"Στιγμές" ενός αμφισβητία
Σε λίγες μέρες από το «Βιβλιοπωλείον της Εστίας»
Λεωνίδας Κύρκος, Ελευθεροτυπία, Δημοσιευμένο: 2007-06-09
«Δεν μου αρέσουν οι αυτοβιογραφίες», ξεκινά ο Λεωνίδας Κύρκος το βιβλίο του «Στιγμές», που σε λίγες μέρες θα κυκλοφορήσει από το «Βιβλιοπωλείον της Εστίας». Και, για να δικαιολογήσει την αποστροφή του, δανείζεται μια φράση του ποιητή Γιάννη Δάλλα: οι περισσότερες είναι, λέει, «απολογίες αζήτητες», «τα γνωστά και δηλωμένα».
Γνωστά και δηλωμένα είναι, όμως, και τα περισσότερα από όσα διαλέγει να μας διηγηθεί από την τόσο πλούσια και σημαντική για τον τόπο μας πορεία του. Και είναι από τις λίγες φορές που τα «γνωστά και δηλωμένα» διαβάζονται σαν πρωτόγνωρες αλήθειες και βάλσαμο ξεχασμένο.
Οχι μόνο γιατί η σοφία του έχει λείψει από το «πανελλήνιο ακροατήριο» περισσότερο, ίσως, από ό,τι στο ίδιο του το κόμμα. Αλλά και γιατί αυτά για τα οποία πάλεψε τα τελευταία 60 χρόνια εξακολουθούν να είναι πολυτέλειες για την πολιτική μας ζωή. Και μας κάνει καλό να τα θυμόμαστε.
Ενας κομμουνιστής που στην παρθενική του κοινοβουλευτική ομιλία νιώθει δέος και συγκίνηση - τι έξοχα ανατρεπτική εικόνα μια εποχή που τα ριζοσπαστικά κινήματα υποτιμούν τους θεσμούς. Ενας κομμουνιστής που βρίσκει μια καλή κουβέντα για τους χειρότερους πολιτικούς του αντιπάλους. Ενας κομμουνιστής, που τολμάει να πει «καθάρματα» αυτούς που στις πορείες -με ρόπαλα κάποτε, με κουκούλες σήμερα- σπάνε και καίνε. Ενας κομμουνιστής του «Συνασπισμού» που δεν απλώνει το χέρι στις γυρισμένες πλάτες των δογματικών του Περισσού, αλλά επιμένει (έστω και με ιδεολογικά και ίσως ξεπερασμένα επιχειρήματα) στη συνεργασία της Αριστεράς με το ΠΑΣΟΚ.
Δεν θα διαβαστούν μονορούφι μόνο για τα παραπάνω οι «Στιγμές» ακόμη και από αυτούς που δεν έχουν πεθυμήσει την αγαπημένη του φωνή. Γιατί, όπως όλα τα καλά βιβλία, έχει στο κέντρο του έναν ολοζώντανο, πολύπλευρο ήρωα και γύρω του δεκάδες άλλους από τη σύγχρονη ιστορία μας, που ζωγραφίζονται με νηφαλιότητα και επιείκεια. Αλλες δύο αρετές που ο Λεωνίδας Κύρκος εξακολουθεί να μας διδάσκει.
Β. ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
--------------------------------------------------------------------------------
Ο Ανδρέας μετά τη χούντα
«Ο Ανδρέας Παπανδρέου, που άργησε να γυρίσει στην Ελλάδα -γύρισε όταν εξέλιπε και ο τελευταίος φόβος αντίδρασης από τα κατάλοιπα της χούντας-, έθετε ως πρώτο στόχο την κατάκτηση της εθνικής ανεξαρτησίας από την αμερικανική κατοχή. Κατέτασσε την Ελλάδα στις τριτοκοσμικές χώρες. Αυτή η βασική θέση, που την ενίσχυαν πολυάριθμα παραδείγματα από το διεθνές εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα, απειλούσε να αποπροσανατολίσει το λαϊκό κίνημα από τους άμεσους επιτεύξιμους στόχους και να το παρασύρει σε τυχοδιωκτικούς δρόμους μιας νέας ένοπλης πάλης εναντίον του αμερικανικού ιμπεριαλισμού αυτή τη φορά, σχεδόν μόλις τελείωσε ουσιαστικά η ζαχαριαδική τυχοδιωκτική τραγωδία του Εμφυλίου Πολέμου.
Αμερικανική κατοχή δεν υπήρχε. Εξάρτηση από την ιμπεριαλιστική πολιτική των ΗΠΑ, ναι. Αλλά η απαλλαγή από αυτήν μπορούσε να γίνει με την προώθηση ενός πλατιού δημοκρατικού μετώπου, ικανού να σαρώσει ένα ένα τα ερείσματα της πολιτικής των ΗΠΑ και να δημιουργήσει τα ερείσματα για ριζικότερες αλλαγές στο κοινωνικοπολιτικό καθεστώς».
--------------------------------------------------------------------------------
Ο Τάσος Βουρνάς βάζει τον Λεωνίδα στη θέση του
Ο Λεωνίδας Κύρκος αναγκάζεται, χωρίς να θέλει, να μιλήσει στο πολιτικό μνημόσυνο του Δημήτρη Γληνού. Καταλαβαίνει πως δεν είναι κατάλληλος, γιατί «υπάρχουν άλλοι, πολύ αξιολογότεροι από μένα, συνεργάτες του».
Η ΕΔΑ επιμένει. Ο Λεωνίδας, «χλομός, σαν χαμένος», πηγαίνει στο μικρόφωνο, μιλάει και τελειώνει.
«...όλοι ήθελαν να συγχαρούν τον ομιλητή. Και κάπου εκεί, στο κατώφλι της εξόδου, άκουσα μια βροντώδη φωνή που κάλυψε τους ενθουσιασμούς: "Μα καλά, δεν ντράπηκες;". Την ήξερα αυτή τη φωνή και την εκτιμούσα βαθιά. Ηταν ο Τάσος Βουρνάς που, αφήνοντας τα ευγενικά και καθιερωμένα, μου απηύθυνε τη μόνη ειλικρινή κριτική που περίμενα ν ακούσω.
Μας έλειψε ο ταλαντούχος Τάσος, ο πολύτιμος συνεργάτης και φίλος από την "Αυγή". Τον θυμάμαι πάντα με νοσταλγία και αγάπη, για πολλά που μας δίδαξε, αλλά και γι αυτό».
--------------------------------------------------------------------------------
Britain rules the waves
1975. Ο Λεωνίδας συμμετέχει σε διεθνές σεμινάριο με θέμα «Ευρωκομμουνισμός και ΕΟΚ», που οργάνωσε ο βρετανικός οργανισμός Wilton Park σε πύργο κοντά στο Λονδίνο. Δύσκολη η σύνθεση του σεμιναρίου, δεν λείπουν οι αντικομμουνιστές... Ομως... στο αποχαιρετιστήριο ντρινκ στο κλαμπ του πύργου συνέβη το εξής:
«Ηταν μια αίθουσα με ζεστή ατμόσφαιρα, ιππότες με πανοπλίες και ένα πιάνο σε μιαν άκρη. Εκείνη την ώρα έπαιζε ένας Αμερικανός που είχε κατεβάσει μερικά ουίσκι. Τον πλησίασα και τον ρώτησα αν θα του έκανε κέφι να τραγουδούσαμε μερικά παλιά αγγλικά αυτοκρατορικά τραγούδια, ένα είδος ευχαριστήριου αποχαιρετισμού στους οικοδεσπότες μας. Ενθουσιάστηκε με την ιδέα και σε λίγο όλη η αίθουσα, με εξαίρεση το λόρδο που χολοσκασμένος καθόταν μόνος, τραγουδούσε με τη συνοδεία του πιάνου και της... φυσαρμόνικάς μου το πασίγνωστο "Britain rules the waves". Τα πρόσωπα έλαμπαν και τα χειροκροτήματα δεν σταματούσαν ώς τη στιγμή που ένας σοβαρός τζέντλεμαν ανέβηκε σε μια καρέκλα, ζήτησε να γίνει σιωπή και είπε:
"Είμαι διοικητής του τάδε τμήματος της Σκότλαντ Γιαρντ. Ο ευρωκομμουνιστής συνάδελφός μου μας έκανε την τιμητική πρόταση να τραγουδήσουμε αυτοκρατορικά τραγούδια μας. Εμείς, οι Εγγλέζοι, δεν μπορούμε να υστερήσουμε σε ευγένεια. Προτείνω σε απάντηση να ψάλουμε τον ύμνο της Διεθνούς!".
Χειροκροτήματα και επευφημίες κάλυψαν την πρότασή του. Και τότε, με το πιάνο και τη φυσαρμόνικα επικεφαλής, ο μεσαιωνικός πύργος του Wilton Park συγκλονίστηκε από κάτι τελείως απροσδόκητο: τον ύμνο της Διεθνούς, τραγουδισμένο από μια μοναδική χορωδία, με πρώτο και καλύτερο έναν Αγγλο διευθυντή της Αστυνομίας και άλλους διακεκριμένους παράγοντες του συστήματος».
--------------------------------------------------------------------------------
«Ο Βέγγος της πολιτικής» και η Καλλί του
Ηταν το παρατσούκλι που του είχε κολλήσει ο Δημήτρης Προβατάς, όταν το 1981 ο Λεωνίδας, χωρίς έδρα στη Βουλή, μοίραζε το χρόνο του ανάμεσα σε Ευρωκοινοβούλιο και Ελλάδα. Ομως, «η υπερκινητικότητά μου με στέρησε από τη θαλπωρή της οικογενειακής μου ζωής. Τα δύο παιδιά μου μεγάλωναν χωρίς την αγκαλιά και τη βοήθεια του πατέρα -αργότερα δεν μου το συγχώρεσαν- και με την απεριόριστη στοργή και φροντίδα της γυναίκας μου, της Καλλί, που και κείνη υπέφερε από την απουσία μου. Μόνο όταν την έχασα από την καταραμένη αρρώστια, που τη βρήκε νέα ακόμα, στα τριάντα πέντε της, και την πάλεψε γενναία ώς το τέλος (1994), κατάλαβα τι σήμαινε μοναξιά και απουσία του συντρόφου σου. Μείναμε κοντά σαράντα χρόνια μαζί, και το κενό της το ζω πάντα οδυνηρά. Οπως μου λεγε ένας κοινός μας φίλος, οικοδόμος των Εξαρχείων, "απ τους δυο σας, η Καλλί με το οξύτατο μυαλό και την αμείλικτη κριτική της, ήταν ο πιο ολοκληρωμένος αγωνιστής"».
--------------------------------------------------------------------------------
Πρόταση από τον Χατζιδάκι για δίσκο!
Ο συνθέτης τον επισκέφθηκε στο σπίτι του, στην Καλλιδρομίου, και του πήρε συνέντευξη για το «Τέταρτο». Και μετά... ο Χατζιδάκις «έκλεισε με ικανοποίηση το μαγνητόφωνο και έμεινε σιωπηλός. Οταν ξαναγύρισε από τους διαλογισμούς του, μου είπε:
"Σκέφτηκα πολύ και σου κάνω μια πρόταση. Μη βιαστείς να την απορρίψεις. Σου ζητώ λοιπόν να κάνουμε ένα δίσκο μαζί. Εσύ θα παίζεις φυσαρμόνικα κι εγώ θα σε συνοδεύω με την ορχήστρα".
"Μάνο, με κολακεύεις αφάνταστα. Ομως είσαι τρελός! Ξέρεις πως, δυστυχώς, δεν είμαι μουσικός. Παίζω λίγη φυσαρμόνικα, αυτοδίδακτη, και δεν μου πέρασε ποτέ από το μυαλό πως θα μπορούσα να σταθώ δίπλα σου. Εσύ είσαι μια κορυφή του Ολύμπου κι εγώ ένα ασήμαντο πετραδάκι του θεσσαλικού κάμπου. Αν το είπες ειλικρινά, σου λέω αμέσως όχι. Για να σε προστατέψω".
"Είσαι ανόητος", μου απάντησε. "Φαντάστηκες πως θα βαζα την όποια φήμη μου για να κάνω κάτι ευτελές; Λυπάμαι αν αυτή είναι η απόφασή σου. Θα κάναμε μαζί κάτι τολμηρό, καινούργιο. Λυπάμαι".
Είπε, μάζεψε τα δημοσιογραφικά του σύνεργα, αγκαλιαστήκαμε κι έφυγε. Από τότε σκέφτηκα πολλές φορές την πρότασή του. Το "όχι" μου με κυνηγάει στη ζωή μου. Αυτός ήξερε, μιλούσε σοβαρά· εγώ γιατί βιάστηκα;».
--------------------------------------------------------------------------------
Ο Καραμανλής σε μια ασυνήθιστη χειρονομία
Πηγαίνει στο Στρασβούργο, Πρόεδρος πια της Ελληνικής Δημοκρατίας, για να μιλήσει στο Ευρωκοινοβούλιο.
«Ημουν στο ξενοδοχείο μου, ένα φτηνό ξενοδοχείο στο σιδηροδρομικό σταθμό, όταν το θυρωρείο με ειδοποίησε ότι κάτω με περίμενε ένας "ξένος" κύριος. Κατέβηκα και βρέθηκα μπροστά στον Π. Μολυβιάτη. Αιφνιδιάστηκα. Δεν είχαμε ξανασυναντηθεί. Τον υποδέχτηκα θερμά, του προσέφερα ένα τσάι και ήμουν όλος αυτιά να τον ακούσω. Εκείνος, χωρίς καθυστέρηση, μου είπε:
"Με έστειλε ο Πρόεδρος να σας δώσω το κείμενο της αυριανής του ομιλίας. Ζητάει τις παρατηρήσεις σας. Εσείς ξέρετε την ατμόσφαιρα του Κοινοβουλίου. Θα ξαναπεράσω το απόγευμα, να μου πείτε την απάντησή σας".
Αιφνιδιάστηκα. Ηταν μια εντελώς ασυνήθιστη χειρονομία από τον Καραμανλή, που ομολογώ ότι με κολάκευσε, αλλά και μου έδειξε το μέγεθος του ανθρώπου. Ευχαρίστησα για την εμπιστοσύνη και έπεσα με τα μούτρα να το διαβάσω. Ηταν ένα θαυμάσιο σύντομο λιτό κείμενο, γεμάτο οραματισμούς για μια ενωμένη Ευρώπη και αναδρομές στην εμφύλια ιστορία της. Το απόγευμα ξανανήρθε ο Π. Μολυβιάτης. Τον ευχαρίστησα και πάλι για την τιμητική χειρονομία του Προέδρου και του είπα πως η μόνη μου παρατήρηση αφορούσε την άτονη παρουσίαση της προοπτικής μιας κοινωνικής Ευρώπης και την απουσία αναφοράς στο μεγάλο πρόβλημα της ανεργίας. Ευχαρίστησε και έφυγε.
Την άλλη μέρα ο Καραμανλής έγινε θερμότατα δεκτός στο κατάμεστο Ευρωκοινοβούλιο. Στο λόγο του δεν περιέλαβε τις παρατηρήσεις μου. Οι κρίσεις όμως ήταν πολύ ευνοϊκές».
--------------------------------------------------------------------------------
Η διάσπαση του ΚΚΕ και η βότκα
Μετά τη μεταπολίτευση η ηγεσία Φλωράκη πολεμούσε αμείλικτα το ΚΚΕ εσ. Και όμως:
«Ενα βράδυ, μέσα στη νύχτα, προχωρημένη ώρα, χτυπούσε δυνατά το κουδούνι της πόρτας. Εμενα τότε σε ένα διαμέρισμα Εμμανουήλ Μπενάκη και Δερβενίων. "Ωχ, πάλι τα ίδια", σκέφτηκα και πήγα ν ανοίξω. Η έκπληξή μου ήταν μεγάλη. Μπροστά μου ήταν ο ακόλουθος Τύπου της βουλγαρικής πρεσβείας, ο Πέτερ Ευθύμοφ, που μιλούσε καταπληκτικά ελληνικά, και ένας ακόλουθος της σοβιετικής πρεσβείας, γιος υψηλού στελέχους, κρατώντας από ένα μπουκάλι βότκα. Ηταν και οι δυο στουπί στο μεθύσι. Μόλις μπήκαν μέσα, χύθηκαν στην αγκαλιά μου, άρχισαν να με φιλούν και κλαίγοντας μου έλεγαν:
«"Συγγνώμη Λεωνίδα, εσείς έχετε δίκιο και δεν βαστούμε. Ηρθαμε να σου το πούμε, γιατί αύριο φεύγουμε, μας μεταθέτουν. Σας αγαπάμε, συγγνώμη, κάντε κουράγιο, όλα θα αλλάξουν".
Και δώσ του τσουγκρίσματα με τη βότκα, ώσπου έφυγαν. Εμεινα απορημένος και όλο το υπόλοιπο βράδυ σχολιάζαμε το γεγονός με την Καλλί».
--------------------------------------------------------------------------------
Στο ασανσέρ με τον Φλωράκη
Γεύμα στο «King George», προς τιμήν κινέζικης κοινοβουλευτικής αντιπροσωπείας.
«Ο πορτιέρης, άμα με είδε μου φώναξε: "Κύριε Κύρκο, τρεχάτε να προλάβετε το ασανσέρ. Οι άλλοι ήρθαν, μόλις μπήκε ο τελευταίος".
Ετρεξα και άνοιξα την πόρτα. Μέσα ήταν ο Χαρίλαος και είχε πατήσει το κουμπί. Το ασανσέρ άρχισε να ανεβαίνει. Πρώτο πάτωμα, δεύτερο, τρίτο. Τον ρωτάω:
"Ε, δεν θα πούμε ένα γεια σου;".
Μιλιά. Φτάσαμε στον πέμπτο.
"Ε, λοιπόν, γεια σου Χαρίλαε!"
Χαμογέλασε. Φτάσαμε στον έκτο όροφο, περίμεναν οι δημοσιογράφοι, άστραψαν τα φλας, πήραμε το σοβαρό κομματικό μας ύφος και προχωρήσαμε στην τραπεζαρία. Υστερα από χρόνια, όταν είχαμε φτιάξει τον Συνασπισμό και είχαμε συνδεθεί και προσωπικά, του θύμιζα το επεισόδιο. Δεν ήθελε ποτέ να το αναγνωρίσει».
--------------------------------------------------------------------------------
Το άστρο του Γκορματσόφ και ο Συνασπισμός
«Η ιδέα του ενιαίου κόμματος ήταν άστοχη, ίσως και λαθεμένη. Τροφοδότησε όλα τα φοβικά σύνδρομα του ΚΚΕ και ενίσχυσε τα συντηρητικά αντανακλαστικά του. Σε όλη του τη διαδρομή και στο στρατηγικό σημείο, το ΚΚΕ μπαίνει στις συνεργασίες του όταν είναι βέβαιο ότι θα διαδραματίσει τον ηγετικό ρόλο. Γι αυτό και είναι τόσο απορριπτικό σε κάθε πρόταση για ενότητα στη δράση που του απευθύνεται, παρά τις προφανείς ανάγκες μπροστά στα μεγάλα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα, τα οποία απαιτούν ενότητα των εργαζομένων. Μ αυτήν τη νοοτροπία που την επενδύει με ιδεολογικούς όρους, για το ρόλο της πρωτοπορίας (κρατά φυσικά αυθαίρετα για τον εαυτό του αυτόν το ρόλο), το ΚΚΕ κατάντησε να γίνει ένα μεγάλο εμπόδιο στην ανάπτυξη των αγώνων των εργαζομένων. Η ευθύνη να το παραμερίσουν ανήκει στα ίδια του τα στελέχη, στον κόσμο των εργαζομένων.
Η σύγκλιση και η συνεργασία των δύο κομμάτων του κομμουνιστικού κινήματος επιχειρήθηκε μέσα στην ευφορία που δημιουργούσε διεθνώς η γκορμπατσοφική πολιτική. Ηταν μια μεγάλη κατάκτηση που ενέπνευσε μεγάλες ελπίδες και άνοιξες σπουδαίες προοπτικές. Δυστυχώς, το γκορμπατσοφικό άνοιγμα απέτυχε και συμπαρέσυρε στην αποτυχία του και το ελληνικό άνοιγμα. Το ΚΚΕ γρήγορα, μετά και τη νέα διάσπασή του, αποσύρθηκε από τον Συνασπισμό και οχυρώθηκε στο "φρούριο Περισσός", επανερχόμενο στις πιο δογματικές και σεχταριστικές αντιλήψεις και πρακτικές».
--------------------------------------------------------------------------------
Να τ ακούει ο Αλαβάνος
«Η δύναμη που μπορεί να σπάσει την ακινησία, να καταπολεμήσει την αδιαφορία και να δώσει καινούργια έμπνευση και πίστη σ ένα μεγάλο σχέδιο για την ελληνική αναγέννηση και τη συμβολή της πατρίδας μας στην εποποιία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης είναι η Κεντροαριστερά: η συνάντηση κυρίως του ΠΑΣΟΚ και του Συνασπισμού πάνω στη βάση ενός προγράμματος επεξεργασμένου, σε ανοιχτή διαβούλευση με την κοινωνία, ανοιχτή σε όλους τους πολίτες που θα ήθελαν να μετάσχουν.
Η έννοια της Κεντροαριστεράς συκοφαντήθηκε και διασύρθηκε και από το ΠΑΣΟΚ και από τον ΣΥΝ. Από το πρώτο, προβλήθηκε σαν σύνθημα που σήμαινε Κεντροαριστερά χωρίς την Αριστερά, με στόχο την απορρόφηση του ΣΥΝ. Και από τον δεύτερο, καθώς αιωρούνταν το θέμα: Είναι το ΠΑΣΟΚ Αριστερά; Και αυτό το ερώτημα ενισχυόταν, καθώς πολλές τοποθετήσεις του ΠΑΣΟΚ το απομάκρυναν από πιο ριζοσπαστικές αναζητήσεις της ελληνικής κοινωνίας. Αγνοήθηκε η δυναμική, το ότι μέσα από μια συνάντηση διαμορφώνεται μια νέα συνείδηση, με την αλληλεπίδραση, τους κοινούς αγώνες, τις νέες ιδέες, τις κοινές αναζητήσεις, την αμοιβαία κριτική, τις κοινές εμπειρίες, τους κοινούς στόχους, την άμιλλα για την ηγεμονία των ιδεών».
--------------------------------------------------------------------------------
«Κύρκο, θα αποτύχεις»
Δεκαετία 1980. Ο Λ. Κύρκος έχει ζητήσει ακρόαση από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Η συζήτηση φτάνει σε γενικότερα θέματα.
«Ο Καραμανλής με άκουγε, φανερά ικανοποιημένος:
"Καλά, καλά. Να σε ρωτήσω κάτι ακόμα: Είσαι αποφασισμένος να συνεχίσεις τον ίδιο δρόμο;".
"Φυσικά", του απάντησα. "Είναι όλη μου η ζωή και η ψυχή μου. Ο,τι θα αφήσω στα παιδιά μου".
Επεσε για λίγο σε συλλογή και ύστερα, σαν να κοβε ένα διαλογισμό, μου είπε κοιτάζοντάς με αυστηρά στα μάτια: "Κύρκο, θα αποτύχεις! Είσαι σε λάθος τόπο, σε λάθος χρόνο, σε λάθος κόμμα".
"Τόσο κατηγορηματικά, Πρόεδρε;".
"Ναι, τόσο και μην το ξεχάσεις".
Η συνάντηση είχε τελειώσει. Εφυγα. Και δεν τον ξαναείδα, παρά στην κηδεία του».
--------------------------------------------------------------------------------
Η χειρότερη στιγμή της κοινοβουλευτικής μου θητείας
Επεισόδιο στη Βουλή με τον Ανδρέα Παπανδρέου μετά τις εκλογές του 1985.
«Κάποια μέρα ο πρωθυπουργός Ανδρέας Παπανδρέου, χωρίς λόγο, επετέθη κατά του ΚΚΕ εσωτερικού και εναντίον εμού προσωπικά:
"Εσείς δεν ξέρετε από λαϊκά προβλήματα. Είστε άνθρωποι των σαλονιών".
Πετάχτηκα από τη θέση μου. Ηταν μια καθαρή ύβρις: "Τον λόγο επί του προσωπικού", κραύγασα μέσα σε ένα πανδαιμόνιο.
"Δεν υπάρχει προσωπικό θέμα", είπε ο Αλευράς. "Μην επιμένετε, καθίστε κάτω. Θα υποχρεωθώ να απευθυνθώ στη Βουλή για να κρίνει. Οπως προβλέπει ο κανονισμός. Λοιπόν, υπάρχει προσωπικό θέμα;"
"Οχι! Οχι!" απάντησαν ωρυόμενοι οι βουλευτές του ΠΑΣΟΚ.
Ηταν μια πολύ κακιά στιγμή. Με τον Αντρέα είχα από τα νιάτα μας στενό φιλικό δεσμό και με πολλούς από τους βουλευτές του ΠΑΣΟΚ είχαμε συνδεθεί μέσα από κοινούς αγώνες. Δεν πίστευα σε μια τόσο εχθρική και άδικη συμπεριφορά. Μου αρνούνταν με κραυγές να υπερασπίσω την πολιτική τιμή μου και την τιμή της παράταξής μου. Μέσα στο παινδαιμόνιο, ούρλιαξα:
"Είσαι άδικος, ήσουν απών!"
Η φωνή μου πνίγηκε μέσα σε αποδοκιμασίες. Ηταν η χειρότερη στιγμή της κοινοβουλευτικής μου θητείας».
Γνωστά και δηλωμένα είναι, όμως, και τα περισσότερα από όσα διαλέγει να μας διηγηθεί από την τόσο πλούσια και σημαντική για τον τόπο μας πορεία του. Και είναι από τις λίγες φορές που τα «γνωστά και δηλωμένα» διαβάζονται σαν πρωτόγνωρες αλήθειες και βάλσαμο ξεχασμένο.
Οχι μόνο γιατί η σοφία του έχει λείψει από το «πανελλήνιο ακροατήριο» περισσότερο, ίσως, από ό,τι στο ίδιο του το κόμμα. Αλλά και γιατί αυτά για τα οποία πάλεψε τα τελευταία 60 χρόνια εξακολουθούν να είναι πολυτέλειες για την πολιτική μας ζωή. Και μας κάνει καλό να τα θυμόμαστε.
Ενας κομμουνιστής που στην παρθενική του κοινοβουλευτική ομιλία νιώθει δέος και συγκίνηση - τι έξοχα ανατρεπτική εικόνα μια εποχή που τα ριζοσπαστικά κινήματα υποτιμούν τους θεσμούς. Ενας κομμουνιστής που βρίσκει μια καλή κουβέντα για τους χειρότερους πολιτικούς του αντιπάλους. Ενας κομμουνιστής, που τολμάει να πει «καθάρματα» αυτούς που στις πορείες -με ρόπαλα κάποτε, με κουκούλες σήμερα- σπάνε και καίνε. Ενας κομμουνιστής του «Συνασπισμού» που δεν απλώνει το χέρι στις γυρισμένες πλάτες των δογματικών του Περισσού, αλλά επιμένει (έστω και με ιδεολογικά και ίσως ξεπερασμένα επιχειρήματα) στη συνεργασία της Αριστεράς με το ΠΑΣΟΚ.
Δεν θα διαβαστούν μονορούφι μόνο για τα παραπάνω οι «Στιγμές» ακόμη και από αυτούς που δεν έχουν πεθυμήσει την αγαπημένη του φωνή. Γιατί, όπως όλα τα καλά βιβλία, έχει στο κέντρο του έναν ολοζώντανο, πολύπλευρο ήρωα και γύρω του δεκάδες άλλους από τη σύγχρονη ιστορία μας, που ζωγραφίζονται με νηφαλιότητα και επιείκεια. Αλλες δύο αρετές που ο Λεωνίδας Κύρκος εξακολουθεί να μας διδάσκει.
Β. ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
--------------------------------------------------------------------------------
Ο Ανδρέας μετά τη χούντα
«Ο Ανδρέας Παπανδρέου, που άργησε να γυρίσει στην Ελλάδα -γύρισε όταν εξέλιπε και ο τελευταίος φόβος αντίδρασης από τα κατάλοιπα της χούντας-, έθετε ως πρώτο στόχο την κατάκτηση της εθνικής ανεξαρτησίας από την αμερικανική κατοχή. Κατέτασσε την Ελλάδα στις τριτοκοσμικές χώρες. Αυτή η βασική θέση, που την ενίσχυαν πολυάριθμα παραδείγματα από το διεθνές εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα, απειλούσε να αποπροσανατολίσει το λαϊκό κίνημα από τους άμεσους επιτεύξιμους στόχους και να το παρασύρει σε τυχοδιωκτικούς δρόμους μιας νέας ένοπλης πάλης εναντίον του αμερικανικού ιμπεριαλισμού αυτή τη φορά, σχεδόν μόλις τελείωσε ουσιαστικά η ζαχαριαδική τυχοδιωκτική τραγωδία του Εμφυλίου Πολέμου.
Αμερικανική κατοχή δεν υπήρχε. Εξάρτηση από την ιμπεριαλιστική πολιτική των ΗΠΑ, ναι. Αλλά η απαλλαγή από αυτήν μπορούσε να γίνει με την προώθηση ενός πλατιού δημοκρατικού μετώπου, ικανού να σαρώσει ένα ένα τα ερείσματα της πολιτικής των ΗΠΑ και να δημιουργήσει τα ερείσματα για ριζικότερες αλλαγές στο κοινωνικοπολιτικό καθεστώς».
--------------------------------------------------------------------------------
Ο Τάσος Βουρνάς βάζει τον Λεωνίδα στη θέση του
Ο Λεωνίδας Κύρκος αναγκάζεται, χωρίς να θέλει, να μιλήσει στο πολιτικό μνημόσυνο του Δημήτρη Γληνού. Καταλαβαίνει πως δεν είναι κατάλληλος, γιατί «υπάρχουν άλλοι, πολύ αξιολογότεροι από μένα, συνεργάτες του».
Η ΕΔΑ επιμένει. Ο Λεωνίδας, «χλομός, σαν χαμένος», πηγαίνει στο μικρόφωνο, μιλάει και τελειώνει.
«...όλοι ήθελαν να συγχαρούν τον ομιλητή. Και κάπου εκεί, στο κατώφλι της εξόδου, άκουσα μια βροντώδη φωνή που κάλυψε τους ενθουσιασμούς: "Μα καλά, δεν ντράπηκες;". Την ήξερα αυτή τη φωνή και την εκτιμούσα βαθιά. Ηταν ο Τάσος Βουρνάς που, αφήνοντας τα ευγενικά και καθιερωμένα, μου απηύθυνε τη μόνη ειλικρινή κριτική που περίμενα ν ακούσω.
Μας έλειψε ο ταλαντούχος Τάσος, ο πολύτιμος συνεργάτης και φίλος από την "Αυγή". Τον θυμάμαι πάντα με νοσταλγία και αγάπη, για πολλά που μας δίδαξε, αλλά και γι αυτό».
--------------------------------------------------------------------------------
Britain rules the waves
1975. Ο Λεωνίδας συμμετέχει σε διεθνές σεμινάριο με θέμα «Ευρωκομμουνισμός και ΕΟΚ», που οργάνωσε ο βρετανικός οργανισμός Wilton Park σε πύργο κοντά στο Λονδίνο. Δύσκολη η σύνθεση του σεμιναρίου, δεν λείπουν οι αντικομμουνιστές... Ομως... στο αποχαιρετιστήριο ντρινκ στο κλαμπ του πύργου συνέβη το εξής:
«Ηταν μια αίθουσα με ζεστή ατμόσφαιρα, ιππότες με πανοπλίες και ένα πιάνο σε μιαν άκρη. Εκείνη την ώρα έπαιζε ένας Αμερικανός που είχε κατεβάσει μερικά ουίσκι. Τον πλησίασα και τον ρώτησα αν θα του έκανε κέφι να τραγουδούσαμε μερικά παλιά αγγλικά αυτοκρατορικά τραγούδια, ένα είδος ευχαριστήριου αποχαιρετισμού στους οικοδεσπότες μας. Ενθουσιάστηκε με την ιδέα και σε λίγο όλη η αίθουσα, με εξαίρεση το λόρδο που χολοσκασμένος καθόταν μόνος, τραγουδούσε με τη συνοδεία του πιάνου και της... φυσαρμόνικάς μου το πασίγνωστο "Britain rules the waves". Τα πρόσωπα έλαμπαν και τα χειροκροτήματα δεν σταματούσαν ώς τη στιγμή που ένας σοβαρός τζέντλεμαν ανέβηκε σε μια καρέκλα, ζήτησε να γίνει σιωπή και είπε:
"Είμαι διοικητής του τάδε τμήματος της Σκότλαντ Γιαρντ. Ο ευρωκομμουνιστής συνάδελφός μου μας έκανε την τιμητική πρόταση να τραγουδήσουμε αυτοκρατορικά τραγούδια μας. Εμείς, οι Εγγλέζοι, δεν μπορούμε να υστερήσουμε σε ευγένεια. Προτείνω σε απάντηση να ψάλουμε τον ύμνο της Διεθνούς!".
Χειροκροτήματα και επευφημίες κάλυψαν την πρότασή του. Και τότε, με το πιάνο και τη φυσαρμόνικα επικεφαλής, ο μεσαιωνικός πύργος του Wilton Park συγκλονίστηκε από κάτι τελείως απροσδόκητο: τον ύμνο της Διεθνούς, τραγουδισμένο από μια μοναδική χορωδία, με πρώτο και καλύτερο έναν Αγγλο διευθυντή της Αστυνομίας και άλλους διακεκριμένους παράγοντες του συστήματος».
--------------------------------------------------------------------------------
«Ο Βέγγος της πολιτικής» και η Καλλί του
Ηταν το παρατσούκλι που του είχε κολλήσει ο Δημήτρης Προβατάς, όταν το 1981 ο Λεωνίδας, χωρίς έδρα στη Βουλή, μοίραζε το χρόνο του ανάμεσα σε Ευρωκοινοβούλιο και Ελλάδα. Ομως, «η υπερκινητικότητά μου με στέρησε από τη θαλπωρή της οικογενειακής μου ζωής. Τα δύο παιδιά μου μεγάλωναν χωρίς την αγκαλιά και τη βοήθεια του πατέρα -αργότερα δεν μου το συγχώρεσαν- και με την απεριόριστη στοργή και φροντίδα της γυναίκας μου, της Καλλί, που και κείνη υπέφερε από την απουσία μου. Μόνο όταν την έχασα από την καταραμένη αρρώστια, που τη βρήκε νέα ακόμα, στα τριάντα πέντε της, και την πάλεψε γενναία ώς το τέλος (1994), κατάλαβα τι σήμαινε μοναξιά και απουσία του συντρόφου σου. Μείναμε κοντά σαράντα χρόνια μαζί, και το κενό της το ζω πάντα οδυνηρά. Οπως μου λεγε ένας κοινός μας φίλος, οικοδόμος των Εξαρχείων, "απ τους δυο σας, η Καλλί με το οξύτατο μυαλό και την αμείλικτη κριτική της, ήταν ο πιο ολοκληρωμένος αγωνιστής"».
--------------------------------------------------------------------------------
Πρόταση από τον Χατζιδάκι για δίσκο!
Ο συνθέτης τον επισκέφθηκε στο σπίτι του, στην Καλλιδρομίου, και του πήρε συνέντευξη για το «Τέταρτο». Και μετά... ο Χατζιδάκις «έκλεισε με ικανοποίηση το μαγνητόφωνο και έμεινε σιωπηλός. Οταν ξαναγύρισε από τους διαλογισμούς του, μου είπε:
"Σκέφτηκα πολύ και σου κάνω μια πρόταση. Μη βιαστείς να την απορρίψεις. Σου ζητώ λοιπόν να κάνουμε ένα δίσκο μαζί. Εσύ θα παίζεις φυσαρμόνικα κι εγώ θα σε συνοδεύω με την ορχήστρα".
"Μάνο, με κολακεύεις αφάνταστα. Ομως είσαι τρελός! Ξέρεις πως, δυστυχώς, δεν είμαι μουσικός. Παίζω λίγη φυσαρμόνικα, αυτοδίδακτη, και δεν μου πέρασε ποτέ από το μυαλό πως θα μπορούσα να σταθώ δίπλα σου. Εσύ είσαι μια κορυφή του Ολύμπου κι εγώ ένα ασήμαντο πετραδάκι του θεσσαλικού κάμπου. Αν το είπες ειλικρινά, σου λέω αμέσως όχι. Για να σε προστατέψω".
"Είσαι ανόητος", μου απάντησε. "Φαντάστηκες πως θα βαζα την όποια φήμη μου για να κάνω κάτι ευτελές; Λυπάμαι αν αυτή είναι η απόφασή σου. Θα κάναμε μαζί κάτι τολμηρό, καινούργιο. Λυπάμαι".
Είπε, μάζεψε τα δημοσιογραφικά του σύνεργα, αγκαλιαστήκαμε κι έφυγε. Από τότε σκέφτηκα πολλές φορές την πρότασή του. Το "όχι" μου με κυνηγάει στη ζωή μου. Αυτός ήξερε, μιλούσε σοβαρά· εγώ γιατί βιάστηκα;».
--------------------------------------------------------------------------------
Ο Καραμανλής σε μια ασυνήθιστη χειρονομία
Πηγαίνει στο Στρασβούργο, Πρόεδρος πια της Ελληνικής Δημοκρατίας, για να μιλήσει στο Ευρωκοινοβούλιο.
«Ημουν στο ξενοδοχείο μου, ένα φτηνό ξενοδοχείο στο σιδηροδρομικό σταθμό, όταν το θυρωρείο με ειδοποίησε ότι κάτω με περίμενε ένας "ξένος" κύριος. Κατέβηκα και βρέθηκα μπροστά στον Π. Μολυβιάτη. Αιφνιδιάστηκα. Δεν είχαμε ξανασυναντηθεί. Τον υποδέχτηκα θερμά, του προσέφερα ένα τσάι και ήμουν όλος αυτιά να τον ακούσω. Εκείνος, χωρίς καθυστέρηση, μου είπε:
"Με έστειλε ο Πρόεδρος να σας δώσω το κείμενο της αυριανής του ομιλίας. Ζητάει τις παρατηρήσεις σας. Εσείς ξέρετε την ατμόσφαιρα του Κοινοβουλίου. Θα ξαναπεράσω το απόγευμα, να μου πείτε την απάντησή σας".
Αιφνιδιάστηκα. Ηταν μια εντελώς ασυνήθιστη χειρονομία από τον Καραμανλή, που ομολογώ ότι με κολάκευσε, αλλά και μου έδειξε το μέγεθος του ανθρώπου. Ευχαρίστησα για την εμπιστοσύνη και έπεσα με τα μούτρα να το διαβάσω. Ηταν ένα θαυμάσιο σύντομο λιτό κείμενο, γεμάτο οραματισμούς για μια ενωμένη Ευρώπη και αναδρομές στην εμφύλια ιστορία της. Το απόγευμα ξανανήρθε ο Π. Μολυβιάτης. Τον ευχαρίστησα και πάλι για την τιμητική χειρονομία του Προέδρου και του είπα πως η μόνη μου παρατήρηση αφορούσε την άτονη παρουσίαση της προοπτικής μιας κοινωνικής Ευρώπης και την απουσία αναφοράς στο μεγάλο πρόβλημα της ανεργίας. Ευχαρίστησε και έφυγε.
Την άλλη μέρα ο Καραμανλής έγινε θερμότατα δεκτός στο κατάμεστο Ευρωκοινοβούλιο. Στο λόγο του δεν περιέλαβε τις παρατηρήσεις μου. Οι κρίσεις όμως ήταν πολύ ευνοϊκές».
--------------------------------------------------------------------------------
Η διάσπαση του ΚΚΕ και η βότκα
Μετά τη μεταπολίτευση η ηγεσία Φλωράκη πολεμούσε αμείλικτα το ΚΚΕ εσ. Και όμως:
«Ενα βράδυ, μέσα στη νύχτα, προχωρημένη ώρα, χτυπούσε δυνατά το κουδούνι της πόρτας. Εμενα τότε σε ένα διαμέρισμα Εμμανουήλ Μπενάκη και Δερβενίων. "Ωχ, πάλι τα ίδια", σκέφτηκα και πήγα ν ανοίξω. Η έκπληξή μου ήταν μεγάλη. Μπροστά μου ήταν ο ακόλουθος Τύπου της βουλγαρικής πρεσβείας, ο Πέτερ Ευθύμοφ, που μιλούσε καταπληκτικά ελληνικά, και ένας ακόλουθος της σοβιετικής πρεσβείας, γιος υψηλού στελέχους, κρατώντας από ένα μπουκάλι βότκα. Ηταν και οι δυο στουπί στο μεθύσι. Μόλις μπήκαν μέσα, χύθηκαν στην αγκαλιά μου, άρχισαν να με φιλούν και κλαίγοντας μου έλεγαν:
«"Συγγνώμη Λεωνίδα, εσείς έχετε δίκιο και δεν βαστούμε. Ηρθαμε να σου το πούμε, γιατί αύριο φεύγουμε, μας μεταθέτουν. Σας αγαπάμε, συγγνώμη, κάντε κουράγιο, όλα θα αλλάξουν".
Και δώσ του τσουγκρίσματα με τη βότκα, ώσπου έφυγαν. Εμεινα απορημένος και όλο το υπόλοιπο βράδυ σχολιάζαμε το γεγονός με την Καλλί».
--------------------------------------------------------------------------------
Στο ασανσέρ με τον Φλωράκη
Γεύμα στο «King George», προς τιμήν κινέζικης κοινοβουλευτικής αντιπροσωπείας.
«Ο πορτιέρης, άμα με είδε μου φώναξε: "Κύριε Κύρκο, τρεχάτε να προλάβετε το ασανσέρ. Οι άλλοι ήρθαν, μόλις μπήκε ο τελευταίος".
Ετρεξα και άνοιξα την πόρτα. Μέσα ήταν ο Χαρίλαος και είχε πατήσει το κουμπί. Το ασανσέρ άρχισε να ανεβαίνει. Πρώτο πάτωμα, δεύτερο, τρίτο. Τον ρωτάω:
"Ε, δεν θα πούμε ένα γεια σου;".
Μιλιά. Φτάσαμε στον πέμπτο.
"Ε, λοιπόν, γεια σου Χαρίλαε!"
Χαμογέλασε. Φτάσαμε στον έκτο όροφο, περίμεναν οι δημοσιογράφοι, άστραψαν τα φλας, πήραμε το σοβαρό κομματικό μας ύφος και προχωρήσαμε στην τραπεζαρία. Υστερα από χρόνια, όταν είχαμε φτιάξει τον Συνασπισμό και είχαμε συνδεθεί και προσωπικά, του θύμιζα το επεισόδιο. Δεν ήθελε ποτέ να το αναγνωρίσει».
--------------------------------------------------------------------------------
Το άστρο του Γκορματσόφ και ο Συνασπισμός
«Η ιδέα του ενιαίου κόμματος ήταν άστοχη, ίσως και λαθεμένη. Τροφοδότησε όλα τα φοβικά σύνδρομα του ΚΚΕ και ενίσχυσε τα συντηρητικά αντανακλαστικά του. Σε όλη του τη διαδρομή και στο στρατηγικό σημείο, το ΚΚΕ μπαίνει στις συνεργασίες του όταν είναι βέβαιο ότι θα διαδραματίσει τον ηγετικό ρόλο. Γι αυτό και είναι τόσο απορριπτικό σε κάθε πρόταση για ενότητα στη δράση που του απευθύνεται, παρά τις προφανείς ανάγκες μπροστά στα μεγάλα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα, τα οποία απαιτούν ενότητα των εργαζομένων. Μ αυτήν τη νοοτροπία που την επενδύει με ιδεολογικούς όρους, για το ρόλο της πρωτοπορίας (κρατά φυσικά αυθαίρετα για τον εαυτό του αυτόν το ρόλο), το ΚΚΕ κατάντησε να γίνει ένα μεγάλο εμπόδιο στην ανάπτυξη των αγώνων των εργαζομένων. Η ευθύνη να το παραμερίσουν ανήκει στα ίδια του τα στελέχη, στον κόσμο των εργαζομένων.
Η σύγκλιση και η συνεργασία των δύο κομμάτων του κομμουνιστικού κινήματος επιχειρήθηκε μέσα στην ευφορία που δημιουργούσε διεθνώς η γκορμπατσοφική πολιτική. Ηταν μια μεγάλη κατάκτηση που ενέπνευσε μεγάλες ελπίδες και άνοιξες σπουδαίες προοπτικές. Δυστυχώς, το γκορμπατσοφικό άνοιγμα απέτυχε και συμπαρέσυρε στην αποτυχία του και το ελληνικό άνοιγμα. Το ΚΚΕ γρήγορα, μετά και τη νέα διάσπασή του, αποσύρθηκε από τον Συνασπισμό και οχυρώθηκε στο "φρούριο Περισσός", επανερχόμενο στις πιο δογματικές και σεχταριστικές αντιλήψεις και πρακτικές».
--------------------------------------------------------------------------------
Να τ ακούει ο Αλαβάνος
«Η δύναμη που μπορεί να σπάσει την ακινησία, να καταπολεμήσει την αδιαφορία και να δώσει καινούργια έμπνευση και πίστη σ ένα μεγάλο σχέδιο για την ελληνική αναγέννηση και τη συμβολή της πατρίδας μας στην εποποιία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης είναι η Κεντροαριστερά: η συνάντηση κυρίως του ΠΑΣΟΚ και του Συνασπισμού πάνω στη βάση ενός προγράμματος επεξεργασμένου, σε ανοιχτή διαβούλευση με την κοινωνία, ανοιχτή σε όλους τους πολίτες που θα ήθελαν να μετάσχουν.
Η έννοια της Κεντροαριστεράς συκοφαντήθηκε και διασύρθηκε και από το ΠΑΣΟΚ και από τον ΣΥΝ. Από το πρώτο, προβλήθηκε σαν σύνθημα που σήμαινε Κεντροαριστερά χωρίς την Αριστερά, με στόχο την απορρόφηση του ΣΥΝ. Και από τον δεύτερο, καθώς αιωρούνταν το θέμα: Είναι το ΠΑΣΟΚ Αριστερά; Και αυτό το ερώτημα ενισχυόταν, καθώς πολλές τοποθετήσεις του ΠΑΣΟΚ το απομάκρυναν από πιο ριζοσπαστικές αναζητήσεις της ελληνικής κοινωνίας. Αγνοήθηκε η δυναμική, το ότι μέσα από μια συνάντηση διαμορφώνεται μια νέα συνείδηση, με την αλληλεπίδραση, τους κοινούς αγώνες, τις νέες ιδέες, τις κοινές αναζητήσεις, την αμοιβαία κριτική, τις κοινές εμπειρίες, τους κοινούς στόχους, την άμιλλα για την ηγεμονία των ιδεών».
--------------------------------------------------------------------------------
«Κύρκο, θα αποτύχεις»
Δεκαετία 1980. Ο Λ. Κύρκος έχει ζητήσει ακρόαση από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Η συζήτηση φτάνει σε γενικότερα θέματα.
«Ο Καραμανλής με άκουγε, φανερά ικανοποιημένος:
"Καλά, καλά. Να σε ρωτήσω κάτι ακόμα: Είσαι αποφασισμένος να συνεχίσεις τον ίδιο δρόμο;".
"Φυσικά", του απάντησα. "Είναι όλη μου η ζωή και η ψυχή μου. Ο,τι θα αφήσω στα παιδιά μου".
Επεσε για λίγο σε συλλογή και ύστερα, σαν να κοβε ένα διαλογισμό, μου είπε κοιτάζοντάς με αυστηρά στα μάτια: "Κύρκο, θα αποτύχεις! Είσαι σε λάθος τόπο, σε λάθος χρόνο, σε λάθος κόμμα".
"Τόσο κατηγορηματικά, Πρόεδρε;".
"Ναι, τόσο και μην το ξεχάσεις".
Η συνάντηση είχε τελειώσει. Εφυγα. Και δεν τον ξαναείδα, παρά στην κηδεία του».
--------------------------------------------------------------------------------
Η χειρότερη στιγμή της κοινοβουλευτικής μου θητείας
Επεισόδιο στη Βουλή με τον Ανδρέα Παπανδρέου μετά τις εκλογές του 1985.
«Κάποια μέρα ο πρωθυπουργός Ανδρέας Παπανδρέου, χωρίς λόγο, επετέθη κατά του ΚΚΕ εσωτερικού και εναντίον εμού προσωπικά:
"Εσείς δεν ξέρετε από λαϊκά προβλήματα. Είστε άνθρωποι των σαλονιών".
Πετάχτηκα από τη θέση μου. Ηταν μια καθαρή ύβρις: "Τον λόγο επί του προσωπικού", κραύγασα μέσα σε ένα πανδαιμόνιο.
"Δεν υπάρχει προσωπικό θέμα", είπε ο Αλευράς. "Μην επιμένετε, καθίστε κάτω. Θα υποχρεωθώ να απευθυνθώ στη Βουλή για να κρίνει. Οπως προβλέπει ο κανονισμός. Λοιπόν, υπάρχει προσωπικό θέμα;"
"Οχι! Οχι!" απάντησαν ωρυόμενοι οι βουλευτές του ΠΑΣΟΚ.
Ηταν μια πολύ κακιά στιγμή. Με τον Αντρέα είχα από τα νιάτα μας στενό φιλικό δεσμό και με πολλούς από τους βουλευτές του ΠΑΣΟΚ είχαμε συνδεθεί μέσα από κοινούς αγώνες. Δεν πίστευα σε μια τόσο εχθρική και άδικη συμπεριφορά. Μου αρνούνταν με κραυγές να υπερασπίσω την πολιτική τιμή μου και την τιμή της παράταξής μου. Μέσα στο παινδαιμόνιο, ούρλιαξα:
"Είσαι άδικος, ήσουν απών!"
Η φωνή μου πνίγηκε μέσα σε αποδοκιμασίες. Ηταν η χειρότερη στιγμή της κοινοβουλευτικής μου θητείας».
