Η κοινωνία ενάντια στο κράτος

Ζούμε σε καιρούς κατ’ εξοχήν αντιπολιτικούς. Η πολιτική δεν φαίνεται να απολαμβάνει μεγάλης εκτίμησης ούτε να υποκινεί πολύ ενδιαφέρον. Διαβάζουμε, για παράδειγμα, ότι οι νέοι του σήμερα αδιαφορούν για την πολιτική ή ακόμη και την περιφρονούν. Πρόκειται για μια στάση που δεν είναι καθόλου καινούρια.

Θα θέλαμε να επανεξετάσουμε την ουσία της αντιπολιτικής και κυρίως της σημερινής αντιπολιτικής, πέρα από τις πιο άμεσες εκδηλώσεις της («Η πολιτική είναι βρόμικη υπόθεση», «Οι πολιτικοί σκέφτονται μόνο το συμφέρον τους», κ.λπ.).

*Ας αρχίσουμε προσπαθώντας να δώσουμε έναν ορισμό της πολιτικής. Αποκαλούμε πολιτική όλα όσα αναφέρονται στη διακυβέρνηση μιας συνειδητής και οργανωμένης κοινότητας.

Η αντιπολιτική γεννιέται από την υπόθεση ότι η κοινότητα γνωρίζει να κυβερνιέται από μόνη της, επειδή έχει μέσα της μια δική της ορθολογικότητα, και ότι το να την κυβερνούν κάποιοι σημαίνει σε τελευταία ανάλυση ότι παρεμβαίνουν από το εξωτερικό της κοινότητας και μάλλον σε βάρος παρά προς όφελος της δικής της ορθολογικότητας.

*Με αυτή την έννοια, η πιο τυπική μορφή αντιπολιτικής είναι εκείνη του Διαφωτισμού, ακριβώς επειδή πηγάζει από την ιδέα ότι η κλασική πολιτική μακιαβελικής παράδοσης είναι κάτι το ανορθολογικό και ότι εξαιρετικά ανορθολογικοί είναι οι πόλεμοι, από τους οποίους οι πιο απεχθείς είναι οι θρησκευτικοί πόλεμοι. Ο μοναδικός λογικός πόλεμος είναι ο εμπορικός ανταγωνισμός μεταξύ των εθνών. Ο αντιπολιτικός πολιτικός του Διαφωτισμού οφείλει επομένως να κυβερνάει το λιγότερο δυνατό, οφείλει να περιορίζεται στο να διοικεί και να νομοθετεί σύμφωνα με τις αρχές της οικονομίας και της φιλοσοφίας.

*Είναι περιττό να πούμε ότι αυτή η αντπολιτική ήταν ουσιαστικά η πολιτική της αστικής τάξης στην εποχή της επέκτασής της και ότι οι ίδιες οι αρχές του Διαφωτισμού ήταν κάθε άλλο παρά ξένες προς την πολιτική με την κλασική έννοια.

Η αντιπολιτική, είναι, επομένως η απαίτηση για μια πολιτική διαφορετική από εκείνη που αμφισβητείται.

*Μια άλλη ιστορική μορφή αντιπολιτικής είναι εκείνη των συγγραφέων που ήταν αντίθετοι προς τη Γαλλική Επανάσταση. Και αυτοί καταπολεμούν μιαν αθέμιτη παρέμβαση της πολιτικής, αλλά αυτή τη φορά της πολιτικής του Διαφωτισμού.

Ο στόχος της πολεμικής τους είναι ο επαναστάτης και μεταρρυθμιστής πολιτικός, ο οποίος θέλει να επιβάλει σε μιαν ορθολογική κατάσταση, επικυρωμένη από μια μακρότατη εμπειρία, μιαν υποτιθέμενη διαφορετική ορθολογικότητα, την ορθολογικότητα των νέων συνταγμάτων γαλλικού τύπου, την ορθολογικότητα εκείνου που νομοθετεί με βάση τις υπαγορεύσεις του ατομικού λόγου, αντί για εκείνες μιας προκαθορισμένης ορθολογικότητας που εκδιπλώνεται αρμονικά.

*Ο Εντμουντ Μπερκ είναι ο μεγάλος πατέρας αυτής της στάσης. Τη στάση αυτή ξαναβρίσκουμε, στους «Στοχασμούς ενός απολιτικού» του Τόμας Μαν, ο οποίος θεωρεί ότι η δημοκρατική πολιτική είναι «πολιτική» με την κατώτερη έννοια του όρου και της αντιπαραθέτει την αυθεντική πολιτική, εκείνη που εμπνέεται από την κουλτούρα. Εχουμε επομένως και πάλι δύο διαφορετικές πολιτικές και δύο διαφορετικές ιδεολογίες, εκείνη τη γερμανική, την αριστοκρατική με μιαν ορισμένη αισθητική σημασία και εκείνη τη γαλλική, τη δημοκρατική και ρουσοϊκή.

*Η τωρινή αντπολιτική ορίζεται φιλελεύθερη και υπερασπίζεται την «καλή» κοινωνία ενάντια στη ρυθμιστική εξουσία του κράτους. Υποτίθεται ότι η κοινωνία είναι ανοιχτή, επεκτατική, γενναιόδωρη ενώ το κράτος είναι κλειστό, σπάταλο, δυνητικά τυραννικό. Η τωρινή αντιπολιτική φαίνεται να διατρέχει τις παλιές διαδρομές του Διαφωτισμού. Αλλά υπάρχει μια διαφορά και είναι θεμελιώδης: Ενώ ο Διαφωτισμός είναι σχέδιο και είναι ορθολογική νομοθεσία και εμπιστοσύνη στο λόγο, οι τωρινοί αντιπολιτικοί επεξεργάζονται αντίθετους λόγους. Σκεφτόμαστε κυρίως τον Χάγεκ. Αυτό που φοβάται περισσότερο ο Χάγεκ είναι η κατάχρηση του λόγου, είναι η νομοθετική παρέμβαση που καταλήγει να διαταράσσει ένα είδος ορθολογικής νομοθεσίας που λειτουργεί μέσα στην πραγματικότητα και λειτουργεί απρόσωπα. Ο νομοθέτης, επομένως, δεν πρέπει να νομοθετεί πολύ αλλά οφείλει μάλλον να προσαρμόζεται σε αυτή την ορθολογικότητα που είναι διάσπαρτη μέσα στα πράγματα.

*Από θεωρητική άποψη βρισκόμαστε μπροστά σε ένα είδος πολιτιστικής επανάστασης. Σύμφωνα με αυτή την αντιπολιτική θεώρηση ο Καντ και ο Χέγκελ διέπραξαν σοβαρό λάθος στις κρίσεις τους για τη Γαλλική Επανάσταση.

Είναι ο Μπερκ και οι συνεχιστές του εκείνοι που ερμήνευσαν καλύτερα τον σύγχρονο κόσμο. Από στενά πολιτική άποψη και από την άποψη της πολιτικής προπαγάνδας όλα αυτά καταλήγουν σε αυτό που αποκλήθηκε «μοναδική σκέψη», μοναδική επειδή είναι ηγεμονική.

*Σύμφωνα με αυτή τη μοναδική σκέψη η αγορά έχει μια δική της εγγενή καλοσύνη και η ίδια η έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης είναι αβάσιμη, επειδή θα προϋπέθετε μιαν εξουσία επιβολής που δεν είναι συμβατή με τις ανοιχτές κοινωνίες. Δεν είναι «άδικο» που η κίνηση του πλούτου γεννάει φτωχούς, όπως δεν είναι άδικο που ορισμένοι πλήττονται από ασθένειες και άλλοι έχουν καλή υγεία. Κι έπειτα, η τύχη μπορεί να αλλάξει και ο φτωχός του σήμερα μπορεί να είναι ο πλούσιος του αύριο. Εξάλλου, ο πλούσιος είναι πάντοτε ένας ευεργέτης.

Η πολιτική δεν πρέπει να παρεμβαίνει σε αυτή τη διαδικασία παρά μόνο για να εγγυάται την απρόσκοπτη πορεία της.

*Αυτή η προπαγάνδα κυριαρχεί σήμερα. Ο λόγος της κάθε άλλο παρά νέος είναι και η ουσία του σχολιάστηκε από τον Ρουσό στο δεύτερο μέρος του «Λόγου για την ανισότητα». Αλλά για την κουλτούρα στην οποία αναφερόμαστε ο Ρουσό είναι ο πιο επιφανής διαφθορέας.

*Ο Φραντσέσκο Βαλεντίνι είναι καθηγητής Φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο La Sapienza της Ρώμης.