Θα τα εκατοστήσει;
Π.Κ. Ιωακειμίδης, Κυρ. Ελευθεροτυπία, Δημοσιευμένο: 2007-03-24
Καθώς η Ευρωπαϊκή Ενωση (Ε.Ε.) γιορτάζει πενήντα χρόνια ύπαρξης, το ανίερο ερώτημα που τίθεται είναι: «Θα επιβιώσει, θα καταρρεύσει ή θα κυριαρχήσει η Ενωση τα επόμενα χρόνια;»
Το υπαρξιακό αυτό ερώτημα θα εθεωρείτο εξόχως αδιανόητο μόλις δέκα χρόνια πριν. Κι όμως, τα τελευταία χρόνια τίθεται(1). Ακόμη και ο πρώην πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, J. Delors, τόνισε πρόσφατα ότι η Ευρωπαϊκή Ενωση «θα διαλυθεί» εάν δεν καταφέρει να συμφωνήσει και να εφαρμόσει μια νέα Συνθήκη με τις αναγκαίες θεσμικές καινοτομίες(2).
Οι παράγοντες που αναφέρονται ότι δημιουργούν το «σενάριο κατάρρευσης» συνοψίζονται:
1) Στη θεσμική κρίση μετά την αποτυχία επικύρωσης του Ευρωπαϊκού Συντάγματος σε πολλές χώρες-μέλη.
2) Στην έλλειψη ισχυρής νομιμοποίησης της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
3) Στη ραγδαία διεύρυνση της.
4) Στις αδυναμίες μεταρρύθμισης του οικονομικού-κοινωνικού συστήματος.
5) Στη διαδικασία παγκοσμιοποίησης.
Α Το γεγονός ότι δύο ιδρυτικές χώρες της Ε.Ε., η Γαλλία και η Ολ-λανδία, οι οποίες στο παρελθόν λειτούργησαν ως προωθητική δύναμη της ενοποίησης, απέρριψαν το σύνταγμα, οδήγησε αρκετούς στον προβληματισμό για τη δυνατότητα επιβίωσης της Ενωσης. Η αντίληψη που κυριάρχησε είναι πως «η Ενωση έχασε την πλοκή - Europe has lost the plot».
Ο προβληματισμός αυτός τροφοδοτείται, βεβαίως, από τις βαθύτερες αλλαγές που έχουν συντελεσθεί τόσο στο ευρωπαϊκό, μέσα στο οποίο λειτουργεί η Ενωση μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, όσο και στο εξωτερικό, με την εντεινόμενη παγκοσμιοποίηση οικονομικών, επικοινωνιακών σχέσεων και διαδικασιών.
Στις αλλαγές του «εσωτερικού» ευρωπαϊκού περιβάλλοντος περιλαμβάνεται η διεύρυνση των κρατών-μελών από δώδεκα (πριν από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου) σε είκοσι επτά, με προοπτική παραπέρα διεύρυνσης σε τριάντα περίπου, με την προγραμματισμένη ένταξη των χωρών των Δ. Βαλκανίων και της Τουρκίας. Για σημαντικό αριθμό αναλυτών, η εντυπωσιακή διεύρυνση έχει οδηγήσει σε χαλάρωση το θεσμικό σύστημα ή και, ακόμη περισσότερο, σε βαθύτατη αλλοίωση της φυσιογνωμίας της Ενωσης.
Β Ο συναφής βαθύτερος παράγοντας που επίσης τροφοδοτεί τον προβληματισμό για τις δυνατότητες επιβίωσης της Ενωσης συνδέεται με τη διαρκώς συρρικνούμενη υποστήριξη των ευρωπαίων πολιτών προς την Ενωση, τους θεσμούς και τους στόχους της. Ετσι, η Ενωση βρίσκεται αντιμέτωπη με κρίση νομιμοποίησης και ταυτότητας. Διαδοχικές έρευνες κοινής γνώμης έχουν καταγράψει τη μειούμενη αποδοχή της Ενωσης από τους ευρωπαίους πολίτες.
Η συμμετοχή στις εκλογές για την ανάδειξη των μελών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (ευρωεκλογές) σημειώνει επίσης πτωτική τάση - από περίπου 65% το 1979 (έτος των πρώτων ευρωεκλογών) σε κάτω του 45% το 2004.
Γ Ολα αυτά τα δεδομένα ερμηνεύονται από ορισμένους όχι απλώς ως κυκλική αμφισβήτηση της λειτουργίας των συγκεκριμένων θεσμών ή πολιτικών της Ενωσης, αλλά ως απόρριψη του «ευρωπαϊκού εγχειρήματος» («European project») - του σχεδίου δηλαδή για την προώθηση ευρωπαϊκής ενοποίησης σε υπερεθνική βάση.
Ετσι σύμφωνα με την ερμηνεία αυτή, τίθεται σε ευθεία αμφισβήτηση τόσο η επιβίωση του σημερινού θεσμικού οικοδομήματος και πολιτικού συστήματος όσο και ο «πολιτικός στόχος» («finalite politique») της Ενωσης.
Δ Μια άλλη ενότητα προσεγγίσεων θεωρεί ότι η Ευρωπαϊκή Ενωση απειλείται με κατάρρευση ή παρακμή ως αποτέλεσμα ευρύτερων κοινωνικο-οικονομικών παραγόντων. Ετσι, οι Al. Alesina και Fr. Giavazzi π.χ. στο βιβλίο τους «The future of Europe. Reform or Decline» («Το Μέλλον της Ευρώπης. Μεταρρύθμιση ή Παρακμή») διατείνονται ότι «εάν η Ευρώπη δεν αναλάβει σύντομα δράση, η παραπέρα οικονομική και πολιτική της παρακμή είναι αναπόφευκτη. Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις», γράφουν, «ότι ο εικοστός πρώτος αιώνας θα είναι ο αιώνας της παρακμής της Ευρώπης».
Ε Στον αντίποδα των θέσεων αυτών βρίσκονται οι απόψεις ακριβώς εκείνες που θεωρούν ότι «ο εικοστός πρώτος αιώνας θα είναι ο αιώνας της Ευρώπης», ότι η Ε.Ε. όχι μόνο δεν απειλείται «με παρακμή», αλλά, αντίθετα, προορίζεται «να κυριαρχήσει» μέσα στον νέο αιώνα. Χαρακτηριστικό για τις απόψεις αυτές είναι το βιβλίο του Μ. Leonard με τον ενδεικτικό τίτλο «Γιατί η Ευρώπη θα κυριαρχήσει στον 21ο αιώνα» («Why Europe will run the 21st Century»).
Ειδικότερα, λόγω ακριβώς της παγκοσμιοποίησης και των συνεπειών της, η Ευρωπαϊκή Ενωση αναδεικνύεται σε ένα «νέο είδος υπερδύναμης».
Η «Ευρώπη μπορεί να σώσει τον κόσμο», υποστηρίζει ένας σχολιαστής, ιδιαίτερα με τις αποφάσεις (στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Μαρτίου 2007) για την προστασία του κλίματος.
Σύμφωνα με τον J. MacCormick: «στο νέο, μετανεωτερικό περιβάλλον, τα χαρακτηριστικά και ιδιότητες που έχει καλλιεργήσει και προβάλλει η Ευρωπαϊκή Ενωση την έχουν αναδείξει με ένα νέο είδος υπερδύναμης» («new breed super power»).
ΣΤ Τα χαρακτηριστικά και οι ιδιότητες του νέου τύπου υπερδύναμης συνοψίζονται ουσιαστικά σε δύο κύριες ενότητες: πρώτον, η κατοχή «ήπιων μορφών δύναμης». Γενικότερη είναι η εκτίμηση ότι το εύρος των απειλών και κινδύνων που αντιμετωπίζει σήμερα η ανθρωπότητα (κλιματολογικές αλλαγές, τρομοκρατία, μεταναστευτικές ροές, πανδημίες, αποτυχημένα κράτη, εσωτερικές συγκρούσεις, ανάπτυξη κ.λπ.) δεν μπορούν να αντιμετωπισθούν αποτελεσματικά με τη χρήση μόνο της στρατιωτικής ισχύος.
Απαιτείται, όπως γράφει ο J. Nye, ένα μείγμα «ήπιων μέσων δύναμης» (διπλωματίας, εξωτερικής βοήθειας κ.λπ.) και στρατιωτικής ισχύος. Από την άποψη αυτή, η Ευρωπαϊκή Ενωση εμφανίζεται σε πλεονεκτική θέση.
Η δεύτερη ενότητα ιδιοτήτων που συμβάλλουν στην ανάδειξη της Ε.Ε. ως υπερδύναμης συνδέονται με την ανάδειξή της ως «παιδαγωγικής δύναμης», ως προτύπου για αντιγραφή από άλλες χώρες, Πρόκειται για το «ευρωπαϊκό όνειρο» που τείνει να επισκιάσει πλήρως το «αμερικανικό όνειρο», όπως γράφει ο J. Rifkin. Η Ενωση, λοιπόν, αναδεικνύεται ως νέου τύπου υπερδύναμη, αλλά σε μια «υπερδύναμη» χωρίς κεντρική εξουσία/κυβέρνηση και επαρκή στρατιωτικά μέσα για να χρησιμοποιήσει ως «έσχατη λύση».
Ζ Προσωπικά, προσυπογράφω το «σενάριο της κυριαρχίας», της ανάδειξης της Ενωσης σε νέου τύπου υπερδύναμη. Αλλά για να λειτουργήσει ως υπερδύναμη πρέπει να αποκτήσει ισχυρό σύστημα διακυβέρνησης.
Πρέπει επίσης παράλληλα με τα ήπια μέσα ισχύος να διαθέτει επαρκείς «στρατιωτικές ικανότητες» προκειμένου να μπορεί να παρέμβει για την πρόληψη συγκρούσεων και τη διαχείριση κρίσεων, να μπορεί δηλαδή να συμπεριφερθεί ως αποτελεσματική δύναμη στο διεθνές σύστημα.
Η Πάνω απ όλα, όμως, η ανάδειξη της Ευρώπης σε αποτελεσματική υπερδύναμη εξαρτάται από την ανάκτηση ισχυρής νομιμοποίησης -αποδοχής από τους ευρωπαίους πολίτες και την κοινωνία. Για να γίνει, όμως αυτό, η Ευρωπαϊκή Ενωση πρέπει να επαναπροσδιορίσει το «ευρωπαϊκό εγχείρημα», το «εγχείρημα της ενοποίησης», με τρόπο που να απαντά στις σημερινές προκλήσεις, προσδοκίες και ανάγκες των ευρωπαίων πολιτών.
1. Βλέπε π.χ. Ch. Booker και R. North, «The Great Deception. Can the European Union Survive?», Λονδίνο, Continuum, 2003.
2. «Jacques Delors worries EU could "unravel"», «International Herald Tribune», 14 Μαρτίου 2007.
* Ο Π. Κ. ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΗΣ είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος του δ.σ. του ΕΛΙΑΜΕΠ.
Το υπαρξιακό αυτό ερώτημα θα εθεωρείτο εξόχως αδιανόητο μόλις δέκα χρόνια πριν. Κι όμως, τα τελευταία χρόνια τίθεται(1). Ακόμη και ο πρώην πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, J. Delors, τόνισε πρόσφατα ότι η Ευρωπαϊκή Ενωση «θα διαλυθεί» εάν δεν καταφέρει να συμφωνήσει και να εφαρμόσει μια νέα Συνθήκη με τις αναγκαίες θεσμικές καινοτομίες(2).
Οι παράγοντες που αναφέρονται ότι δημιουργούν το «σενάριο κατάρρευσης» συνοψίζονται:
1) Στη θεσμική κρίση μετά την αποτυχία επικύρωσης του Ευρωπαϊκού Συντάγματος σε πολλές χώρες-μέλη.
2) Στην έλλειψη ισχυρής νομιμοποίησης της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
3) Στη ραγδαία διεύρυνση της.
4) Στις αδυναμίες μεταρρύθμισης του οικονομικού-κοινωνικού συστήματος.
5) Στη διαδικασία παγκοσμιοποίησης.
Α Το γεγονός ότι δύο ιδρυτικές χώρες της Ε.Ε., η Γαλλία και η Ολ-λανδία, οι οποίες στο παρελθόν λειτούργησαν ως προωθητική δύναμη της ενοποίησης, απέρριψαν το σύνταγμα, οδήγησε αρκετούς στον προβληματισμό για τη δυνατότητα επιβίωσης της Ενωσης. Η αντίληψη που κυριάρχησε είναι πως «η Ενωση έχασε την πλοκή - Europe has lost the plot».
Ο προβληματισμός αυτός τροφοδοτείται, βεβαίως, από τις βαθύτερες αλλαγές που έχουν συντελεσθεί τόσο στο ευρωπαϊκό, μέσα στο οποίο λειτουργεί η Ενωση μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, όσο και στο εξωτερικό, με την εντεινόμενη παγκοσμιοποίηση οικονομικών, επικοινωνιακών σχέσεων και διαδικασιών.
Στις αλλαγές του «εσωτερικού» ευρωπαϊκού περιβάλλοντος περιλαμβάνεται η διεύρυνση των κρατών-μελών από δώδεκα (πριν από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου) σε είκοσι επτά, με προοπτική παραπέρα διεύρυνσης σε τριάντα περίπου, με την προγραμματισμένη ένταξη των χωρών των Δ. Βαλκανίων και της Τουρκίας. Για σημαντικό αριθμό αναλυτών, η εντυπωσιακή διεύρυνση έχει οδηγήσει σε χαλάρωση το θεσμικό σύστημα ή και, ακόμη περισσότερο, σε βαθύτατη αλλοίωση της φυσιογνωμίας της Ενωσης.
Β Ο συναφής βαθύτερος παράγοντας που επίσης τροφοδοτεί τον προβληματισμό για τις δυνατότητες επιβίωσης της Ενωσης συνδέεται με τη διαρκώς συρρικνούμενη υποστήριξη των ευρωπαίων πολιτών προς την Ενωση, τους θεσμούς και τους στόχους της. Ετσι, η Ενωση βρίσκεται αντιμέτωπη με κρίση νομιμοποίησης και ταυτότητας. Διαδοχικές έρευνες κοινής γνώμης έχουν καταγράψει τη μειούμενη αποδοχή της Ενωσης από τους ευρωπαίους πολίτες.
Η συμμετοχή στις εκλογές για την ανάδειξη των μελών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (ευρωεκλογές) σημειώνει επίσης πτωτική τάση - από περίπου 65% το 1979 (έτος των πρώτων ευρωεκλογών) σε κάτω του 45% το 2004.
Γ Ολα αυτά τα δεδομένα ερμηνεύονται από ορισμένους όχι απλώς ως κυκλική αμφισβήτηση της λειτουργίας των συγκεκριμένων θεσμών ή πολιτικών της Ενωσης, αλλά ως απόρριψη του «ευρωπαϊκού εγχειρήματος» («European project») - του σχεδίου δηλαδή για την προώθηση ευρωπαϊκής ενοποίησης σε υπερεθνική βάση.
Ετσι σύμφωνα με την ερμηνεία αυτή, τίθεται σε ευθεία αμφισβήτηση τόσο η επιβίωση του σημερινού θεσμικού οικοδομήματος και πολιτικού συστήματος όσο και ο «πολιτικός στόχος» («finalite politique») της Ενωσης.
Δ Μια άλλη ενότητα προσεγγίσεων θεωρεί ότι η Ευρωπαϊκή Ενωση απειλείται με κατάρρευση ή παρακμή ως αποτέλεσμα ευρύτερων κοινωνικο-οικονομικών παραγόντων. Ετσι, οι Al. Alesina και Fr. Giavazzi π.χ. στο βιβλίο τους «The future of Europe. Reform or Decline» («Το Μέλλον της Ευρώπης. Μεταρρύθμιση ή Παρακμή») διατείνονται ότι «εάν η Ευρώπη δεν αναλάβει σύντομα δράση, η παραπέρα οικονομική και πολιτική της παρακμή είναι αναπόφευκτη. Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις», γράφουν, «ότι ο εικοστός πρώτος αιώνας θα είναι ο αιώνας της παρακμής της Ευρώπης».
Ε Στον αντίποδα των θέσεων αυτών βρίσκονται οι απόψεις ακριβώς εκείνες που θεωρούν ότι «ο εικοστός πρώτος αιώνας θα είναι ο αιώνας της Ευρώπης», ότι η Ε.Ε. όχι μόνο δεν απειλείται «με παρακμή», αλλά, αντίθετα, προορίζεται «να κυριαρχήσει» μέσα στον νέο αιώνα. Χαρακτηριστικό για τις απόψεις αυτές είναι το βιβλίο του Μ. Leonard με τον ενδεικτικό τίτλο «Γιατί η Ευρώπη θα κυριαρχήσει στον 21ο αιώνα» («Why Europe will run the 21st Century»).
Ειδικότερα, λόγω ακριβώς της παγκοσμιοποίησης και των συνεπειών της, η Ευρωπαϊκή Ενωση αναδεικνύεται σε ένα «νέο είδος υπερδύναμης».
Η «Ευρώπη μπορεί να σώσει τον κόσμο», υποστηρίζει ένας σχολιαστής, ιδιαίτερα με τις αποφάσεις (στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Μαρτίου 2007) για την προστασία του κλίματος.
Σύμφωνα με τον J. MacCormick: «στο νέο, μετανεωτερικό περιβάλλον, τα χαρακτηριστικά και ιδιότητες που έχει καλλιεργήσει και προβάλλει η Ευρωπαϊκή Ενωση την έχουν αναδείξει με ένα νέο είδος υπερδύναμης» («new breed super power»).
ΣΤ Τα χαρακτηριστικά και οι ιδιότητες του νέου τύπου υπερδύναμης συνοψίζονται ουσιαστικά σε δύο κύριες ενότητες: πρώτον, η κατοχή «ήπιων μορφών δύναμης». Γενικότερη είναι η εκτίμηση ότι το εύρος των απειλών και κινδύνων που αντιμετωπίζει σήμερα η ανθρωπότητα (κλιματολογικές αλλαγές, τρομοκρατία, μεταναστευτικές ροές, πανδημίες, αποτυχημένα κράτη, εσωτερικές συγκρούσεις, ανάπτυξη κ.λπ.) δεν μπορούν να αντιμετωπισθούν αποτελεσματικά με τη χρήση μόνο της στρατιωτικής ισχύος.
Απαιτείται, όπως γράφει ο J. Nye, ένα μείγμα «ήπιων μέσων δύναμης» (διπλωματίας, εξωτερικής βοήθειας κ.λπ.) και στρατιωτικής ισχύος. Από την άποψη αυτή, η Ευρωπαϊκή Ενωση εμφανίζεται σε πλεονεκτική θέση.
Η δεύτερη ενότητα ιδιοτήτων που συμβάλλουν στην ανάδειξη της Ε.Ε. ως υπερδύναμης συνδέονται με την ανάδειξή της ως «παιδαγωγικής δύναμης», ως προτύπου για αντιγραφή από άλλες χώρες, Πρόκειται για το «ευρωπαϊκό όνειρο» που τείνει να επισκιάσει πλήρως το «αμερικανικό όνειρο», όπως γράφει ο J. Rifkin. Η Ενωση, λοιπόν, αναδεικνύεται ως νέου τύπου υπερδύναμη, αλλά σε μια «υπερδύναμη» χωρίς κεντρική εξουσία/κυβέρνηση και επαρκή στρατιωτικά μέσα για να χρησιμοποιήσει ως «έσχατη λύση».
Ζ Προσωπικά, προσυπογράφω το «σενάριο της κυριαρχίας», της ανάδειξης της Ενωσης σε νέου τύπου υπερδύναμη. Αλλά για να λειτουργήσει ως υπερδύναμη πρέπει να αποκτήσει ισχυρό σύστημα διακυβέρνησης.
Πρέπει επίσης παράλληλα με τα ήπια μέσα ισχύος να διαθέτει επαρκείς «στρατιωτικές ικανότητες» προκειμένου να μπορεί να παρέμβει για την πρόληψη συγκρούσεων και τη διαχείριση κρίσεων, να μπορεί δηλαδή να συμπεριφερθεί ως αποτελεσματική δύναμη στο διεθνές σύστημα.
Η Πάνω απ όλα, όμως, η ανάδειξη της Ευρώπης σε αποτελεσματική υπερδύναμη εξαρτάται από την ανάκτηση ισχυρής νομιμοποίησης -αποδοχής από τους ευρωπαίους πολίτες και την κοινωνία. Για να γίνει, όμως αυτό, η Ευρωπαϊκή Ενωση πρέπει να επαναπροσδιορίσει το «ευρωπαϊκό εγχείρημα», το «εγχείρημα της ενοποίησης», με τρόπο που να απαντά στις σημερινές προκλήσεις, προσδοκίες και ανάγκες των ευρωπαίων πολιτών.
1. Βλέπε π.χ. Ch. Booker και R. North, «The Great Deception. Can the European Union Survive?», Λονδίνο, Continuum, 2003.
2. «Jacques Delors worries EU could "unravel"», «International Herald Tribune», 14 Μαρτίου 2007.
* Ο Π. Κ. ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΗΣ είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος του δ.σ. του ΕΛΙΑΜΕΠ.
