημα δεν έτρεχε πίσω από τις κυβερνήσεις καταγγέλλοντας. Είχε άλλο σχέδιο, άλλη λογική που διαπερνούσε συνολικά την πορεία του και έδινε νόημα στις συγκρούσεις.

Το πρόγραμμα

Επιχειρώντας τη σύνταξη ενός προγράμματος πνοής, η ελληνική Αριστερά δοκιμάζει να ψηλαφίσει το πρόσωπο της νέας εποχής. Αυτό συμβαίνει σε μια εποχή όπου η Ν.Δ. επιχειρεί να ανασυγκροτήσει τον ελληνικό αστισμό και να ανασχηματίσει την ελληνική κοινωνία σε όλα τα πεδία. Οι συγκρούσεις που προκύπτουν συσπειρώνουν, αναδεικνύουν πράγματι αφανείς διαστάσεις αυτού του μετασχηματισμού. Αλλά οι καινούργιες ιδέες, η γνώση των πραγμάτων, θα δώσουν νόημα και βάθος στους αγώνες.

Το πρόγραμμα που ψηφίστηκε στη Συνδιάσκεψη δεν πρέπει να θεωρηθεί θέσφατο. Είναι προσωρινή αποκρυστάλλωση μιας ροής, μιας αναζήτησης, η οποία πρέπει να αποκτήσει ανοικτό χαρακτήρα, ώστε να επικοινωνεί με καινούργιες ιδέες και συλλήψεις απ’ έξω.