Σεισμοί, πρόγνωση (;) και προστασία
Σπύρος Καβουνίδης, Ελευθεροτυπία, Δημοσιευμένο: 2008-06-23
Στην ιατρική μάθαμε να ξεχωρίζουμε τις διάφορες ειδικότητες. Για κατάγματα θα πάμε στον ορθοπεδικό, για προβλήματα καρδιάς στον καρδιολόγο, μα την εγχείρηση θα την κάνει ο καρδιοχειρουργός. Στις φυσικές επιστήμες και ιδιαίτερα στις γεω-επιστήμες αυτές οι διακρίσεις δεν είναι σε όλους τόσο σαφείς. Ας ξεκαθαρίσουμε, λοιπόν, κάποιους όρους και ειδικότητες που ίσως μπερδεύουν και σίγουρα μπερδεύονται τώρα μάλιστα με τα μετα-σεισμικά τηλεοπτικά σίριαλ.
Εδαφομηχανικός: πολιτικός μηχανικός ειδικευμένος στη μηχανική των εδαφών. Ασχολείται, δηλαδή, με τα εδάφη σε σχέση με τις κατασκευές. Συνήθως ασχολείται μέχρι κάποιες δεκάδες μέτρα από την επιφάνεια. Γενικότερα, λέγεται γεωτεχνικός μηχανικός βασικά για να συμπεριλάβει εκτός από το χώμα και τους βράχους.
Γεωτεχνικός: (ελληνική αποκλειστικότητα!) λέγεται ο επιστήμων που έχει σχέση με τη γεωργία - κτηνοτροφία, δηλαδή γεωπόνος, κτηνίατρος. Για περίεργο λόγο, εν Ελλάδι περιλαμβάνονται στο επονομαζόμενο Γεωτεχνικό Επιμελητήριο και οι γεωλόγοι.
Γεωτεχνικός: (παντού πλην Ελλάδος) ο εδαφομηχανικός, ο γεωτεχνικός μηχανικός (αγγλιστί ο όρος: geotechnical).
Γεωλόγος: ο επιστήμων που ασχολείται με την ποιοτική περιγραφή των πετρωμάτων, τη γένεσή τους, την ιστορία τους και την κατάστασή τους. Η ενασχόλησή του φτάνει συνήθως μέχρι μερικές εκατοντάδες μέτρα από την επιφάνεια.
Τεχνικός γεωλόγος: ειδίκευση του γεωλόγου συνήθως (τουλάχιστον στο εξωτερικό) με μεταπτυχιακές σπουδές (engineering geologist). Ασχολείται με τη δομή των πετρωμάτων και με την ποιοτική περιγραφή της κατάστασής τους σε σχέση με έργα πολιτικού μηχανικού.
Εδαφολόγος: γεωπόνος που ασχολείται με το έδαφος όπου φύονται διάφορα φυτά, π.χ. το κηπευτικό χώμα, δηλαδή περίπου μισό έως ένα μέτρο από την επιφάνεια (αγγλιστί topsoil).
Σεισμολόγος: φυσικός (κυρίως) που έχει ειδικευτεί στα θέματα γένεσης των σεισμών, διάδοσης των σεισμικών κυμάτων, θεωρίας των λιθοσφαιρικών πλακών, σεισμικότητας και σεισμικής επικινδυνότητας κ.ά. Το πεδίο ενασχόλησής του φτάνει αρκετά χιλιόμετρα μέσα στη γη μέχρι τον πυρήνα της.
Αντισεισμική μηχανική: η επιστήμη και τεχνολογία (ειδικότητα πολιτικού μηχανικού) που ασχολείται με τη μελέτη των κατασκευών (κτίρια, γέφυρες, λιμάνια κ.λπ.) για να αντέχουν σε σεισμούς.
Εδαφοδυναμική: ιδιαίτερο πεδίο ειδίκευσης του εδαφομηχανικού που έχει σχέση με τη μελέτη συμπεριφοράς του εδάφους υπό δυναμική φόρτιση (δηλαδή, υπό δυνάμεις που επιβάλλονται στιγμιαία ή με περιοδικότητα).
Αντισεισμική μηχανική: η εδαφοδυναμική αλλά ειδικά για σεισμική φόρτιση. Μελετά τη διάδοση των κυμάτων βασικά στο πάνω τμήμα του υπεδάφους που ενδιαφέρει πρακτικά τις κατασκευές και ασχολείται ιδιαιτέρως με την αλληλεπίδραση εδάφους-κατασκευής.
Παρεξηγήσεις όμως υπάρχουν και για το τι τεκμηριώνουν οι σπουδές, διασαφηνίσεις χρειάζονται για θέματα έρευνας και εφαρμογής της και για το πώς δημοσιοποιούνται τα αποτελέσματά της.
Τεκμήριο σπουδών: οι σπουδές αποτελούν τεκμήριο γνώσης ενός επιστημονικού πεδίου και οι σπουδές ειδίκευσης, τεκμήριο γνώσης σε μεγαλύτερο βάθος ενός ειδικότερου πεδίου. Το τεκμήριο δεν επαληθεύεται πάντα. Δηλαδή, κάποιος (όχι σπάνια) μπορεί να μην έχει αρκετή γνώση του επιστημονικού πεδίου που σπούδασε. Και αντίστροφα (πολύ σπάνιο αλλά όχι αδύνατο), κάποιος μπορεί να γνωρίζει πολύ καλά ένα ειδικό πεδίο χωρίς να έχει παρακολουθήσει συστηματικές (πανεπιστημιακές) σπουδές στο πεδίο αυτό. Παραδείγματος χάριν, ένας από τους μεγαλύτερους εδαφομηχανικούς ήταν ο Roscoe, ο οποίος είχε σπουδάσει μηχανολόγος.
Ερευνα: η προσπάθεια επέκτασης των ορίων της υπάρχουσας γνώσης. Στις φυσικές επιστήμες η προσπάθεια γίνεται με θεωρία, πείραμα, μετρήσεις, παρατηρήσεις. Γίνεται κυρίως είτε στα πανεπιστήμια (πέραν των μεταπτυχιακών) είτε σε ειδικά ερευνητικά κέντρα. Παρενθετικά, με αυτή την έννοια είναι ακατανόητη η εισαγωγή ερευνητικών προγραμμάτων σε ΤΕΙ. Αν έχουν τη δυνατότητα (όποια την έχουν), θα πρέπει ίσως πρώτα πρώτα να γίνουν ΑΕΙ.
Η θεωρία δίνει τη σχέση αιτίου - αιτιατού και εξηγεί τα αποτελέσματα πειραμάτων και μετρήσεων. Βασική προϋπόθεση, η επαναληψιμότητα των αποτελεσμάτων.
Σεισμολογική έρευνα: ασχολείται με την έρευνα του εσωτερικού της γης, ειδικότερα με τους μηχανισμούς γένεσης των σεισμών και δυναμικής διάρρηξης («σπασίματος») των πετρωμάτων. Ασχολείται ακόμη με μεθόδους προσδιορισμού των σεισμικών παραμέτρων ενός σεισμού και με τη στατιστική ανάλυση ιστορικών σεισμών.
Το «ιερό δισκοπότηρο» για τους σεισμολόγους είναι η εύρεση μεθόδων βραχείας πρόγνωσης (τόπος, μέγεθος, χρόνος) ενός σεισμού. Παρά τις προσπάθειες διεθνώς, δεν υπάρχει αξιοσημείωτη πρόοδος στο θέμα. Μάλιστα, έγκυροι επιστήμονες έχουν και θεωρητικά υποστηρίξει ότι η αξιόπιστη πρόβλεψη είναι ανέφικτη λόγω της χαοτικής φύσης του προβλήματος.
Δημοσιοποίηση ερευνών: σε όλους τους επιστημονικούς κλάδους οι έρευνες που έχουν κάποια αποτελέσματα δημοσιεύονται σε επιστημονικά περιοδικά ή/και ανακοινώνονται σε επιστημονικά συνέδρια. Συνήθως οι σημαντικές έρευνες δημοσιεύονται (έπειτα από κρίση) στα καλά επιστημονικά περιοδικά της ειδικότητας. (Σημείωση: η προσφορά για δημοσιεύσεις είναι μεγάλη αφού αποτελούν κριτήριο προαγωγής και καταξίωσης. Γι’ αυτό υπάρχουν συχνά πολλά επιστημονικά περιοδικά αλλά λίγα θεωρούνται σημαντικά). Μετά τη δημοσίευση μπορεί να ακολουθήσει σχολιασμός ή αμφισβήτηση από άλλους ειδικούς.
Εφαρμογή της έρευνας: μια έρευνα που έχει καταλήξει σε σημαντικά συμπεράσματα και για την εγκυρότητα της οποίας υπάρχει συναίνεση της επιστημονικής κοινότητας της συγκεκριμένης ειδικότητας είναι δυνατόν να μπορεί να έχει πρακτική εφαρμογή. Αυτό μπορεί να αφορά είτε οργανισμούς ανάπτυξης (development) είτε κράτη είτε υπερεθνικά σύνολα.
Τελευταία γίναμε πάλι μάρτυρες της επανάληψης ενός κακόγουστου σίριαλ. Πρέπει να γίνει απολύτως σαφές ότι η ανακοίνωση μέσω της τηλεόρασης πιθανών στοιχείων μιας έρευνας είναι εκτός της επιστημονικής δεοντολογίας. Πόσω μάλλον που η έρευνα για πρόγνωση σεισμών (εξ όσων γνωρίζω) δεν έχει δώσει αξιόλογα αποτελέσματα οπουδήποτε στον κόσμο και σίγουρα όχι τέτοια που να μπορούν να οδηγήσουν σε εφαρμογή.
Αρα, οι δια τηλεοράσεως ανακοινώσεις πέρα από τηλεθέαση και τρομολαγνεία δεν προσφέρουν τίποτα ούτε στην επιστήμη ούτε στο κοινωνικό σύνολο. Δεν έχουν δε, σε ό,τι αφορά τις επιστημονικές μεθόδους, διαφορετική ποιότητα από το «νερό του Καματερού», το θαύμα του Βησσαρίωνα και τα οράματα της «Αγίας Αθανασίας του Αιγάλεω».
Τέλος, χωρίς διάθεση υποβάθμισης συνολικά της (λίγης δυστυχώς) επιστημονικής έρευνας στην Ελλάδα, πρόοδος στον τομέα της πρόγνωσης των σεισμών θα οδηγούσε αναποδράστως σε πρόσκληση συμμετοχής σε ομάδες που ασχολούνται διεθνώς με το θέμα, συνοδευόμενη με πακτωλό χρηματοδοτήσεων. Εχω την εντύπωση ότι τέτοιες προσκλήσεις δεν έχουν υπάρξει.
Αυτό που έχει άμεσο και πρακτικό νόημα είναι, τόσο ως επιστημονική κοινότητα όσο και -γενικότερα- ως κοινωνικό σύνολο, να αποφασίσουμε ποιο επίπεδο προστασίας από τους σεισμούς θέλουμε να έχουμε. Η απάντηση είναι οικονομική και πολιτική, εμπεριέχεται δε (αναγκαστικά χονδρικά) στον κάθε φορά ισχύοντα αντισεισμικό κανονισμό. Αρκεί βέβαια να τον εφαρμόζουμε.
* Πολιτικός μηχανικός ΕΜΠ, Ph.D. Stanford University, από το 1998 έως το 2005 ήταν πρόεδρος της Ελληνικής Επιστημονικής Εταιρείας Εδαφομηχανικής και Θεμελιώσεων
Εδαφομηχανικός: πολιτικός μηχανικός ειδικευμένος στη μηχανική των εδαφών. Ασχολείται, δηλαδή, με τα εδάφη σε σχέση με τις κατασκευές. Συνήθως ασχολείται μέχρι κάποιες δεκάδες μέτρα από την επιφάνεια. Γενικότερα, λέγεται γεωτεχνικός μηχανικός βασικά για να συμπεριλάβει εκτός από το χώμα και τους βράχους.
Γεωτεχνικός: (ελληνική αποκλειστικότητα!) λέγεται ο επιστήμων που έχει σχέση με τη γεωργία - κτηνοτροφία, δηλαδή γεωπόνος, κτηνίατρος. Για περίεργο λόγο, εν Ελλάδι περιλαμβάνονται στο επονομαζόμενο Γεωτεχνικό Επιμελητήριο και οι γεωλόγοι.
Γεωτεχνικός: (παντού πλην Ελλάδος) ο εδαφομηχανικός, ο γεωτεχνικός μηχανικός (αγγλιστί ο όρος: geotechnical).
Γεωλόγος: ο επιστήμων που ασχολείται με την ποιοτική περιγραφή των πετρωμάτων, τη γένεσή τους, την ιστορία τους και την κατάστασή τους. Η ενασχόλησή του φτάνει συνήθως μέχρι μερικές εκατοντάδες μέτρα από την επιφάνεια.
Τεχνικός γεωλόγος: ειδίκευση του γεωλόγου συνήθως (τουλάχιστον στο εξωτερικό) με μεταπτυχιακές σπουδές (engineering geologist). Ασχολείται με τη δομή των πετρωμάτων και με την ποιοτική περιγραφή της κατάστασής τους σε σχέση με έργα πολιτικού μηχανικού.
Εδαφολόγος: γεωπόνος που ασχολείται με το έδαφος όπου φύονται διάφορα φυτά, π.χ. το κηπευτικό χώμα, δηλαδή περίπου μισό έως ένα μέτρο από την επιφάνεια (αγγλιστί topsoil).
Σεισμολόγος: φυσικός (κυρίως) που έχει ειδικευτεί στα θέματα γένεσης των σεισμών, διάδοσης των σεισμικών κυμάτων, θεωρίας των λιθοσφαιρικών πλακών, σεισμικότητας και σεισμικής επικινδυνότητας κ.ά. Το πεδίο ενασχόλησής του φτάνει αρκετά χιλιόμετρα μέσα στη γη μέχρι τον πυρήνα της.
Αντισεισμική μηχανική: η επιστήμη και τεχνολογία (ειδικότητα πολιτικού μηχανικού) που ασχολείται με τη μελέτη των κατασκευών (κτίρια, γέφυρες, λιμάνια κ.λπ.) για να αντέχουν σε σεισμούς.
Εδαφοδυναμική: ιδιαίτερο πεδίο ειδίκευσης του εδαφομηχανικού που έχει σχέση με τη μελέτη συμπεριφοράς του εδάφους υπό δυναμική φόρτιση (δηλαδή, υπό δυνάμεις που επιβάλλονται στιγμιαία ή με περιοδικότητα).
Αντισεισμική μηχανική: η εδαφοδυναμική αλλά ειδικά για σεισμική φόρτιση. Μελετά τη διάδοση των κυμάτων βασικά στο πάνω τμήμα του υπεδάφους που ενδιαφέρει πρακτικά τις κατασκευές και ασχολείται ιδιαιτέρως με την αλληλεπίδραση εδάφους-κατασκευής.
Παρεξηγήσεις όμως υπάρχουν και για το τι τεκμηριώνουν οι σπουδές, διασαφηνίσεις χρειάζονται για θέματα έρευνας και εφαρμογής της και για το πώς δημοσιοποιούνται τα αποτελέσματά της.
Τεκμήριο σπουδών: οι σπουδές αποτελούν τεκμήριο γνώσης ενός επιστημονικού πεδίου και οι σπουδές ειδίκευσης, τεκμήριο γνώσης σε μεγαλύτερο βάθος ενός ειδικότερου πεδίου. Το τεκμήριο δεν επαληθεύεται πάντα. Δηλαδή, κάποιος (όχι σπάνια) μπορεί να μην έχει αρκετή γνώση του επιστημονικού πεδίου που σπούδασε. Και αντίστροφα (πολύ σπάνιο αλλά όχι αδύνατο), κάποιος μπορεί να γνωρίζει πολύ καλά ένα ειδικό πεδίο χωρίς να έχει παρακολουθήσει συστηματικές (πανεπιστημιακές) σπουδές στο πεδίο αυτό. Παραδείγματος χάριν, ένας από τους μεγαλύτερους εδαφομηχανικούς ήταν ο Roscoe, ο οποίος είχε σπουδάσει μηχανολόγος.
Ερευνα: η προσπάθεια επέκτασης των ορίων της υπάρχουσας γνώσης. Στις φυσικές επιστήμες η προσπάθεια γίνεται με θεωρία, πείραμα, μετρήσεις, παρατηρήσεις. Γίνεται κυρίως είτε στα πανεπιστήμια (πέραν των μεταπτυχιακών) είτε σε ειδικά ερευνητικά κέντρα. Παρενθετικά, με αυτή την έννοια είναι ακατανόητη η εισαγωγή ερευνητικών προγραμμάτων σε ΤΕΙ. Αν έχουν τη δυνατότητα (όποια την έχουν), θα πρέπει ίσως πρώτα πρώτα να γίνουν ΑΕΙ.
Η θεωρία δίνει τη σχέση αιτίου - αιτιατού και εξηγεί τα αποτελέσματα πειραμάτων και μετρήσεων. Βασική προϋπόθεση, η επαναληψιμότητα των αποτελεσμάτων.
Σεισμολογική έρευνα: ασχολείται με την έρευνα του εσωτερικού της γης, ειδικότερα με τους μηχανισμούς γένεσης των σεισμών και δυναμικής διάρρηξης («σπασίματος») των πετρωμάτων. Ασχολείται ακόμη με μεθόδους προσδιορισμού των σεισμικών παραμέτρων ενός σεισμού και με τη στατιστική ανάλυση ιστορικών σεισμών.
Το «ιερό δισκοπότηρο» για τους σεισμολόγους είναι η εύρεση μεθόδων βραχείας πρόγνωσης (τόπος, μέγεθος, χρόνος) ενός σεισμού. Παρά τις προσπάθειες διεθνώς, δεν υπάρχει αξιοσημείωτη πρόοδος στο θέμα. Μάλιστα, έγκυροι επιστήμονες έχουν και θεωρητικά υποστηρίξει ότι η αξιόπιστη πρόβλεψη είναι ανέφικτη λόγω της χαοτικής φύσης του προβλήματος.
Δημοσιοποίηση ερευνών: σε όλους τους επιστημονικούς κλάδους οι έρευνες που έχουν κάποια αποτελέσματα δημοσιεύονται σε επιστημονικά περιοδικά ή/και ανακοινώνονται σε επιστημονικά συνέδρια. Συνήθως οι σημαντικές έρευνες δημοσιεύονται (έπειτα από κρίση) στα καλά επιστημονικά περιοδικά της ειδικότητας. (Σημείωση: η προσφορά για δημοσιεύσεις είναι μεγάλη αφού αποτελούν κριτήριο προαγωγής και καταξίωσης. Γι’ αυτό υπάρχουν συχνά πολλά επιστημονικά περιοδικά αλλά λίγα θεωρούνται σημαντικά). Μετά τη δημοσίευση μπορεί να ακολουθήσει σχολιασμός ή αμφισβήτηση από άλλους ειδικούς.
Εφαρμογή της έρευνας: μια έρευνα που έχει καταλήξει σε σημαντικά συμπεράσματα και για την εγκυρότητα της οποίας υπάρχει συναίνεση της επιστημονικής κοινότητας της συγκεκριμένης ειδικότητας είναι δυνατόν να μπορεί να έχει πρακτική εφαρμογή. Αυτό μπορεί να αφορά είτε οργανισμούς ανάπτυξης (development) είτε κράτη είτε υπερεθνικά σύνολα.
Τελευταία γίναμε πάλι μάρτυρες της επανάληψης ενός κακόγουστου σίριαλ. Πρέπει να γίνει απολύτως σαφές ότι η ανακοίνωση μέσω της τηλεόρασης πιθανών στοιχείων μιας έρευνας είναι εκτός της επιστημονικής δεοντολογίας. Πόσω μάλλον που η έρευνα για πρόγνωση σεισμών (εξ όσων γνωρίζω) δεν έχει δώσει αξιόλογα αποτελέσματα οπουδήποτε στον κόσμο και σίγουρα όχι τέτοια που να μπορούν να οδηγήσουν σε εφαρμογή.
Αρα, οι δια τηλεοράσεως ανακοινώσεις πέρα από τηλεθέαση και τρομολαγνεία δεν προσφέρουν τίποτα ούτε στην επιστήμη ούτε στο κοινωνικό σύνολο. Δεν έχουν δε, σε ό,τι αφορά τις επιστημονικές μεθόδους, διαφορετική ποιότητα από το «νερό του Καματερού», το θαύμα του Βησσαρίωνα και τα οράματα της «Αγίας Αθανασίας του Αιγάλεω».
Τέλος, χωρίς διάθεση υποβάθμισης συνολικά της (λίγης δυστυχώς) επιστημονικής έρευνας στην Ελλάδα, πρόοδος στον τομέα της πρόγνωσης των σεισμών θα οδηγούσε αναποδράστως σε πρόσκληση συμμετοχής σε ομάδες που ασχολούνται διεθνώς με το θέμα, συνοδευόμενη με πακτωλό χρηματοδοτήσεων. Εχω την εντύπωση ότι τέτοιες προσκλήσεις δεν έχουν υπάρξει.
Αυτό που έχει άμεσο και πρακτικό νόημα είναι, τόσο ως επιστημονική κοινότητα όσο και -γενικότερα- ως κοινωνικό σύνολο, να αποφασίσουμε ποιο επίπεδο προστασίας από τους σεισμούς θέλουμε να έχουμε. Η απάντηση είναι οικονομική και πολιτική, εμπεριέχεται δε (αναγκαστικά χονδρικά) στον κάθε φορά ισχύοντα αντισεισμικό κανονισμό. Αρκεί βέβαια να τον εφαρμόζουμε.
* Πολιτικός μηχανικός ΕΜΠ, Ph.D. Stanford University, από το 1998 έως το 2005 ήταν πρόεδρος της Ελληνικής Επιστημονικής Εταιρείας Εδαφομηχανικής και Θεμελιώσεων
