"Πατρίς, Θρησκεία, Οικογένεια, Αγορά": Οι επιθετικές μεταρρυθμίσεις της Δεξιάς στην εκπαίδευση

Το άρθρο 16 είναι η κατάληξη και όχι η αφετηρία μιας περιόδου 20-30 χρόνων, κατά τα οποία οι νεοφιλελεύθερες ιδέες κυριάρχησαν στην οικονομία, το κράτος υπέστη λυσσαλέα επίθεση, και η πολιτική ως εξισωτικό πρόταγμα κρίθηκε αναποτελεσματική και δαπανηρή υπόθεση. Στην Ελλάδα, από τις αρχές του 1990 μέχρι σήμερα, διαδοχικές κυβερνήσεις (Μητσοτάκη, Σημίτη και Καραμανλή), επιτέθηκαν στον δημόσιο τομέα (τράπεζες, ενέργεια, τηλεπικοινωνίες, συγκοινωνίες, υγεία, εκπαίδευση), ιδιωτικοποίησαν το μεγαλύτερο μέρος και διέλυσαν στο σύνολό τους τις συντεχνιακές ρυθμίσεις. Μέσα σε μια δεκαπενταετία, οι τομείς αυτοί, διακριτοί στο παρελθόν για τις ευνοϊκές σε σχέση με τους εργαζόμενους ρυθμίσεις (συνθήκες εργασίας, μισθοί, ασφάλιση, συντάξεις) μετατράπηκαν σε τομείς όπου οι εργαζόμενοι πλέον δουλεύουν με βασικό μισθό και είναι ασφαλισμένοι στο ΙΚΑ. Ο εξισωτισμός επιτεύχθηκε προς τα κάτω.

Κάθε μεταρρύθμιση οφείλει να την κοιτάει κανείς από την σκοπιά των αδυνάτων. Αλλιώς χάνει το νήμα. Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση της Δεξιάς είναι η πολιτική της διάλυσης του δημόσιου συστήματος της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και η αντικατάστασή του από ένα κατώτερο, από ακαδημαϊκή σκοπιά, εκπαιδευτικό σύστημα ελάχιστου όμως κόστους για τον προϋπολογισμό της χώρας. Η τριτοβάθμια εκπαίδευση θα ακολουθήσει τη διπλή μέγγενη του αυστηρού "ελέγχου" από το Υπουργείο Παιδείας (αξιολόγηση, διασφάλιση ποιότητας, προγραμματικές συμφωνίες πανεπιστημίων και Υπουργείου, κλπ.) και την "αγοράς". Αυτή θα είναι μια ομοιόμορφη αγορά δημόσιων και ιδιωτικών ιδρυμάτων που θα αναζητούν "καταναλωτές". Τα ιδρύματα αυτά θα ανταγωνίζονται για τους ίδιους φοιτητές και για ένα κοινό απόθεμα δημόσιων και ιδιωτικών πόρων. Το αποτέλεσμα είναι μάλλον γνωστό. Δραματική επιδείνωση της ποιότητας των σπουδών προκειμένου να τις κάνουν πιο ελκυστικές σε μεγαλύτερες μάζες φοιτητών, πιο τυποποιημένες και ομοιόμορφες στο περιεχόμενό τους, και πιο συμβατές με τις δεξιότητες μιας "φαντασιακής αγοράς" όπου οι εργαζόμενοι θα χρειάζονται χρήσιμες και πρακτικές γνώσεις. Με μία λέξη, "κολλεγιοποίηση" των πανεπιστημίων.

Τα θύματα αυτής της δεξιάς στροφής στην εκπαίδευση θα είναι τα ΤΕΙ, τα περιφερειακά πανεπιστήμια και φυσικά στο σύνολό τους οι κοινωνικές επιστήμες και οι βασικές θετικές επιστήμες (φυσική, χημεία, μαθηματικά). Άθικτες θα μείνουν τα Πολυτεχνεία, οι Ιατρικές και εν μέρει οι Νομικές Σχολές. Ωφελημένοι από αυτήν τη διαδικασία θα είναι τα παρα-εκπαιδευτήρια της πρωτεύουσας που θα αποκτήσουν μια εκπληκτική πελατεία 30-40.000 φοιτητών ετησίως, προσφέροντας μαζικούς τίτλους επιχειρηματικών οικονομικών, ψυχολογίας, διοίκησης μονάδων υγείας, μονάδων τουρισμού, μονάδων ναυτιλίας, μονάδων, ανθρώπων, ζώων και πτηνών, φιλοσοφίας του καθημερινού βίου, πολιτικής επιστήμης των δημοσκοπήσεων, κοινωνιολογίας του καταναλωτή, σπουδών πληροφορικής, παραϊατρικών επαγγελμάτων κ.ο.κ.

Με τα πτυχία αυτά, οι νέοι μας θα αποκτούν ισότιμη πρόσβαση με τους αποφοίτους των πανεπιστημίων στην πολυπόθητη δημόσια διοίκηση. Εκεί η ΝΔ και το ΠΑΣΟΚ θα συνεχίσουν να την επανδρώνουν με μανία, με διαβλητές εξετάσεις και με διαδοχικές γενιές έκτακτων υπαλλήλων που θα μονιμοποιούνται στη συνέχεια.. Όσο για τον ιδιωτικό τομέα, αυτός θα βρει τον δρόμο του. Μεγάλες ιδιωτικές τράπεζες θα επιλέξουν τα "πανεπιστημιακά" ιδρύματα του ΣΕΒ, ενώ άλλοι επιχειρηματικοί όμιλοι θα επιλέξουν τους όποιους φιλικούς φορείς, ιδρύματα κάθε μορφής, στήσουν τα δικά τους παραμάγαζα. Το σημερινό Αlba, μπορεί να θεωρηθεί ως το "πανεπιστήμιο πρότυπο" του μέλλοντος. Ιδρυθέν από το ΣΕΒ, έχει συστηματική προβολή του ερευνητικού του έργου (δηλαδή των ερευνών αγοράς) από την |Καθημερινή| και ευνοείται σε προσλήψεις από συγκεκριμένη ιδιωτική τράπεζα. Σήμερα η ιδιωτική αγορά, οι προσλήψεις δηλαδή προσωπικού από μεγάλες επιχειρήσεις, έχει μετατραπεί σε υπόθεση μιας "κοινωνίας των γνωστών", καθώς τα τεστ επιλογής, πέρα από την "αθλιότητά" τους, μικρό ρόλο παίζουν. Η απελευθέρωση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης θα θεσμοθετήσει δίκτυα ιδρυμάτων και επιχειρήσεων, θα δημιουργήσει "τα δίκτυα των γνωστών φορέων".

Τα δημόσια πανεπιστήμια θα "αξιολογηθούν" από εξαίρετους αξιολογητές, πανεπιστημιακούς διεθνούς κύρους (αυτούς που έφερε ο Παπαδόπουλος επί χούντας ή αυτούς που έφερε πρόσφατα η κυβέρνηση στον Αστέρα Βουλιαγμένης). Διορισμένοι από το Υπουργείο, θα εντοπίσουν την αδιαμφισβήτητη υπεροχή των δημόσιων πανεπιστημίων σε διεθνείς δημοσιεύσεις και το υψηλό επίπεδο των περισσότερων πανεπιστημιακών τμημάτων. Θα επισημάνουν όμως τη χαμηλή απορροφητικότητα των αποφοίτων τους και θα ζητήσουν αλλαγή των προγραμμάτων σπουδών σε πιο εφαρμοσμένες και πρακτικές κατευθύνσεις. Λίγο αργότερα το κράτος, στο όνομα της ισότιμης αντιμετώπισης του ιδιωτικού και δημόσιου τομέα, θα μοιράσει "κουπόνια" στους φοιτητές, μαζί με το "δικαίωμα επιλογής" ή θα ζητήσει από τα δημόσια πανεπιστήμια να καλύπτουν μέρος της χρηματοδότησης τους από δίδακτρα. Έτσι, θα λυθεί και το πρόβλημα των αιωνόβιων φοιτητών, το πρόβλημα των ταραξιών και των καταλήψεων. Η αξιολόγηση, η πιστοποίηση της ποιότητας και η σύνδεση της χρηματοδότησης με ορισμένους δείκτες θα λύσουν το πρόβλημα των αριστερών καθηγητών που διατηρούν αισθητή παρουσία στα σημερινά πανεπιστήμια.

Ανατρέχοντας στις πηγές των ιδεών αυτών, θα δούμε ότι εφαρμόζονται εδώ και δεκαετίες στην καρδιά της Αυτοκρατορίας, στις ΗΠΑ. Δεν εφαρμόζονται στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, αλλά στη δευτεροβάθμια. Δεν έχει σημασία. Προς αυτή την κατεύθυνση κινείται εξάλλου η τριτοβάθμια εκπαίδευση στην Ελλάδα. Η επίθεση της Δεξιάς στις ΗΠΑ ξεκίνησε με την επίθεση κατά των εκπαιδευτικών: αυτοί είχαν υπερβολική ισχύ, ήταν αναποτελεσματικοί, σπαταλούσαν το δημόσιο χρήμα, και έφεραν απόλυτα την ευθύνη για την κακή κατάσταση της παιδείας~ δίδασκαν διαθέτοντας μεγάλο βαθμό ελευθερίας, ενώ ταυτόχρονα οι συντηρητικές ιδέες είχαν εξοβελιστεί από την εκπαίδευση. Παράλληλα, το δημόσιο σχολείο είχε μετατραπεί σε προνομιακό πεδίο εξισωτισμού και γραφειοκρατικών ρυθμίσεων που αποδυνάμωναν τον έλεγχο των γονέων στα παιδιά τους και τα εξέθεταν σε ανυπέρβλητους κινδύνους.

Οι φοβίες για τον "κόσμο εκεί έξω", ειδικά τον ανάμεικτο κόσμο των πόλεων, έφτιαξαν τους περίφημους μικρόκοσμους των προαστίων, οχυρωμένων και προστατευμένων, ομοιόμορφων και ομοιογενών. Αυτοί θα εξοβέλιζαν τους κινδύνους της εγκληματικότητας, των ναρκωτικών και της βίας, πραγμάτων που σε συμβολικό επίπεδο αντιπροσώπευε η πόλη. Οι μικροαστικές λευκές τάξεις των προαστίων μετατράπηκαν στο προπύργιο του νεοσυντηρητισμού στις ΗΠΑ. Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση της Δεξιάς ζήτησε αυστηρό αναλυτικό πρόγραμμα, που θα εξοβέλιζε τις πρωτοβουλίες των εκπαιδευτικών, πολλαπλές και διαρκείς τυποποιημένες εξετάσεις που θα επικροτούσαν τους πιο καλά προετοιμασμένους μαθητικούς πληθυσμούς και συντηρητική στροφή στο περιεχόμενο των σπουδών, με αναβίωση των θρησκευτικών δοξασιών. Στην ακραία τους συντηρητική μορφή ζήτησαν και πέτυχαν σε πολλές πολιτείες την επιδοτούμενη με δημόσιους πόρους "εκπαίδευση στο σπίτι", όπου το εκπαιδευτικό έργο το αναλάμβανε η ίδια η οικογένεια. Ζήτησαν στην Καλιφόρνια και έλαβαν "κουπόνια" και το "δικαίωμα επιλογής του σχολείου", που μέσα σε δέκα χρόνια μετάτρεψε την Καλιφόρνια σε προπύργιο των ταξικών και φυλετικών διακρίσεων στα σχολεία.

Με τον ίδιο τρόπο, στην Ελλάδα, οι μικροαστικές τάξεις τροφοδότησαν, την ίδια περίοδο, την ιδιωτική πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, εδραζόμενες πάνω στις φοβίες απέναντι στο δημόσιο σχολείο και τις κοινωνικές του παρενέργειες. Ταμπούρωσαν τα παιδιά σε ιδιωτικά σχολεία, "καθαρά", και "προστατευμένα" από τα δεινά του κόσμου -- τους "μετανάστες", τους "φτωχούς", τους "διαφορετικούς". Είδαν το ιδιωτικό σχολείο ως προέκταση της οικογένειας και αναζήτησαν τους "ομοίους" τους. Η οικογένεια παρέμεινε το προνομιακό πεδίο που με νύχια και με δόντια κρατιέται, ως πεδίο προστασίας από τους "κινδύνους της κοινωνίας". Δίπλα ήταν η θρησκεία που αναβίωνε την ίδια περίοδο με έναν πρωτόγνωρο επιθετικό Χριστοδουλισμό. Παραδίπλα βρισκόταν ο εθνικισμός των αγώνων κατά των "Σκοπίων" και της Τουρκίας και ο πιο εκλεπτυσμένος εθνικισμός της "ισχυρής Ελλάδας". Την εικόνα τη χάλαγε μόνο ο ρατσισμός της "φυλής και του αίματος", που προκαλούσε με τις ακρότητες του, όταν επρόκειτο για το κράτημα της σημαίας από έναν Αλβανό μαθητή ή τον βιασμό μιας μαθήτριας. Και τέλος ήταν, φυσικά, η λατρεία της ιδιοκτησίας, της εξατομικευμένης κατανάλωσης, της στροφής στο εντυπωσιακό σπίτι, την πισίνα και το τετράτροχο αυτοκίνητο που διεμβόλισε κάθε κοινωνική αντίσταση και κάθε έννοια κοινότητας και γειτονιάς, νόμου και κανόνων, αλληλεγγύης και κοινωνικής ταυτότητας.

Για τις μικροαστικές τάξεις, η πολιτική εξοβελίστηκε στο εξωπραγματικό πεδίο της πολιτικής ρητορείας και της τηλεοπτικής δημοκρατίας, εφόσον ανεξάρτητα από τις πολιτικές πεποιθήσεις --δεξιές, πασοκικές ή ακόμα και αριστερές-- οικειοποιήθηκε ένα η περισσότερα από τα επιθετικά αυτά προτάγματα της δεξιάς συντηρητικής στροφής. Το πολιτικό στοιχείο εκφυλίστηκε στη διαμεσολάβηση και την τακτοποίηση των προσωπικών υποθέσεων, μια κατάσταση η οποία αναβίωσε το "ρουσφέτι" σε κλίμακες πρωτόγνωρες ακόμα και για την ίδια την ιστορία του ρουσφετιού στη χώρα μας. Αυτή είναι η κοινωνική βάση της δεξιάς μεταρρύθμισης στην εκπαίδευση που το ΠΑΣΟΚ έκανε τα μέγιστα για να διαμορφώσει.

Για την Αριστερά η αντεπίθεση δεν έγινε, με πληρότητα, ποτέ. Με λίγες εξαιρέσεις, δεν θεωρήσαμε ότι το αναλυτικό πρόγραμμα που εξοβελίζει τον εκπαιδευτικό είναι αντιδραστική σύλληψη. Δεν αντεπιτεθήκαμε επαρκώς στις διαρκείς εξετάσεις σε σχολεία και πανεπιστήμια, ούτε στη λογική του συγγράμματος, όχι μόνο στο πανεπιστήμιο αλλά και στο σχολείο. Ποτέ δεν δόθηκε η μάχη για μια παιδεία που να εδράζεται στον Εκπαιδευτικό με έψιλον κεφαλαίο. Δεν είδαμε ότι το πανεπιστημιακό σύστημα, που εδράζεται στην αυτοδύναμη διδασκαλία του εκπαιδευτικού, που επιλέγει ανάμεσα σε διαφορετικές πηγές και θεωρίες, που αναπτύσσει την κριτική σκέψη και την αφομοίωση, που επιδιώκει να συμπεριλάβει τις εκπαιδευτικές δεξιότητες ενός διαφοροποιημένου φοιτητικού σώματος, αυτή, εν τέλει, η παιδαγωγική πρακτική όφειλε να επεκταθεί στη δευτεροβάθμια και τη πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Αυτό είναι εξάλλου το περίφημο "φιλανδικό μοντέλο". Όλες οι αλλαγές έτειναν να ενισχύουν τις ταξινομήσεις και τους αποκλεισμούς. Η στερεότυπη γνώση, το αναλυτικό πρόγραμμα αλαλούμ και οι συνεχείς εξετάσεις, ενίσχυαν την παραπαιδεία παρά το δημόσιο εκπαιδευτικό μηχανισμό. Η γκραμσιανή ηγεμονία πέρασε στη επιθετική Δεξιά. Οι χαμένες μάχες μετατόπιζαν σιωπηρά τους συναινετικούς ιστούς προς την κατεύθυνση της απαξίωσης της εκπαίδευσης. Το πανεπιστήμιο πρέπει σήμερα να γίνει λύκειο. Η επίκληση της ποιότητας συνήθως υποκρύπτει το ακριβώς αντίθετο. Η διασφάλιση της ποιότητας της εκπαίδευσης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση θα θάψει, όπως έγινε και στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, κάθε έννοια εκπαίδευσης. Τα ιδιωτικά ιδρύματα θα καταλαγιάσουν τις φοβίες των μικροαστικών τάξεων, αλλά ελάχιστα θα συμβάλλουν στην υπόθεση της παιδείας. Η ουτοπία της εξατομικευμένης κοινωνίας θα στοιχειώσει μόνιμα μια κοινωνία που δεν θα πάψει να είναι αυτό που ήταν πάντα: ταξική, πολυπολιτισμική και συγκρουσιακή.

|Ο Γιώργος Σταθάκης διδάσκει στο Οικονομικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Κρήτης|