Ο κόσμος είναι πλέον αλλιώς

Οποια και αν είναι η εξέλιξη στην Ουκρανία στο προσεχές διάστημα, η 21η Φεβρουαρίου 2022 θα θυμίζει άλλο ένα σημείο καμπής στην ιστορία του κόσμου μετά το τέλος του διπολισμού το «1989». Η μεταδιπολική εποχή είχε αρχίσει με την ψευδαίσθηση, όπως γρήγορα αποδείχτηκε, ότι ο δημοκρατικός καπιταλισμός θα διαχεόταν σε όλο τον κόσμο υπό την αδιαμφισβήτητη ηγεμονία των ΗΠΑ. Στις 11 Σεπτεμβρίου 2001 η διεθνής πολιτική πήρε μια πολεμική τροπή και ο «τζιχαντισμός» έδειξε ότι η νέα εποχή παρήγαγε δυνάμεις ξένες στη δυτική ηγεμονία. Το 2008 ήταν η σειρά του ίδιου του παγκοσμιοποιημένου χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού να δείξει την επισφάλειά του μέσα στην ίδια την Αμερική, αλλά η ενεργοποίηση του G20, των είκοσι πιο ισχυρών χωρών, δεν έδωσε έναν αποτελεσματικό τρόπο διεύθυνσης της διεθνούς οικονομίας, πιστοποίησε όμως τον καθοριστικό πλέον ρόλο των εξωδυτικών δυνάμεων με πρώτη την Κίνα. Το 2019 ήρθε η πανδημία να δείξει πόσο ο κόσμος ήταν άνισος αλλά ενοποιημένος έναντι νέων κοινών κινδύνων. Τώρα, η δεύτερη μετά το 2014 ουκρανική κρίση έρχεται να δείξει ότι αυτός ο πολυκεντρικός και ασταθής κόσμος του 21ου αιώνα έχει εισέλθει σε μια κατάσταση νέου ψυχρού πολέμου.

Υπόβαθρό του είναι αφενός η τεράστια ανακατανομή ισχύος με την ενδυνάμωση της Ανατολής και τη μείωση του βάρους της Δύσης, αφετέρου η αναζήτηση πρωταγωνιστικού ρόλου από δυνάμεις όπως η Ρωσία που υστερούν οικονομικά. Ομως ο προσδιορισμός «νέος» δεν είναι χρονικός, αναφέρεται στα καινοφανή χαρακτηριστικά του διεθνούς σκηνικού. Κατʼ αρχάς, δεν υπάρχει ανταγωνισμός διαφορετικών οικονομικών - κοινωνικών συστημάτων. Ολες οι σημαντικές χώρες έχουν καπιταλιστικές οικονομίες και αυτά που διαφέρουν είναι τα μοντέλα καπιταλισμού και τα πολιτικά καθεστώτα. Το γεγονός δημιουργεί έναν υψηλό βαθμό αλληλεξάρτησης των εθνικών οικονομιών, ενώ ο ανταγωνισμός οξύνεται τόσο από γεωπολιτικές επιδιώξεις όσο και από τους διαφορετικούς τρόπους ζωής και τις διαφορετικές πολιτισμικές παραδόσεις. Παράλληλα όμως με τον ανταγωνισμό, ισχύει η γνωστή ρήση «ο κόσμος έχει γίνει μικρός» και αντιμετωπίζει κοινά προβλήματα υπαρξιακού χαρακτήρα. Και στον παλαιό Ψυχρό Πόλεμο υπήρχε ασφαλώς το μείζον κοινό συμφέρον, η αποφυγή της αμοιβαίας καταστροφής, σήμερα όμως τα κοινά προβλήματα έχουν πολλαπλασιαστεί και έχουν διεισδύσει στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Αυτή η νέα πραγματικότητα δημιουργεί ένα μεταβαλλόμενο και ασταθές πλαίσιο πυκνής αλληλεξάρτησης και ανταγωνισμού ταυτόχρονα. Εντός αυτού του πλαισίου εξελίσσεται η αλλαγή συσχετισμών κρατών, περιοχών και πολιτισμών, με πρωτοβουλία των μεγάλων πρωτίστως παικτών.

Οποιαδήποτε άμεση εξέλιξη έχει η ουκρανική κρίση, το σίγουρο είναι ότι ανέδειξε τις μακροπρόθεσμες τάσεις αποδυνάμωσης του δυτικού κόσμου - αποδυνάμωση γεωπολιτική, οικονομική, ιδεολογική και πολιτική. Το ερώτημα είναι αν τέτοια «εξωτερικά σοκ», όπως η ωμή χρήση βίας από τη Ρωσία, μπορούν να ενεργοποιήσουν τα ανακλαστικά της Δύσης ή αν ζούμε μια διαδικασία ιστορικής παρακμής της. Αν, με άλλα λόγια, η Δύση μπορεί να βρει τις εσωτερικές δυνάμεις να ανασυνταχθεί σε όλα αυτά τα επίπεδα με στόχο όχι μόνο να ενισχύσει τη θέση της αλλά και να προσφέρει μεγαλύτερη ισορροπία στον σημερινό κόσμο. Γιατί ξέρουμε και το βλέπουμε ότι σε μεταβατικές περιόδους δραστικής αλλαγής των συσχετισμών προκύπτουν τέρατα και καταστροφές.

Η ουκρανική κρίση ανέδειξε τα προβλήματα που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι δυτικές δημοκρατικές κοινωνίες. Η Δύση αποκλείεται να ανακτήσει τη γεωπολιτική ισχύ της αν διατηρηθεί το χάσμα ΗΠΑ - Ευρώπης. Κανείς από τους δύο δυτικούς πυλώνες δεν έχει πλέον την πολιτική - οικονομική δύναμη να «ηγηθεί» του κόσμου, αλλά η στρατηγική συμπόρευσή τους θα καθορίσει τον βαθμό επιρροής που θα ασκεί ο δυτικός πολιτισμός στον νέο πολυκεντρικό κόσμο. Γεγονός που σημαίνει συναντίληψη για τη μορφή της παγκοσμιοποίησης. Συναντίληψη για τη γενικότερη αρχιτεκτονική της ασφάλειας στην Ευρώπη, περιλαμβανομένης και της στάσης απέναντι στη Ρωσία. Συναντίληψη για την τύχη του ΝΑΤΟ. Η επιθετικότητα του Πούτιν έδειξε ότι δεν είναι «κλινικά νεκρό» αλλά πολιτικοστρατιωτικά αδύναμο την ώρα που χρειάζεται. Η Αμερική δεν έχει την πολυτέλεια να αδιαφορήσει για την Ευρώπη και η Ευρώπη δεν έχει την πολυτέλεια να συγκροτηθεί σε «αυτόνομο» στρατιωτικό πόλο κάποτε στο μέλλον. Με το ΝΑΤΟ και εντός του ΝΑΤΟ, η Ευρώπη και η Αμερική θα αναζητήσουν τους νέους συμβιβασμούς των επιμέρους συμφερόντων τους.

Είναι σίγουρο ότι ο βάρβαρος blitzkrieg του Πούτιν θα τροφοδοτήσει τη στρατιωτικοποίηση της διεθνούς πολιτικής. Είναι νωρίς να συναγάγουμε τις πολλαπλές ιδεολογικές, πολιτικές, ψυχολογικές επιπτώσεις που αυτό θα έχει στις ευρωπαϊκές πρωτίστως κοινωνίες. Ασφαλώς ο ατομιστικός ευδαιμονισμός μιας κοινωνίας της ευημερίας που καταναλώνει νομίζοντας ότι ζει σε έναν κόσμο καντιανής «διαρκούς ειρήνης» θα αποτελέσει παρελθόν. Η ιδέα της ήπιας ισχύος θα συμπληρωθεί από την αναγκαία δόση σκληρής ισχύος. Η δημόσια σφαίρα και η ενημέρωση θα χρειαστεί να προστατευτούν από τους αδιαφανείς αλγόριθμους των κοινωνικών δικτύων, οι κρατικές υπηρεσίες από τις κυβερνοεπιθέσεις. Τα ιδεολογικοπολιτικά μέτωπα θα επαναχαραχτούν και η φιλελεύθερη δημοκρατία θα πρέπει να ανανεώσει τις αξίες και τα προτάγματά της ώστε να απορροφήσει τη διάχυτη ανασφάλεια που προκαλούν στο κοινωνικό σώμα οι αλλεπάλληλες δοκιμασίες.

Στο διεθνές επίπεδο, η δυτική φιλελεύθερη δημοκρατία υφίστατο ήδη τον ανταγωνισμό των αυταρχικών καθεστώτων, κυρίως της Ασίας. Στο νέο ψυχροπολεμικό κλίμα, η ένταση θα αυξηθεί, καθώς φαίνεται να συμπλέουν η Κίνα με τη Ρωσία. Ομως θα ήταν βαρύ λάθος της Δύσης, και κυρίως της Αμερικής, να εξομοιώσει τις δύο περιπτώσεις. Η Ρωσία είναι σήμερα μια χώρα με καθυστερημένη οικονομία εξαγωγής πρώτων υλών και με ισχυρή στρατιωτική δύναμη - σαν ένα τεράστιο βενζινάδικο με πυρηνικά. Η πολεμική επιθετικότητά της δεν ξεκινά τόσο από τα εθνικά τραύματα του πρόσφατου παρελθόντος, αλλά από την ανάγκη να βρει ρόλο στην παγκοσμιοποίηση αναπληρώνοντας την οικονομική υστέρηση με την ωμή στρατιωτική ισχύ. Είναι χαρακτηριστικό ότι επιστρατεύει ένα λεξιλόγιο που παραπέμπει περισσότερο στην προνεωτερική τσαρική αυτοκρατορία παρά στην κομμουνιστική νεωτερικότητα της Σοβιετικής Ενωσης. Αντιθέτως, η Κίνα είναι η ανερχόμενη παγκόσμια δύναμη, αντιστρατεύεται γεωπολιτικά τις ΗΠΑ, αλλά ταυτόχρονα ωφελείται και ευνοεί τη διεθνή οικονομική αλληλεξάρτηση. Το 2008 έριξε το βάρος της για την υπέρβαση της διεθνούς χρηματοπιστωτικής κρίσης, ενώ λίγα χρόνια αργότερα τάχτηκε υπέρ της παγκοσμιοποίησης ενάντια στον απομονωτισμό του Τραμπ. Για αυτό θα ήταν λάθος να θεωρηθεί συμπαγής ο άξονας Κίνας - Ρωσίας και θα ήταν λάθος της Δύσης να ζητήσει να ανταγωνιστεί τους νέους αυταρχισμούς καταφεύγοντας ή αποδεχόμενη ως τετελεσμένο τον νέο ψυχρό πόλεμο που προτάσσει η Ρωσία του Πούτιν.

Η βαθύτερη πρόκληση για την Αμερική και την Ευρώπη είναι να βρουν μια κοινή στρατηγική που θα συνδυάσει την εσωτερική δημοκρατική ανασύνταξή τους με τη διαφύλαξη και την εμβάθυνση της διεθνούς πολυμερούς συνεργασίας. Ή, με άλλα λόγια, να μπορέσει ο δυτικός κόσμος να θέσει την πολιτισμική κληρονομιά της ελευθερίας, της αυτονομίας και της δημοκρατίας στην υπηρεσία μιας πολυμερούς διακυβέρνησης του νέου πολυκεντρικού κόσμου. Αλλιώς θα είμαστε καταδικασμένοι να δούμε και νέες Ουκρανίες.