Κομμάτια και θρύψαλα η Μέση Ανατολή

"Έκαναν κομμάτια τη χώρα μου", δήλωσε ο πρωθυπουργός του Λιβάνου για τον χαλασμό που γίνεται στη χώρα του, εξαιτίας και των δύο: Ισραήλ και Χεζμπολάχ. Εκτός από την απόγνωση που κρύβει η δήλωση του πρωθυπουργού για την κατάσταση που επικρατεί αυτή τη στιγμή στον Λίβανο, αναδεικνύει συγχρόνως και μια μεγάλη αλήθεια για την πραγματικότητα που διαμορφώνεται εδώ και κάποια χρόνια και ενισχύεται με ταχύτητα, τις τελευταίες εβδομάδες, σε όλη τη Μέση Ανατολή: Κομμάτια και θρύψαλα η Μέση Ανατολή. Πράγματι, κομμάτια ο Λίβανος, κομμάτια το Ιράκ, κομμάτια η Παλαιστίνη και έπεται συνέχεια. Και πάνω στα κομμάτια πανίσχυρες θρονιάζονται οι ΗΠΑ, ισχυρά τα κράτη-τοπικοί κοτζαμπάσηδες όπως το Ισραήλ, ισχυροί οι προφήτες του Προφήτη επί της Γης όπως η Χεζμπολάχ, η Χαμάς και λοιποί σωτήρες, παντελώς ανίσχυρη η διεθνής κοινότητα, να κάνει κάτι, να σταματήσει το κακό. Η αγωνιώδης κραυγή του πρωθυπουργού του Λιβάνου δεν φαίνεται προς το παρόν να βρίσκει αυτιά ανοιχτά.

Πολλοί σοβαροί αναλυτές --Έλληνες και ξένοι-- έχουν γράψει και μας έχουν διαφωτίσει για το τι γίνεται στη Μέση Ανατολή και για το τι ενδεχομένως ακολουθεί. Προσωπικά θα σταθώ λίγο --άλλωστε δεν έχω να πω τίποτε ούτε νέο ούτε πρωτότυπο-- σε αυτό το "κομμάτια" του πρωθυπουργού του Λιβάνου. Αυτό που διαπιστώνουμε είναι ότι οι μεγαλύτερες κρίσεις τα τελευταία χρόνια ξεσπούν ακριβώς σε εκείνες τις περιοχές με αδύναμη ή εύθραυστη εθνική ενότητα. Η απόλυτη κυριαρχία της Αμερικής και των κατά τόπους πιστών της εμπεδώνεται καταρχάς διαμέσου των αδύναμων κρίκων μιας ευρύτερης περιοχής: εκεί όπου οι κεντρικές κρατικές εξουσίες δεν έχουν κατορθώσει να νομιμοποιήσουν μια ισχυρή, ενοποιητική και εθνική ιδεολογία επί του συνόλου των πληθυσμών τους μέσα από δημοκρατικούς θεσμούς. Ή δεν έχουν κατορθώσει να εξουδετερώσουν τη φυγόκεντρη δυναμική που αναπτύσσουν παράλληλες προς την κεντρική εξουσία φονταμενταλιστικές δυνάμεις. Εκεί δηλαδή όπου το έδαφος προσφέρεται για διασπάσεις, επομένως για αποδυνάμωση. Ο Λίβανος είναι (ήταν;) μια χώρα με αδύναμη εθνική ενότητα. Μόλις και μετά βίας (αλλά μεγάλης βίας, που καταγράφεται στα ακόμη υπαρκτά κτίρια γεμάτα από τα σημάδια του εμφύλιου) κατόρθωσε τα πρόσφατα χρόνια να οικοδομήσει μια ενότητα που του επέτρεπε να ατενίζει το μέλλον με μεγαλύτερη αισιοδοξία από το παρελθόν. Αυτή η αδύναμη αλλά πάντως υπαρκτή εθνική ενότητα τις τελευταίες εβδομάδες σωριάζεται σε ερείπια. Όπως σε ερείπια σωριάστηκε η ενότητα του Ιράκ.

Η Μέση Ανατολή, για πολλούς ιστορικούς λόγους για τους οποίους δεν είναι άμοιρη ευθυνών και η "Δύση", απαρτίζεται από κράτη τα οποία με δυσκολία, άλλοτε με αυταρχισμό και με αυθαιρεσία, άλλοτε πιο δημοκρατικά, κατόρθωσαν να συγκροτηθούν στη βάση μιας μίνιμουμ ενότητας. Αυτή η μίνιμουμ ενότητα προϋπέθετε και συνεπαγόταν τη μίνιμουμ εκκοσμίκευση του πολιτικού πεδίου, πράγμα δύσκολο αλλά ελπιδοφόρο για τη Μέση Ανατολή, όπου η εκκοσμίκευση του θεοκρατούμενου δημόσιου χώρου ήταν ιστορικά, και παραμένει σήμερα, εξαιρετικά προβληματική. Η προβληματική εκκοσμίκευση είχε και έχει ως συνέπεια την εύθραυστη συγκρότηση μιας εθνικής ενότητας που δύσκολα, και με χωλό τρόπο, συγκροτείται πάνω από τη θρησκεία. Καλύτερα, θα έλεγα, την εύθραυστη συγκρότηση μιας εθνικής ενότητας στο πλαίσιο της οποίας με πολλή δυσκολία η θρησκεία υποτάσσεται στον εκκοσμικευμένο δημόσιο χώρο. Ο Λίβανος αποτελεί μια τέτοια περίπτωση: με πολλή δυσκολία συγκροτήθηκε μια λιβανέζικη ενότητα πάνω από τις θρησκείες. Ωστόσο, ο βαθμός εμπέδωσης αυτής της αδύναμης ενότητας εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από το διεθνές περιβάλλον, από τις αρχές και τις αξίες που διέπουν την διεθνή κοινότητα, ώστε να ενισχύονται στο εσωτερικό των χωρών αυτών οι πολιτικές δυνάμεις που προωθούν και υπερασπίζονται την εκκοσμικευμένη εθνική ενότητα.

Σε ένα διεθνές περιβάλλον όμως όπου τα τελευταία χρόνια βασιλεύει, ελέω ΗΠΑ, η αρχή της διαίρεσης του κόσμου σε "καλό" και "κακό", στη Μέση Ανατολή, κατεξοχήν επιρρεπή σε τέτοιες διαιρέσεις, αντί να ενισχύονται οι εκκοσμικευτικές δυνάμεις, βρήκαν πρόσφορο έδαφος να ενισχυθούν οι φονταμενταλιστικές. Άλλωστε, αυτές οι δεύτερες μόνο σε τέτοιου τύπου διαιρέσεις μπορούν να αναπτυχθούν, όπως όμως μόνο σε τέτοιο έδαφος μπορεί να γίνει απόλυτος κυρίαρχος η μόνη δύναμη του καλού -- οι ΗΠΑ. Και οι δύο αγωνίζονται κατά του εχθρού, και ο πόλεμος αυτός είναι ιερός -- δηλαδή ολοκληρωτικός αφανισμός του "κακού κόσμου", προκειμένου να κυριαρχήσει ο "καλός". Το μοναδικό αποτέλεσμα αυτού του ιερού πολέμου είναι ο κατακερματισμός (πολιτικός, εδαφικός, εθνοθρησκευτικός) των κρατών με αδύναμη εθνική ενότητα. Και η πιο σίγουρη συνέπεια: η ενδυνάμωση σε διεθνές επίπεδο της μιας κυρίαρχης δύναμης, των ΗΠΑ και, σε τοπικό επίπεδο, όσων δουλεύουν γι’ αυτήν: του Ισραήλ δηλαδή αλλά και των φονταμενταλιστών.

"Διαίρει και βασίλευε" ήταν το κλασικό αξίωμα, όχι μόνο της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, αλλά της λογικής που διείπε τις αποικιοκρατικές δυνάμεις. "Διάλυε και βασίλευε" είναι το σημερινό αξίωμα της πιο εθνικιστικής, ιμπεριαλιστικής αυτοκρατορίας: των ΗΠΑ. Με τις ΗΠΑ σήμερα διαμορφώνεται μια εθνοποιημένη (αμερικανοποιημένη) "ιερή κοινότητα πιστών", ομοιογενής και ενοποιημένη μέσα από έναν ιερό πόλεμο -- αυτόν κατά "της κοινότητας των απίστων". Η "ιερή κοινότητα των πιστών", για να μπορεί να υπάρξει, χρειάζεται ομογενοποιημένο και τον αντίπαλο: "Το έδαφος των πιστών" εναντίον του εδάφους των "απίστων" (κάτι έμαθαν οι Αμερικανοί από το Ισλάμ τελικά!). Από τη στιγμή που αυτή η κοινότητα είναι ιερή, ο εντολοδόχος της είναι ιερός, δηλαδή ο Μπους (σε τι μαύρη κατάντια φτάσαμε!), και μαζί με αυτόν τα κράτη-οπαδοί. Το Ισραήλ, το οποίο έχει διαπράξει και διαπράττει τη μεγαλύτερη αδικία, με όρους πολιτικούς και όχι ηθικοπλαστικούς, των τελευταίων σαράντα και πλέον χρόνων, προβαίνει πλέον σε συστηματική εξόντωση των Παλαιστινίων αλλά χαίρει πλήρους κάλυψης και ασυλίας~ ανήκει στην ιερή κοινότητα και πολεμά κατά των απίστων.

"Διάλυε και βασίλευε" ωστόσο είναι και η αρχή που διέπει τις φονταμενταλιστικές δυνάμεις, όπως την Χεζμπολάχ και τη Χαμάς, δυνάμεις που συμμερίζονται απολύτως τη μεθοδολογία της ιμπεριαλιστικής υπερδύναμης. Αυτές, κατά μίμηση του αντιπάλου και στο όνομα μιας ιερής μουσουλμανικής παράδοσης, συγκροτούν την αντίπαλη "ιερή κοινότητα". Στο πλαίσιο της λογικής της "ιερής κοινότητας" ο συντομότερος δρόμος εμπέδωσης της κυριαρχίας --είτε της μιας πλευράς είτε της άλλης-- είναι η διάλυση των κρατών τα οποία παραμένουν απρόβλεπτα για τη μια ή την άλλη "ιερή κοινότητα", και των οποίων η εύθραυστη εθνοπολιτική ενότητα διευκολύνει τη διάλυση και επιτρέπει, από τη μια μεριά, την ένταξη κάποιων στοιχείων της στην ιερή κοινότητα και, από την άλλη, την αναγκαστική σε μεγάλο βαθμό εξώθηση των υπόλοιπων στοιχείων της στην κοινότητα των απίστων. Δεν υπάρχει πιο χαρακτηριστική εικόνα, κατά τη γνώμη μου, από αυτή που βλέπουμε κάθε μέρα να περνάει στην τηλεόραση, στις ειδήσεις: Καράβια φορτώνουν από το Λίβανο ανθρώπους, αυτούς μόνο που ανήκουν στην "ιερή κοινότητα" και πρέπει να σωθούν. Πίσω μένουν οι άλλοι, οι πολλοί, οι μουσουλμάνοι το θρήσκευμα. Αυτοί οι άλλοι που, θέλοντας και μη, θα πρέπει για να επιβιώσουν να ενταχθούν ή να ανεχθούν την Χεζμπολάχ. Έτσι βέβαια έχουν υπογράψει την καταδίκη τους -- έχουν οριστικά μπει στο "πεδίο του πολέμου" ή "στο πεδίο της ειρήνης", εξαρτάται από ποια πλευρά βλέπει κανείς την κατάσταση. Το γεγονός ότι, μετά από χρόνια πολέμου, η δύσκολη λιβανέζικη ενότητα (χριστιανών και μουσουλμάνων) τινάζεται στον αέρα, όχι μόνο δεν απασχολεί την υπερδύναμη αλλά την ευνοεί. Το ίδιο έκανε και στο Ιράκ. Η διάλυση αυτών των κρατικών δομών και της ενότητας που επιτρέπει την, όσο αυτή είναι δυνατή, αντίσταση στην άνευ όρων ένταξη είτε στη μία και μοναδική, την αμερικανοποιημένη ιερή κοινότητα, είτε στην ιερή κοινότητα των μουσουλμάνων, οδηγεί με μαθηματική πλέον ακρίβεια στη διάλυση όλης της Μέσης Ανατολής.

Το Ισραήλ, μέλος πρωταγωνιστικό της μιας "ιερής κοινότητας" εμφανίζεται στην περιοχή ως ο απόλυτος υπερασπιστής της εναντίον αυτής των απίστων (=μουσουλμάνοι). Πράγματι, το Ισραήλ είναι ίσως η μοναδική χώρα της οποίας η πολιτική απέναντι στους Παλαιστινίους προϋποθέτει και συνεπάγεται την σε τόσο απόλυτο βαθμό υιοθέτηση των αρχών, οι οποίες εκ του αγίου Πνεύματος (Θεέ μου, συγχώρεσέ με) εκπορεύονται: του Μπους. Η απόλυτη υιοθέτηση των αρχών διαίρεσης του κόσμου σε καλό και κακό επιτρέπουν σε μια εν αδίκω τοπική δύναμη να καταστρέφει τους γείτονες της στο όνομα της υπεράσπισης του καλού και του δίκαιου.

Η διαίρεση του κόσμου με τέτοιον τρόπο προϋποθέτει την επαναφορά ενός πολιτισμού άγριου οριενταλισμού της εποχής της αποικιοκρατίας. Δεν είναι όλοι άξιοι για ελευθερία, πολιτική ανεξαρτησία και εδαφική ακεραιότητα. Αυτός ο οριενταλισμός έχει επιτρέψει μέχρι σήμερα στο Ισραήλ να δρα χωρίς ουσιαστικές συνέπειες από τη διεθνή κοινότητα. Αυτός ο οριενταλισμός που δημιουργεί αίσθημα ταπείνωσης σε κάποιους λαούς διευκολύνει την απόλυτη κυριαρχία των φονταμενταλιστικών δυνάμεων πάνω στα ερείπια των κρατικών οντοτήτων. Αυτές οι φονταμενταλιστικές δυνάμεις είναι --κι ας μην γελιόμαστε-- εξίσου οριενταλιστικές με τις πρώτες. Η όλη κατάσταση στον Λίβανο, και γενικότερα στη Μέση Ανατολή, δεν αφήνει πολλά περιθώρια αισιοδοξίας για μια ολοκληρωτική αποθρησκειοποίηση-εκκοσμίκευση της πολιτικής, επομένως και για οριστική λύση του Μεσανατολικού. Ωθεί μάλιστα την κοινή γνώμη των λαών να πάρει θέση καθαρή, είτε υπέρ του ενός στρατοπέδου είτε υπέρ του άλλου: είτε υπέρ της αμερικανοποιημένης, εθνικιστικής ιερής κοινότητας είτε υπέρ της ιερής κοινότητας όπως την θέλει ένα άλλο τόσο εθνικιστικό --όσο παράδοξη κι αν φαίνεται η διατύπωση-- Ισλάμ. Παρά το γεγονός ότι σε έναν πόλεμο πρέπει να πάρει κανείς θέση υπέρ του ενός ή του άλλου, παρά το γεγονός ότι οι καταστάσεις πιέζουν για μια άνευ όρων υπεράσπιση της Χεζμπολάχ, αφού αυτή μόνο έχει προς στιγμή τη δυνατότητα να αντιστέκεται κατά του Ισραήλ και των ΗΠΑ, ωστόσο επιβάλλεται να επιμείνουμε και να εμμείνουμε σταθερά σε έναν δρόμο: αυτόν της σθεναρής αντίστασης κατά της ομογενοποίησης, διά του κατακερματισμού των κρατικών οντοτήτων, του κόσμου ανάμεσα σε δύο ιερές κοινότητες.

Όσο δεν σταματά η αδικία κατά της Παλαιστίνης, όσο οι ευρωπαϊκές τουλάχιστον χώρες δεν σταματούν τώρα την καταστροφή του Λιβάνου και την εξουδετέρωση της λιβανέζικης ενότητας, οι τρόποι αντίστασης στη λογική των δύο ιερών πεδίων μειώνονται.

Η Σία Αναγνωστοπούλου διδάσκει στο Πάντειο Πανεπιστήμιο