Οικολογία και αγορά

Μετά την ανακάλυψη από τα ΜΜΕ ότι όντως υπάρχει πρόβλημα με το περιβάλλον, κάτι άλλαξε: οι ηγέτες μας, πάντα ευαίσθητοι σε ό,τι αφορά τις ανησυχίες των ψηφοφόρων, αποφάσισαν να ανταποκριθούν, ή τουλάχιστον να δώσουν αυτή την εντύπωση. Ετσι στα προσόντα του καλού πολιτικού, εκτός από την αγάπη για την αλήθεια, το λαό και την πατρίδα, προσετέθη και η οικολογική συνείδηση, με αποτέλεσμα ο ανταγωνισμός για το ποιος θα αποδειχθεί πιο «πράσινος» να οδηγήσει στη λήψη κάποιων μέτρων, τα οποία δεν λύνουν μεν το πρόβλημα, αλλά κινούνται προς τη σωστή κατεύθυνση.

Τα μέτρα αυτά είναι -και οφείλουν να είναι- πρακτικά και συγκεκριμένα, εφόσον αντιμετωπίζουμε έναν κίνδυνο απτό, έναν κίνδυνο που απαιτεί όχι μόνο συζητήσεις αλλά κυρίως πράξεις. Ομως αν παραμείνουμε σε αυτό το επίπεδο ίσως μας διαφύγουν κάποιες γενικότερες επιπτώσεις. Για να το πω απλά: μήπως σιγά σιγά θα αλλάξουν ορισμένες βασικές και αυτονόητες ιδεολογικές κατηγορίες μέσα από τις οποίες βλέπουμε τον κόσμο, όπως ο ρόλος της αγοράς;

Για πολλούς η απάντηση είναι ότι το πρόβλημα του περιβάλλοντος δεν θα επηρεάσει καθόλου το πώς λειτουργεί η αγορά, επειδή η ίδια λογική θα εφαρμοστεί και στη νέα κατάσταση. Δηλαδή, ο επιχειρηματίας που θα προσφέρει ένα πιο «πράσινο» προϊόν, θα ανταποκριθεί στη ζήτηση και συνεπώς θα βγει κερδισμένος στον ανταγωνισμό του με εκείνους που δεν συμβαδίζουν με το πνεύμα των καιρών, και οι οποίοι είτε θα εκσυγχρονιστούν, είτε θα χρεοκοπήσουν. Συνεπώς η ελεύθερη αγορά θα αποδείξει για άλλη μια φορά την αξία της.

Βρίσκω το σενάριο απολύτως πειστικό, ως προς τις άμεσες αντιδράσεις. Ομως εκτός από αυτές, θα πρέπει να μας προβληματίσει και κάτι πιο μακροπρόθεσμο: πώς η νέα λογική θα επηρεάσει τον αναπτυξιακό χαρακτήρα του καπιταλισμού, δηλαδή τον αναμφισβήτητο δυναμισμό του συστήματος, το οποίο, μέχρι σήμερα τουλάχιστον, δεν περιορίστηκε στην ικανοποίηση των αναγκών που ήδη υπάρχουν (έτσι λειτούργησαν οι προνεωτερικές κοινωνίες), αλλά εξασφάλισε την αναπαραγωγή του δημιουργώντας συνεχώς νέες ανάγκες, μέσα από τις οποίες τρέφεται και αυτοπροωθείται. Ακριβώς αυτή τη διάσταση αναγνώρισε και θαύμασε ο ίδιος ο Μαρξ, χωρίς φυσικά να μαντέψει ότι οι οπαδοί του δεν θα κατάφερναν να βρουν τον αντίστοιχο σοσιαλιστικό δρόμο προς την ανάπτυξη. Κακά τα ψέματα• η ελεύθερη αγορά και ο καπιταλισμός μπορεί να στηρίζονται δομικά και όχι περιστασιακά στην εκμετάλλευση και στην κοινωνική αδικία, μπορεί συχνά να περνούν κρίσεις και να κλυδωνίζονται από σκαμπανεβάσματα, αλλά τελικά τον στόχο τους τον πετυχαίνουν: παρά τις ανισότητες, τις οποίες ουδέποτε υποσχέθηκαν ότι θα καταργήσουν, ανεβάζουν συνεχώς το βιοτικό επίπεδο.

Ετσι δημιουργήθηκε η προσδοκία της υλικής προόδου που θεωρεί δεδομένο ότι του χρόνου θα πρέπει να περάσουμε καλύτερα από εφέτος, με το καινούργιο αυτοκίνητο, το καινούργιο κινητό και ό,τι άλλο επιβάλλουν τα πανίσχυρα καταναλωτικά πρότυπα. Τι θα συμβεί όμως αν η επικείμενη οικολογική καταστροφή μάς αναγκάσει να γίνουμε η κοινωνία τού «αρκετά» και όχι του «περισσότερο»; Τι θα συμβεί αν η εξάντληση των φυσικών πόρων μάς αναγκάσει να περιορίσουμε τις ανάγκες μας αντί να δημιουργούμε συνεχώς καινούργιες; Για να μιλήσουμε πιο συγκεκριμένα, ας φανταστούμε έναν επιχειρηματία ο οποίος, ανταποκρινόμενος στη ζήτηση από το οικολογικά ευαιθητοποιημένο κοινό, μας προσφέρει ένα «πράσινο» αυτοκίνητο που είναι φτιαγμένο έτσι, ώστε να μη χρειάζεται αντικατάσταση πριν από 20 χρόνια. Κι ας φανταστούμε κάποιον άλλον που θα κατασκευάσει ένα καλύτερο μοντέλο, επειδή θα το κρατάμε 40 χρόνια. Σε αυτή την περίπτωση, ο υγιής ανταγωνισμός της ελεύθερης αγοράς δεν θα οδηγεί στην αύξηση της κατανάλωσης αλλά στη συρρίκνωσή της. Τι σόι αγορά είναι αυτή και προς τα πού οδεύει;

Με τη (μάλλον περιττή) διευκρίνιση ότι δεν είμαι ούτε οικονομολόγος ούτε ειδικός σε θέματα περιβάλλοντος, το μόνο που μπορώ να κάνω είναι να θέσω κάποια ερωτήματα, επικαλούμενος την κοινή λογική: πώς θα επιβιώσει το σύστημα όταν η μη κατανάλωση αναγορευτεί υπέρτατη αρετή και η απόκτηση ολοένα και περισσότερων υλικών αγαθών στιγματιστεί ως κοινωνικά ανεύθυνη; Πώς θα λυθούν τα προβλήματα που προκύπτουν από τη σημερινή ανισομερή κατανομή του πλούτου ανάμεσα στις αναπτυγμένες και τις αναπτυσσόμενες χώρες; Ποιος θα είναι ο ρόλος του κράτους, δηλαδή της συλλογικής βούλησης, σε έναν κόσμο τόσο διαφορετικό από τον δικό μας, έναν κόσμο όπου το αόρατο χέρι της ελεύθερης αγοράς δεν θα μετατρέπει ως διά μαγείας το προσωπικό ελάττωμα της απληστίας σε δημόσια αρετή, για να θυμηθούμε τη ρήση του Μάντεβιλ; Ποια κίνητρα θα υποκαταστήσουν αυτά που ίσχυσαν μέχρι τώρα, και τι είδος ανθρώπου θα πάρει τη θέση του ατόμου που βάζει πάνω απ’ όλα το συμφέρον του, το οποίο είναι ευθέως ανάλογο προς την ικανότητά του να αγοράζει;