Ποιος φοβάται την Ισλαμο-δημοκρατία;
Στέφανος Πεσμαζόγλου, Νέες Εποχές, Το Βήμα της Κυριακής, Δημοσιευμένο: 2007-07-29
Κατ’ αναλογία με την ευρωπαϊκή Χριστιανοδημοκρατία, η κυβέρνηση Ερντογάν τα τελευταία χρόνια κατάφερε να συγκεράσει οικονομικό εκσυγχρονισμό και πολιτικό εξευρωπαϊσμό σε αντίθεση με όσα γενικευτικά αποδίδονται στο Ισλάμ.
Στο ερώτημα εάν πρέπει να φοβόμαστε το Ισλάμ ή / και ειδικότερα το τουρκικό Ισλάμ η απάντησή μου είναι προκαταβολικά όχι. Η αξιωματική αυτή τοποθέτηση αφορά όλες τις θρησκείες καθόσον, όπως τίθεται για το Ισλάμ, θα μπορούσε να τεθεί και ως προς τον Χριστιανισμό (σε όλες του τις συνιστώσες). Επίσης προκαταρκτικά ισχύει παραδόξως το αντίστροφο: να φοβόμαστε τον φανατισμό που εκπέμπει κάθε μορφή θεμελιωτισμού που σαφώς εμπεριέχεται και στις τρεις συγγενικές μονοθεϊστικές θρησκείες και τις «αιρέσεις» τους. Το να φοβάται κανείς την κατάχρηση των θρησκειών για πολιτικές στοχεύσεις είναι απολύτως κατανοητό (αρκεί να θυμηθεί εκτός από την απόλυτη έλλειψη ανοχής, στη μεγάλη διάρκεια των Καθολικών, απέναντι στους εβραίους και στους μουσουλμάνους - Ισπανία, Πορτογαλία, Ιταλία - και πιο πρόσφατα τον ρόλο φανατικών ισλαμιστών, σιωνιστών, ορθοδόξων στην Ελλάδα και ευαγγελικών στις ΗΠΑ).
Ο φόβος για το τουρκικό Ισλάμ ανάγεται σε δύο παράγοντες: α. στη μακράς διαρκείας δυτική προκατάληψη για την Τουρκία και το Ισλάμ (αραβικό και οθωμανο-τουρκικό), β. στον γενικότερο φόβο για το Ισλάμ έτσι όπως καλλιεργήθηκε στη Δύση μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001. Ο φόβος είναι κατά κανόνα κακός σύμβουλος.
Ενας αναγκαίος κοινός τόπος κριτικής στόχευσης, που χρειάζεται μολαταύτα να επαναλαμβάνεται σε δύσκολες, αδιαφανείς και επικίνδυνες εποχές όπως η σημερινή: δεν υπάρχει θρησκευτικά (και πολιτικά) στην Τουρκία ένα Ισλάμ αλλά πολλά. Γενικότερα τα Ισλάμ είναι πολυπρόσωπα και πολύτροπα σε μεγάλο βάθος χρόνου (1.400 ετών) και σε μεγάλη γεωγραφική έκταση, εκατομμυρίων τετραγωνικών χιλιομέτρων (περί τα 20 εκατομμύρια). Πιστοί στο Ισλάμ (στις ποικίλες εκφάνσεις του) πάνω από 1,3 δισ. πιστοί. Ο κόσμος του Ισλάμ είναι ένας πολυδαίδαλος λαβύρινθος. Ελάχιστα τα κοινά στοιχεία ανάμεσα στους φανατικούς Ιρανούς σιίτες, τη διόλου φανατική αλλά εξαιρετικά αντιδραστική σαουδαραβική μοναρχία, τους Τούρκους σουνίτες και τους Τούρκους ετερόδοξους Αλεβί. Μία σοβαρή πηγή των παρερμηνειών και των καταχρήσεων του Ισλάμ έγκειται στη γενικευτική, αφαιρετική χρήση του. Οι καταχρήσεις αυτές οδηγούν σε αναγωγισμούς και αφορισμούς έξω από τα συγκεκριμένα ιστορικά και κοινωνικο-πολιτικά πλαίσια στα οποία εκάστοτε εκδηλώνονται.
* Παρερμηνείες και καταχρήσεις
Μια πρώτη χρήση του Ισλάμ ως ιδεολογίας (άρα στην εποχή της Νεωτερικότητας) τοποθετείται στην ύστερη φάση του Οθωμανισμού, μετά το 1878, που η αυτοκρατορία έχει συρρικνωθεί και είναι πληθυσμιακά κατά τα 3/4 μουσουλμάνοι. Ο Πανισλαμισμός πρωτοχρησιμοποιείται ως παραλλαγή του Πανσλαβισμού, του Παγγερμανισμού και του Πανελληνισμού (Μεγάλη Ιδέα). Είναι η εποχή που ο πολυεθνοτικός Οθωμανισμός ως πολιτική ιδεολογία αποδεικνύεται φρούδα ελπίδα, καθόσον η μία εθνότητα μετά την άλλη αποσκιρτούν προσβλέποντας σε μία μητέρα πατρίδα ή σε μία καινούργια εθνοκρατική οντότητα. Το μέτωπο του Πανισλαμισμού είχε ως στόχευση τον ιό του εθνικισμού. Οταν το 1919 ο Σουλτάνος και το ιερατείο του συνδιαλέγονται με τους δυτικούς, και το αραβικό Ισλάμ αποσκιρτά, ο Κεμάλ Ατατούρκ ως «πατέρας του έθνους» και της εθνικιστικής του ιδεολογίας θα αποτολμήσει να χαρακτηρίσει το Ισλάμ ως «μια παράλογη θεολογία ενός ανήθικου Βεδουίνου» και ως «ένα αποσυντεθειμένο πτώμα που δηλητηριάζει τη ζωή μας».
Σε μετέπειτα φάσεις - και ιδιαίτερα τις πλέον πρόσφατες (τετραετία Ερντογάν) - το Ισλάμ δεν αποτελεί κεντρική αρχή πολιτικής δράσης στην Τουρκία, αλλά χρησιμοποιείται ως στοιχείο προσέγγισης με τους Αραβες (κέντρα μελετών, περιοδικά, πολιτικο-οικονομικές πρωτοβουλίες - ο «τουρκο-αραβικός κόσμος»), με τους Ιρανούς («τουρκο-ιρανικός κόσμος») και φυσικά εντός της Τουρκίας με τους Κούρδους (βασική πηγή άντλησης ψήφων του Ερντογάν που συνεχίζει παρά την αυτόνομη κάθοδο και εκλογή Κούρδων βουλευτών) μια που βασικό κοινό στοιχείο Τούρκων και Κούρδων είναι η μουσουλμανική θρησκευτική παράδοση. Σήμερα, από κοινού με την τουρκοφωνία, το Ισλάμ διακινείται ως επιχείρημα για τον εν δυνάμει κεντρικό «παραδειγματικό» ρόλο της Τουρκίας στις νέες κεντρικο-ασιατικές δημοκρατίες και φυσικά ως «γέφυρα» της Τουρκίας ανάμεσα στη Δύση και στις δημοκρατίες αυτές. Επομένως βλέπουμε και ιστορικά τη χρήση του Ισλάμ ως ιδεολογικο-πολιτικής σημαίας ευκαιρίας από κοινού με τον εθνικισμό, τον παντουρκισμό και για τις αραβικές χώρες με τον παναραβισμό.
Η πρώτη αντιφατική χρήση του Ισλάμ στην Τουρκία στις μεταπολεμικές δεκαετίες ήταν να ελαχιστοποιείται κάθε προοπτική εγκαθίδρυσης ισλαμιστικού καθεστώτος (αναγκαία προϋπόθεση για την προσέλκυση ξένων κεφαλαίων και για την εξομάλυνση των σχέσεων με τη Δύση) ενώ, συνάμα, από την άλλη μεγιστοποιείται ο κίνδυνος του ισλαμιστικού φονταμενταλισμού για να νομιμοποιηθεί η χρήση κατασταλτικών μεθόδων (ακόμη και σήμερα απειλές στρατιωτικής επέμβασης) αδιαφορώντας για έναν ακόμη κύκλο καταπάτησης και των πλέον στοιχειωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Σε μια εποχή χέρσα ιδεών και ιδεολογιών, σαν τη δική μας, η χρήση του Ισλάμ προσλαμβάνει κρίσιμο χαρακτήρα, ιδεολογικά, για την Τουρκία. Υπάρχουν οι πολιτικές δυνάμεις που στο όνομα του Ισλάμ ανοίγουν «αντι-ιμπεριαλιστικό» μέτωπο και που η όλη ρητορεία τους (αντικαπιταλιστική, αντικαταναλωτική, ενίοτε αντιτεχνοκρατική) είναι ως εάν να εκπορεύονταν αδιαμεσολάβητα από το Κοράνι. Με την κυβέρνηση Ερντογάν είμαστε μάρτυρες τα τελευταία χρόνια μιας αντίρροπης χρήσης που θα μπορούσε να συμπυκνωθεί ως Ισλαμο-δημοκρατία κατ’ αναλογίαν με την ευρωπαϊκή Χριστιανοδημοκρατία. Κατάφερε να συγκεράσει οικονομικό εκσυγχρονισμό, εξευρωπαϊσμό πολιτικό (ανθρώπινα και μειονοτικά δικαιώματα, κατάργηση της θανατική ποινής κ.ά.) σε αντίθεση με όσα αποδίδονται γενικευτικά στο Ισλάμ από τη Δύση ενόσω μάλιστα δεν αποδίδονται ποτέ στον Χριστιανισμό οι δικτατορίες και η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε σημαντικό αριθμό χωρών.
* Ταυτοτικές αναζητήσεις
Ο κεντρικός ρόλος του Ισλάμ σε εννοιολογήσεις και θεωρίες τύπου Σύγκρουσης Πολιτισμών δεν πρωτοχρησιμοποιείται, όπως είναι κοινά παραδεκτό, από τον Χάντινγκτον αλλά εγκαινιάζεται πολύ πριν, με άρθρο του τουρκολόγου - ισλαμολόγου Μπέρναρντ Λιούις το 1952 (Bernard Lewis, «Islamic revival in Turkey», επιθ. International Affairs, Ιανουάριος 1952, σελ. 38-48). Η εννοιολόγηση με βάση ολόκληρους πολιτισμούς προϋποθέτει απόλυτα ομοιογενείς πληθυσμούς. Ομως οι πολιτισμοί είναι ζωντανοί υβριδικοί οργανισμοί που επηρεάζουν και επηρεάζονται αμφίδρομα από άλλους συνοριακούς πολιτισμούς. Οι ιουδαιο-χριστιανικές καταβολές του ευρωπαϊκού πολιτισμού είναι κατ’ ουσίαν ιουδαιο-χριστιανικο-ισλαμικές. Μολαταύτα οι σχέσεις τους υπήρξαν κυρίως σχέσεις συγκρουσιακές και ανταγωνιστικές παρά σχέσεις διαλόγου και κατανόησης όχι τόσο για λόγους θεολογικούς αλλά οικονομικο-πολιτικών συμφερόντων (βλ. John L. Esposito, The Islamic Threat. Myth or Reality? Εκδ. Oxford University Press, Οξφόρδη, 1995, σελ. 192). Είναι αυτονόητο πως σήμερα στην Τουρκία η όλη διαχείριση του Ισλάμ εντός και διεθνώς συνδέεται εκτός από τις ταυτοτικές αναζητήσεις, κυρίως με τη συγκρότηση ή μη του ανεξάρτητου Κουρδιστάν και όσα συνεπάγεται για την εκμετάλλευση των πετρελαιοπηγών. Η διαπάλη αυτή έχει προκαλέσει σε μαζική κλίμακα καχυποψίες, φοβίες αλλά και μισαλλοδοξίες. Υλικά καθ’ όλα εύφλεκτα για την ευρύτερη εποχή.
Εμείς εδώ καλά θα κάναμε τις φοβίες μας να τις διοχετεύσουμε πρώτιστα στους εσωτερικούς εχθρούς (εμπρηστές, καταπατητές και καταχραστές) που μεθοδικά ετοιμάζουν να παραδώσουν καμένη γη στους όποιους «ξένους» επιδρομείς βλέπουν ορισμένοι στους εφιάλτες τους. Να εκφράσουμε την οργή μας για την απουσία έγκαιρης «ασπίδας», «τόξου» προστασίας από την πύρινη λαίλαπα και όχι από επινοημένες επιθέσεις εξωτερικών εχθρών. Τι σημαίνει πρακτικά; ολιγότερα Φάντομ και πολύ περισσότερα Καναντέρ• ολιγότερους οπλίτες και περισσότερους πυροσβέστες. Αναδιάρθρωση προτεραιοτήτων στα τρία Οπλα και συμμαχία στη Μεσόγειο για την επιβίωσή μας μακριά από καλλιεργούμενα φαντάσματα περί μόνιμης τουρκικής ή ισλαμικής απειλής (που δεν σημαίνει πως σε κάποιες άλλες συγκυρίες αποκλείεται να υπάρξει).
Στο ερώτημα εάν πρέπει να φοβόμαστε το Ισλάμ ή / και ειδικότερα το τουρκικό Ισλάμ η απάντησή μου είναι προκαταβολικά όχι. Η αξιωματική αυτή τοποθέτηση αφορά όλες τις θρησκείες καθόσον, όπως τίθεται για το Ισλάμ, θα μπορούσε να τεθεί και ως προς τον Χριστιανισμό (σε όλες του τις συνιστώσες). Επίσης προκαταρκτικά ισχύει παραδόξως το αντίστροφο: να φοβόμαστε τον φανατισμό που εκπέμπει κάθε μορφή θεμελιωτισμού που σαφώς εμπεριέχεται και στις τρεις συγγενικές μονοθεϊστικές θρησκείες και τις «αιρέσεις» τους. Το να φοβάται κανείς την κατάχρηση των θρησκειών για πολιτικές στοχεύσεις είναι απολύτως κατανοητό (αρκεί να θυμηθεί εκτός από την απόλυτη έλλειψη ανοχής, στη μεγάλη διάρκεια των Καθολικών, απέναντι στους εβραίους και στους μουσουλμάνους - Ισπανία, Πορτογαλία, Ιταλία - και πιο πρόσφατα τον ρόλο φανατικών ισλαμιστών, σιωνιστών, ορθοδόξων στην Ελλάδα και ευαγγελικών στις ΗΠΑ).
Ο φόβος για το τουρκικό Ισλάμ ανάγεται σε δύο παράγοντες: α. στη μακράς διαρκείας δυτική προκατάληψη για την Τουρκία και το Ισλάμ (αραβικό και οθωμανο-τουρκικό), β. στον γενικότερο φόβο για το Ισλάμ έτσι όπως καλλιεργήθηκε στη Δύση μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001. Ο φόβος είναι κατά κανόνα κακός σύμβουλος.
Ενας αναγκαίος κοινός τόπος κριτικής στόχευσης, που χρειάζεται μολαταύτα να επαναλαμβάνεται σε δύσκολες, αδιαφανείς και επικίνδυνες εποχές όπως η σημερινή: δεν υπάρχει θρησκευτικά (και πολιτικά) στην Τουρκία ένα Ισλάμ αλλά πολλά. Γενικότερα τα Ισλάμ είναι πολυπρόσωπα και πολύτροπα σε μεγάλο βάθος χρόνου (1.400 ετών) και σε μεγάλη γεωγραφική έκταση, εκατομμυρίων τετραγωνικών χιλιομέτρων (περί τα 20 εκατομμύρια). Πιστοί στο Ισλάμ (στις ποικίλες εκφάνσεις του) πάνω από 1,3 δισ. πιστοί. Ο κόσμος του Ισλάμ είναι ένας πολυδαίδαλος λαβύρινθος. Ελάχιστα τα κοινά στοιχεία ανάμεσα στους φανατικούς Ιρανούς σιίτες, τη διόλου φανατική αλλά εξαιρετικά αντιδραστική σαουδαραβική μοναρχία, τους Τούρκους σουνίτες και τους Τούρκους ετερόδοξους Αλεβί. Μία σοβαρή πηγή των παρερμηνειών και των καταχρήσεων του Ισλάμ έγκειται στη γενικευτική, αφαιρετική χρήση του. Οι καταχρήσεις αυτές οδηγούν σε αναγωγισμούς και αφορισμούς έξω από τα συγκεκριμένα ιστορικά και κοινωνικο-πολιτικά πλαίσια στα οποία εκάστοτε εκδηλώνονται.
* Παρερμηνείες και καταχρήσεις
Μια πρώτη χρήση του Ισλάμ ως ιδεολογίας (άρα στην εποχή της Νεωτερικότητας) τοποθετείται στην ύστερη φάση του Οθωμανισμού, μετά το 1878, που η αυτοκρατορία έχει συρρικνωθεί και είναι πληθυσμιακά κατά τα 3/4 μουσουλμάνοι. Ο Πανισλαμισμός πρωτοχρησιμοποιείται ως παραλλαγή του Πανσλαβισμού, του Παγγερμανισμού και του Πανελληνισμού (Μεγάλη Ιδέα). Είναι η εποχή που ο πολυεθνοτικός Οθωμανισμός ως πολιτική ιδεολογία αποδεικνύεται φρούδα ελπίδα, καθόσον η μία εθνότητα μετά την άλλη αποσκιρτούν προσβλέποντας σε μία μητέρα πατρίδα ή σε μία καινούργια εθνοκρατική οντότητα. Το μέτωπο του Πανισλαμισμού είχε ως στόχευση τον ιό του εθνικισμού. Οταν το 1919 ο Σουλτάνος και το ιερατείο του συνδιαλέγονται με τους δυτικούς, και το αραβικό Ισλάμ αποσκιρτά, ο Κεμάλ Ατατούρκ ως «πατέρας του έθνους» και της εθνικιστικής του ιδεολογίας θα αποτολμήσει να χαρακτηρίσει το Ισλάμ ως «μια παράλογη θεολογία ενός ανήθικου Βεδουίνου» και ως «ένα αποσυντεθειμένο πτώμα που δηλητηριάζει τη ζωή μας».
Σε μετέπειτα φάσεις - και ιδιαίτερα τις πλέον πρόσφατες (τετραετία Ερντογάν) - το Ισλάμ δεν αποτελεί κεντρική αρχή πολιτικής δράσης στην Τουρκία, αλλά χρησιμοποιείται ως στοιχείο προσέγγισης με τους Αραβες (κέντρα μελετών, περιοδικά, πολιτικο-οικονομικές πρωτοβουλίες - ο «τουρκο-αραβικός κόσμος»), με τους Ιρανούς («τουρκο-ιρανικός κόσμος») και φυσικά εντός της Τουρκίας με τους Κούρδους (βασική πηγή άντλησης ψήφων του Ερντογάν που συνεχίζει παρά την αυτόνομη κάθοδο και εκλογή Κούρδων βουλευτών) μια που βασικό κοινό στοιχείο Τούρκων και Κούρδων είναι η μουσουλμανική θρησκευτική παράδοση. Σήμερα, από κοινού με την τουρκοφωνία, το Ισλάμ διακινείται ως επιχείρημα για τον εν δυνάμει κεντρικό «παραδειγματικό» ρόλο της Τουρκίας στις νέες κεντρικο-ασιατικές δημοκρατίες και φυσικά ως «γέφυρα» της Τουρκίας ανάμεσα στη Δύση και στις δημοκρατίες αυτές. Επομένως βλέπουμε και ιστορικά τη χρήση του Ισλάμ ως ιδεολογικο-πολιτικής σημαίας ευκαιρίας από κοινού με τον εθνικισμό, τον παντουρκισμό και για τις αραβικές χώρες με τον παναραβισμό.
Η πρώτη αντιφατική χρήση του Ισλάμ στην Τουρκία στις μεταπολεμικές δεκαετίες ήταν να ελαχιστοποιείται κάθε προοπτική εγκαθίδρυσης ισλαμιστικού καθεστώτος (αναγκαία προϋπόθεση για την προσέλκυση ξένων κεφαλαίων και για την εξομάλυνση των σχέσεων με τη Δύση) ενώ, συνάμα, από την άλλη μεγιστοποιείται ο κίνδυνος του ισλαμιστικού φονταμενταλισμού για να νομιμοποιηθεί η χρήση κατασταλτικών μεθόδων (ακόμη και σήμερα απειλές στρατιωτικής επέμβασης) αδιαφορώντας για έναν ακόμη κύκλο καταπάτησης και των πλέον στοιχειωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Σε μια εποχή χέρσα ιδεών και ιδεολογιών, σαν τη δική μας, η χρήση του Ισλάμ προσλαμβάνει κρίσιμο χαρακτήρα, ιδεολογικά, για την Τουρκία. Υπάρχουν οι πολιτικές δυνάμεις που στο όνομα του Ισλάμ ανοίγουν «αντι-ιμπεριαλιστικό» μέτωπο και που η όλη ρητορεία τους (αντικαπιταλιστική, αντικαταναλωτική, ενίοτε αντιτεχνοκρατική) είναι ως εάν να εκπορεύονταν αδιαμεσολάβητα από το Κοράνι. Με την κυβέρνηση Ερντογάν είμαστε μάρτυρες τα τελευταία χρόνια μιας αντίρροπης χρήσης που θα μπορούσε να συμπυκνωθεί ως Ισλαμο-δημοκρατία κατ’ αναλογίαν με την ευρωπαϊκή Χριστιανοδημοκρατία. Κατάφερε να συγκεράσει οικονομικό εκσυγχρονισμό, εξευρωπαϊσμό πολιτικό (ανθρώπινα και μειονοτικά δικαιώματα, κατάργηση της θανατική ποινής κ.ά.) σε αντίθεση με όσα αποδίδονται γενικευτικά στο Ισλάμ από τη Δύση ενόσω μάλιστα δεν αποδίδονται ποτέ στον Χριστιανισμό οι δικτατορίες και η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε σημαντικό αριθμό χωρών.
* Ταυτοτικές αναζητήσεις
Ο κεντρικός ρόλος του Ισλάμ σε εννοιολογήσεις και θεωρίες τύπου Σύγκρουσης Πολιτισμών δεν πρωτοχρησιμοποιείται, όπως είναι κοινά παραδεκτό, από τον Χάντινγκτον αλλά εγκαινιάζεται πολύ πριν, με άρθρο του τουρκολόγου - ισλαμολόγου Μπέρναρντ Λιούις το 1952 (Bernard Lewis, «Islamic revival in Turkey», επιθ. International Affairs, Ιανουάριος 1952, σελ. 38-48). Η εννοιολόγηση με βάση ολόκληρους πολιτισμούς προϋποθέτει απόλυτα ομοιογενείς πληθυσμούς. Ομως οι πολιτισμοί είναι ζωντανοί υβριδικοί οργανισμοί που επηρεάζουν και επηρεάζονται αμφίδρομα από άλλους συνοριακούς πολιτισμούς. Οι ιουδαιο-χριστιανικές καταβολές του ευρωπαϊκού πολιτισμού είναι κατ’ ουσίαν ιουδαιο-χριστιανικο-ισλαμικές. Μολαταύτα οι σχέσεις τους υπήρξαν κυρίως σχέσεις συγκρουσιακές και ανταγωνιστικές παρά σχέσεις διαλόγου και κατανόησης όχι τόσο για λόγους θεολογικούς αλλά οικονομικο-πολιτικών συμφερόντων (βλ. John L. Esposito, The Islamic Threat. Myth or Reality? Εκδ. Oxford University Press, Οξφόρδη, 1995, σελ. 192). Είναι αυτονόητο πως σήμερα στην Τουρκία η όλη διαχείριση του Ισλάμ εντός και διεθνώς συνδέεται εκτός από τις ταυτοτικές αναζητήσεις, κυρίως με τη συγκρότηση ή μη του ανεξάρτητου Κουρδιστάν και όσα συνεπάγεται για την εκμετάλλευση των πετρελαιοπηγών. Η διαπάλη αυτή έχει προκαλέσει σε μαζική κλίμακα καχυποψίες, φοβίες αλλά και μισαλλοδοξίες. Υλικά καθ’ όλα εύφλεκτα για την ευρύτερη εποχή.
Εμείς εδώ καλά θα κάναμε τις φοβίες μας να τις διοχετεύσουμε πρώτιστα στους εσωτερικούς εχθρούς (εμπρηστές, καταπατητές και καταχραστές) που μεθοδικά ετοιμάζουν να παραδώσουν καμένη γη στους όποιους «ξένους» επιδρομείς βλέπουν ορισμένοι στους εφιάλτες τους. Να εκφράσουμε την οργή μας για την απουσία έγκαιρης «ασπίδας», «τόξου» προστασίας από την πύρινη λαίλαπα και όχι από επινοημένες επιθέσεις εξωτερικών εχθρών. Τι σημαίνει πρακτικά; ολιγότερα Φάντομ και πολύ περισσότερα Καναντέρ• ολιγότερους οπλίτες και περισσότερους πυροσβέστες. Αναδιάρθρωση προτεραιοτήτων στα τρία Οπλα και συμμαχία στη Μεσόγειο για την επιβίωσή μας μακριά από καλλιεργούμενα φαντάσματα περί μόνιμης τουρκικής ή ισλαμικής απειλής (που δεν σημαίνει πως σε κάποιες άλλες συγκυρίες αποκλείεται να υπάρξει).
