Μπροστά σε κρίσιμες επιλογές

Ευρωπαϊκή Ενωση και Τουρκία βρίσκονται μπροστά σε ιδιαίτερα κρίσιμες επιλογές. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο (διάσκεψη κορυφής των αρχηγών κρατών της Ε.Ε.) που πρόκειται να γίνει σε λίγες εβδομάδες (14-15 Δεκεμβρίου), κάτω από τη φιλανδική προεδρία, μπορεί να αποδειχθεί ένα ιδιαίτερα κρίσιμο ραντεβού για τη διαπραγματευτική διαδικασία ένταξης της Τουρκίας στην Ε.Ε.

Δεν αποκλείεται να υπάρξει μία «σύγκρουση τρένων», όπως έχει χαρακτηριστικά επισημάνει ο αρμόδιος επίτροπος για τη διεύρυνση Ολι Ρεν, δηλαδή μια πλήρης κατάρρευση της ενταξιακής διαπραγματευτικής διαδικασίας.

*Γιατί, όμως, έχουμε οδηγηθεί σε αυτή την ιδιαίτερα αρνητική προοπτική μόλις ένα χρόνο μετά την επίσημη και πανηγυρική έναρξη των ενταξιακών διαπραγματεύσεων;

Οπως είναι γνωστό, και προκύπτει και από την «έκθεση προόδου» της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Τουρκία, καθώς και από την έκθεση για «τη στρατηγική της διεύρυνσης», υπάρχουν δύο κατηγορίες προβλημάτων:

*Πρώτον, τα άμεσα συγκυριακά προβλήματα που συνδέονται με την εφαρμογή, από πλευράς Τουρκίας, του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου για την επέκταση της συμφωνίας σύνδεσης/τελωνειακής ένωσης στα δέκα νέα κράτη-μέλη, περιλαμβανομένης και της Κύπρου.

*Δεύτερον, τα βαθύτερα διαρθρωτικά προβλήματα που αναφέρονται στην ικανότητα της Τουρκίας να εκπληρώσει όλες τις προϋποθέσεις (πολιτικές, οικονομικές, κ.λπ.) για πλήρη θεσμική ένταξη στην Ε.Ε. αλλά και την ικανότητα της Ε.Ε. να αποδεχθεί και να ενσωματώσει την Τουρκία ως πλήρες μέλος.

1 Σε ό,τι αφορά το πρώτο πρόβλημα -εφαρμογή Πρόσθετου Πρωτοκόλλου- η νομική υποχρέωση της Τουρκίας είναι ξεκάθαρη. Οφείλει να εφαρμόσει πλήρως το Πρωτόκολλο, να ανοίξει δηλαδή τα λιμάνια και τον εναέριο χώρο στα κυπριακά σκάφη και αεροσκάφη.

*Η Τουρκία, ως γνωστόν, δεν εκπληροί αυτή την υποχρέωση, θέτοντας ως προϋπόθεση για κάτι τέτοιο τον τερματισμό της απομόνωσης των Τουρκοκυπρίων με την υιοθέτηση του κανονισμού για το άμεσο εμπόριο.

*Η Λευκωσία απορρίπτει βεβαίως αυτή τη διασύνδεση, αλλά η πολιτική πραγματικότητα είναι ότι αναζητείται συμβιβασμός από πλευράς φιλανδικής προεδρίας που τελικά συνδυάζει τις δύο αυτές παραμέτρους.

*Δεν είναι γνωστό τη στιγμή που γράφονται οι γραμμές αυτές στο πού θα καταλήξει η σχετική προσπάθεια. Αυτό όμως το οποίο πρέπει να είναι σαφές είναι ότι η Κύπρος, και βεβαίως η Ελλάδα, ενώ πρέπει να επιμείνουν στην εφαρμογή του Πρωτοκόλλου, δεν πρέπει να οδηγήσουν στην ολική αναστολή των ενταξιακών διαπραγματεύσεων. Δεν πρέπει, δηλαδή, να διακοπεί η σχετική διαδικασία. Κάτι τέτοιο θα αντιστρατευόταν τα στρατηγικά συμφέροντα της Κύπρου και της Ελλάδας. Θα ήταν ως εάν να θύμιζε το ανέκδοτο όπου ο απατημένος σύζυγος προκειμένου να τιμωρήσει τη μοιχαλίδα σύζυγο απέκοψε τα γεννητικά του όργανα. Ελλάδα και Κύπρος δεν πρέπει να χάσουν από το οπτικό τους πεδίο το στρατηγικό τους στόχο, δηλαδή να κλειδωθεί στέρεα η Τουρκία στο ευρωπαϊκό σύστημα αξιών, πειθαρχίας, κανόνων, κεκτημένου.

(Βεβαίως από θεσμική άποψη θα ήταν σχεδόν αδύνατο σε επίπεδο ευρωπαϊκού Συμβουλίου να ληφθεί ομόφωνη απόφαση για τη διακοπή των ενταξιακών διαπραγματεύσεων, μπορεί ωστόσο να υπάρξει το «πάγωμα» ορισμένων διαπραγματευτικών κεφαλαίων).

2 Σε ό,τι αφορά τη δεύτερη κατηγορία προβλημάτων, δηλαδή τα διαρθρωτικά προβλήματα, η όλη εικόνα όπως προκύπτει και από τις εκθέσεις της Επιτροπής είναι πολύ πιο περίπλοκη και δυνητικώς επικίνδυνη.

*Πρώτ απ όλα η Τουρκία έχει επιβραδύνει τη διαδικασία των πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών μεταρρυθμίσεων.

*Από την πλευρά της, όμως, και η Ευρωπαϊκή Ενωση βρίσκεται σε μια εξαιρετικά δυσχερή κατάσταση καθώς από θεσμική άποψη (αδυναμία επικύρωσης ευρωπαϊκού Συντάγματος, κ.λπ.) δεν είναι έτοιμη να υποδεχθεί ως πλήρες μέλος την Τουρκία, ενώ η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη καθίσταται ολοένα και πιο εχθρική στην προοπτική της τουρκικής ένταξης.

*Κάτω από αυτές τις συνθήκες η Ευρωπαϊκή Ενωση στέλνει εντελώς αντιφατικά μηνύματα προς την Τουρκία, που αθροιζόμενα όμως υποδηλώνουν ότι η πλήρης θεσμική ένταξη δεν είναι ούτε επιθυμητή αλλά ούτε και εφικτή.

Επομένως, ο στόχος της πλήρους ένταξης εξασθενίζει ως κίνητρο για μεταρρυθμίσεις από πλευράς Τουρκίας. Πρόκειται κατά την άποψή μου για μια μάλλον κοντόφθαλμη στρατηγική από πλευράς της Ευρωπαϊκής Ενωσης.

*Για πάρα πολλούς λόγους που συνδέονται με το σημερινό παγκόσμιο περιβάλλον (ανάγκη συμφιλίωσης με Ισλάμ, προώθηση δημοκρατίας σε ισλαμικό χώρο, γεωπολιτικές αναγκαιότητες, δημογραφικές ανακατατάξεις, κ.λπ.) η ένταξη της Τουρκίας -κάτω από τις σαφείς προϋποθέσεις ότι εκπληροί τις αναγκαίες προϋποθέσεις και η Ευρωπαϊκή Ενωση ξεπερνά τη θεσμική κυρίως κρίση (αποκτώντας δηλαδή την ικανότητα ενσωμάτωσης -integration capacity)- εξυπηρετεί τα ευρύτερα μακροχρόνια στρατηγικά συμφέροντα όλης της Ευρώπης (όπως βεβαίως εξυπηρετεί και τα πάγια διαχρονικά συμφέροντα της Ελλάδας και της Κύπρου).

*Ωστόσο, εάν η Τουρκία δεν μπορέσει τελικά να εκπληρώσει τις προϋποθέσεις και οδηγηθούμε σε ένα εναλλακτικό καθεστώς σχέσεων (προνομιακή σχέση/privileged relationship), σκόπιμο και αναγκαίο είναι το καθεστώς αυτό να μην επιβληθεί από την Ευρωπαϊκή Ενωση, αλλά να αναζητηθεί από την ίδια την Τουρκία, μέσα από τη συνειδητοποίηση των αδυναμιών της εκπλήρωσης των κριτηρίων αλλά και της διαπραγματευτικής εμπειρίας.

Επομένως, τόσο τα ευρύτερα ευρωπαϊκά συμφέροντα όσο και ειδικότερα αυτά της Ελλάδας και της Κύπρου επιβάλλουν τη συνέχιση των ενταξιακών διαπραγματεύσεων.

*Και βεβαίως ούτε η Ελλάδα ούτε η Κύπρος πρέπει να βρεθούν στη δυσάρεστη κατάσταση «να μπλοκάρουν» τη διαπραγμάτευση με την Τουρκία λειτουργώντας ως άλλοθι για ορισμένες άλλες χώρες που θα ήθελαν ενδεχομένως να τερματίσουν το «σχέδιο ένταξης Τουρκίας» αλλά και δεν θα ήθελαν να αναβάλουν το κόστος της σχετικής απόφασης.

Το σύνδρομο αυτό λειτούργησε εις βάρος της Ελλάδας μέχρι το 1999. Δεν πρέπει να επιτρέψουμε την επανάληψή του.

* Ο ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΗΣ είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.