Δεν σας θυμίζει κάτι;
Γιώργος Γιαννουλόπουλος, Η Εφημερίδα των Συντακτών, Δημοσιευμένο: 2022-09-03
Την προπερασμένη εβδομάδα διάβασα σε ελληνική ιστοσελίδα μια ανάλυση του πολέμου στην Ουκρανία που είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα Guardian και την υπέγραφε ο Φίλιπ Σορτ. Ο οποίος πέρασε κάμποσα χρόνια στη Μόσχα ως ανταποκριτής του BBC και έχει γράψει ένα βιβλίο για τον Πούτιν. Αρα καθ’ ύλην αρμόδιος.
Τη βρήκα εύστοχη και πειστική, αλλά δεν θα επιχειρήσω να τη συνοψίσω. Διότι το σημαντικό για εμένα δεν ήταν οι επιμέρους επισημάνσεις και παρατηρήσεις αλλά το γεωπολιτικό πλαίσιο αναφοράς. Δηλαδή τα γυαλιά μέσα από τα οποία οι περισσότεροι ειδήμονες διάβασαν το πρόβλημα. Αναφέρομαι στις λανθασμένες όπως αποδείχθηκε προσπάθειες να «στριμωχτεί» η Ρωσία μετά την πτώση του Τείχους στο Βερολίνο και το πώς αντέδρασε φτάνοντας τελικά στην εισβολή.
Η συλλογιστική αυτή, που την έχουμε ακούσει πολλές φορές, μάλλον ευσταθεί, σίγουρα εξηγεί μέχρι ενός σημείου τη στάση του Πούτιν και ταυτόχρονα υποδεικνύει έμμεσα διάφορους τρόπους επίλυσης της προβλήματος. Απουσιάζει όμως εντελώς μια προφανέστατη διάσταση της όλης υπόθεσης την οποία ο Σορτ δεν μνημονεύει καν: η βούληση των κρατών που η γεωπολιτική προσέγγιση τα κατανέμει στις λεγόμενες «ζώνες επιρροής» της Δύσης και της Ρωσίας. Με απλά λόγια, τι πραγματικά θέλουν οι Ουκρανοί σήμερα και ίσως αύριο κάποιοι άλλοι που η γεωγραφία τούς καταδίκασε να έχουν σύνορα με τη Ρωσία.
Κι αυτό με φέρνει σε κάτι που μου έχει κάνει τεράστια εντύπωση. Εννοώ το πώς μερικοί αριστεροί στην Ελλάδα ερμήνευσαν τη ρωσική εισβολή. Η πρώτη τους αντίδραση ήταν να αποφύγουν με χίλιους δυο τρόπους και προφάσεις να την καταδικάσουν ρητά. Ταυτόχρονα επέλεξαν να την εξηγήσουν ή και να την υποστηρίξουν με γεωπολιτικούς όρους. Ξεχνώντας όμως ένα καθοριστικό επεισόδιο της δικής μας Ιστορίας, το οποίο, παραδόξως, μας το υπενθυμίζουν συνεχώς: το τι συνέβη στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωση, δηλαδή τα Δεκεμβριανά και τον Εμφύλιο που ακολούθησε.
Αυτό το τελευταίο θέλω να συζητήσουμε. Για να πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά, ας πάμε πίσω στον Φεβρουάριο του 1945 και στη διαβόητη Συμφωνία της Γιάλτας ενώ πλησιάζει το τέλος του Βʼ Παγκόσμιου Πολέμου. Ο Τσόρτσιλ και ο Στάλιν το συζητούν, παζαρεύουν και τελικά σημειώνουν σε ένα χαρτί τα ποσοστά επιρροής που ο καθένας θα είχε στη μεταπολεμική Ευρώπη. Ηταν μια αρχετυπικά γεωπολιτική ρύθμιση. Αν δεν με απατά η μνήμη μου, το επιχείρημα των αριστερών τότε και τώρα είναι ότι η Γιάλτα αγνόησε το τι πραγματικά ήθελε ο ελληνικός λαός και επέβαλε έξωθεν και άνωθεν ένα καθεστώς που ανάγκασε την Αριστερά να αντιδράσει όπως αντέδρασε.
Τίθεται λοιπόν το ερώτημα γιατί εμείς το 1945 είχαμε το δικαίωμα να επιλέξουμε με ποιον θα πάμε και ποιον θα αφήσουμε και σήμερα δεν το έχουν οι Ουκρανοί, δεδομένου ότι δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία πως όχι μόνο αυτοί αλλά και όλοι οι λαοί των κρατών που συμμετείχαν στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας αντιμετωπίζουν τη Ρωσία του Πούτιν όπως ο διάβολος το λιβάνι. Αναμενόμενο να μην αρέσει σε πολλούς δικούς μας αριστερούς, αλλά η γνώμη τους απλώς καταγράφεται· ούτε επιβάλλεται, ούτε δικαιολογεί την εισβολή. Δεν είναι όμως απορίας άξιο ότι αυτοί που διαβάζουν τον πόλεμο στην Ουκρανία με όρους γεωπολιτικούς είναι εκείνοι που μια ζωή έλεγαν ότι στην Ελλάδα η Αριστερά ήταν το θύμα αυτής ακριβώς της προσέγγισης;
Το τι σημαίνει ιδεολογία και πώς λειτουργεί στην πράξη είναι μια πολύ μεγάλη κουβέντα. Υπάρχει όμως μια συγκεκριμένη και μάλλον απλή εκδοχή της, την οποία μπορούμε να απομονώσουμε: το ιδεολογικό επιχείρημα είναι η ευκαιριακή επίκληση μιας γενικής αρχής ή, αν θέλετε, η επιλεκτική μνήμη που θυμάται μόνο ό,τι μας συμφέρει. Κατά το κοινώς λεγόμενο, «δάσκαλε που δίδασκες και νόμο δεν εκράτεις». Οσο παράδοξο και εξωφρενικό κι αν ακούγεται, οι Ουκρανοί σήμερα βρίσκονται στη θέση που βρέθηκε κάποτε η Αριστερά στην Ελλάδα. Μια μεγάλη δύναμη προσπαθεί με τη βία να επιβάλει ένα καθεστώς κόντρα στη βούληση της μεγάλης πλειοψηφίας του λαού της. Το καθεστώς αυτό δικαιούμαστε να το κρίνουμε και να το απορρίψουμε. Αλλά μέχρι εκεί. Για τα περαιτέρω αποφασίζουν οι Ουκρανοί. Αν οι έννοιες της εδαφικής ακεραιότητας και της εθνικής κυριαρχίας, τις οποίες έχουμε συχνά επικαλεστεί, σημαίνουν κάτι, όποιος τις παραβιάζει είναι εξ ορισμού καταδικαστέος.
Δεν θα πρέπει όμως να παραβλέψουμε μια επιπλέον πολύ ανθρώπινη αντίδραση – το θυμικό. Κάποιοι αισθάνθηκαν ρίγος βλέποντας τα τανκς με τις κόκκινες σημαίες. Δεν τους κακίζω. Ετσι μεγαλώσαμε. Επειδή όμως είχα την καλή τύχη να δω από κοντά την Ανοιξη της Πράγας κι ακόμα θυμάμαι τις ελπίδες μας τότε και πώς διαψεύστηκαν, έμαθα να ρωτάω εναντίον ποιου προελαύνουν.
Τη βρήκα εύστοχη και πειστική, αλλά δεν θα επιχειρήσω να τη συνοψίσω. Διότι το σημαντικό για εμένα δεν ήταν οι επιμέρους επισημάνσεις και παρατηρήσεις αλλά το γεωπολιτικό πλαίσιο αναφοράς. Δηλαδή τα γυαλιά μέσα από τα οποία οι περισσότεροι ειδήμονες διάβασαν το πρόβλημα. Αναφέρομαι στις λανθασμένες όπως αποδείχθηκε προσπάθειες να «στριμωχτεί» η Ρωσία μετά την πτώση του Τείχους στο Βερολίνο και το πώς αντέδρασε φτάνοντας τελικά στην εισβολή.
Η συλλογιστική αυτή, που την έχουμε ακούσει πολλές φορές, μάλλον ευσταθεί, σίγουρα εξηγεί μέχρι ενός σημείου τη στάση του Πούτιν και ταυτόχρονα υποδεικνύει έμμεσα διάφορους τρόπους επίλυσης της προβλήματος. Απουσιάζει όμως εντελώς μια προφανέστατη διάσταση της όλης υπόθεσης την οποία ο Σορτ δεν μνημονεύει καν: η βούληση των κρατών που η γεωπολιτική προσέγγιση τα κατανέμει στις λεγόμενες «ζώνες επιρροής» της Δύσης και της Ρωσίας. Με απλά λόγια, τι πραγματικά θέλουν οι Ουκρανοί σήμερα και ίσως αύριο κάποιοι άλλοι που η γεωγραφία τούς καταδίκασε να έχουν σύνορα με τη Ρωσία.
Κι αυτό με φέρνει σε κάτι που μου έχει κάνει τεράστια εντύπωση. Εννοώ το πώς μερικοί αριστεροί στην Ελλάδα ερμήνευσαν τη ρωσική εισβολή. Η πρώτη τους αντίδραση ήταν να αποφύγουν με χίλιους δυο τρόπους και προφάσεις να την καταδικάσουν ρητά. Ταυτόχρονα επέλεξαν να την εξηγήσουν ή και να την υποστηρίξουν με γεωπολιτικούς όρους. Ξεχνώντας όμως ένα καθοριστικό επεισόδιο της δικής μας Ιστορίας, το οποίο, παραδόξως, μας το υπενθυμίζουν συνεχώς: το τι συνέβη στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωση, δηλαδή τα Δεκεμβριανά και τον Εμφύλιο που ακολούθησε.
Αυτό το τελευταίο θέλω να συζητήσουμε. Για να πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά, ας πάμε πίσω στον Φεβρουάριο του 1945 και στη διαβόητη Συμφωνία της Γιάλτας ενώ πλησιάζει το τέλος του Βʼ Παγκόσμιου Πολέμου. Ο Τσόρτσιλ και ο Στάλιν το συζητούν, παζαρεύουν και τελικά σημειώνουν σε ένα χαρτί τα ποσοστά επιρροής που ο καθένας θα είχε στη μεταπολεμική Ευρώπη. Ηταν μια αρχετυπικά γεωπολιτική ρύθμιση. Αν δεν με απατά η μνήμη μου, το επιχείρημα των αριστερών τότε και τώρα είναι ότι η Γιάλτα αγνόησε το τι πραγματικά ήθελε ο ελληνικός λαός και επέβαλε έξωθεν και άνωθεν ένα καθεστώς που ανάγκασε την Αριστερά να αντιδράσει όπως αντέδρασε.
Τίθεται λοιπόν το ερώτημα γιατί εμείς το 1945 είχαμε το δικαίωμα να επιλέξουμε με ποιον θα πάμε και ποιον θα αφήσουμε και σήμερα δεν το έχουν οι Ουκρανοί, δεδομένου ότι δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία πως όχι μόνο αυτοί αλλά και όλοι οι λαοί των κρατών που συμμετείχαν στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας αντιμετωπίζουν τη Ρωσία του Πούτιν όπως ο διάβολος το λιβάνι. Αναμενόμενο να μην αρέσει σε πολλούς δικούς μας αριστερούς, αλλά η γνώμη τους απλώς καταγράφεται· ούτε επιβάλλεται, ούτε δικαιολογεί την εισβολή. Δεν είναι όμως απορίας άξιο ότι αυτοί που διαβάζουν τον πόλεμο στην Ουκρανία με όρους γεωπολιτικούς είναι εκείνοι που μια ζωή έλεγαν ότι στην Ελλάδα η Αριστερά ήταν το θύμα αυτής ακριβώς της προσέγγισης;
Το τι σημαίνει ιδεολογία και πώς λειτουργεί στην πράξη είναι μια πολύ μεγάλη κουβέντα. Υπάρχει όμως μια συγκεκριμένη και μάλλον απλή εκδοχή της, την οποία μπορούμε να απομονώσουμε: το ιδεολογικό επιχείρημα είναι η ευκαιριακή επίκληση μιας γενικής αρχής ή, αν θέλετε, η επιλεκτική μνήμη που θυμάται μόνο ό,τι μας συμφέρει. Κατά το κοινώς λεγόμενο, «δάσκαλε που δίδασκες και νόμο δεν εκράτεις». Οσο παράδοξο και εξωφρενικό κι αν ακούγεται, οι Ουκρανοί σήμερα βρίσκονται στη θέση που βρέθηκε κάποτε η Αριστερά στην Ελλάδα. Μια μεγάλη δύναμη προσπαθεί με τη βία να επιβάλει ένα καθεστώς κόντρα στη βούληση της μεγάλης πλειοψηφίας του λαού της. Το καθεστώς αυτό δικαιούμαστε να το κρίνουμε και να το απορρίψουμε. Αλλά μέχρι εκεί. Για τα περαιτέρω αποφασίζουν οι Ουκρανοί. Αν οι έννοιες της εδαφικής ακεραιότητας και της εθνικής κυριαρχίας, τις οποίες έχουμε συχνά επικαλεστεί, σημαίνουν κάτι, όποιος τις παραβιάζει είναι εξ ορισμού καταδικαστέος.
Δεν θα πρέπει όμως να παραβλέψουμε μια επιπλέον πολύ ανθρώπινη αντίδραση – το θυμικό. Κάποιοι αισθάνθηκαν ρίγος βλέποντας τα τανκς με τις κόκκινες σημαίες. Δεν τους κακίζω. Ετσι μεγαλώσαμε. Επειδή όμως είχα την καλή τύχη να δω από κοντά την Ανοιξη της Πράγας κι ακόμα θυμάμαι τις ελπίδες μας τότε και πώς διαψεύστηκαν, έμαθα να ρωτάω εναντίον ποιου προελαύνουν.
