Διέξοδος η αποτελεσματικότητα

Οι κρατικές παρεμβάσεις στις ΗΠΑ για τη σωτηρία των επενδυτικών τραπεζών που κατέρρευσαν και συμπαρέσυραν στη δίνη τις αγορές ολόκληρου του κόσμου έφεραν και πάλι στην επικαιρότητα το ερώτημα: ποιος πρέπει να είναι ο ρόλος του κράτους στη σύγχρονη μορφή του καπιταλισμού; Ενα ερώτημα που υποτίθεται ότι είχε απαντηθεί τις τελευταίες δεκαετίες με την επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού και τον περιορισμό των κρατικών παρεμβάσεων στην οικονομία, στην κοινωνία, στην Παιδεία, στην Υγεία. Και όμως, εν έτει 2008 το κράτος αποδεικνύεται για μία ακόμη φορά «σωτήρας» των αγορών, ενώ ήδη πολλοί μιλούν για την αναγκαιότητα του κρατικού επεμβατισμού σε όλους τους βασικούς, τουλάχιστον, τομείς της κοινωνικής ζωής. Μπορεί λοιπόν ένα μεγάλο αλλά αποτελεσματικό κράτος να είναι προωθητικός παράγοντας της ανάπτυξης και της κοινωνικής ευημερίας;

Ο ι έντονες κρατικές παρεμβάσεις που παρατηρούνται τον τελευταίο καιρό στις χρηματαγορές, από την κυβέρνηση των ΗΠΑ και όχι μόνο, θέτουν επί τάπητος και πάλι τον ρόλο του κράτους στην οικονομία. Η ιδεολογία που κυριάρχησε σε πολλές χώρες, αλλά και στους μεγάλους διεθνείς οικονομικούς οργανισμούς τα τελευταία 30 χρόνια, ήταν ότι ο ρόλος του κράτους πρέπει να μειωθεί στο ελάχιστο. Πολλοί πίστεψαν και επέβαλαν την άποψη ότι οι αγορές αυτορρυθμίζονται και, αν μερικές φορές αποτυγχάνουν, και πάλι είναι καλύτερα από το να έχουμε κρατικές παρεμβάσεις. Οι καινοτομίες στην τεχνολογία, οι επινοήσεις νέων χρηματοοικονομικών προϊόντων και η παρατεταμένη οικονομική άνθηση στα τελευταία χρόνια έκαναν πολλούς να ξεχάσουν τα μαθήματα από τη μεγάλη οικονομική κρίση του 1929-32. Οτι δηλαδή οι αγορές είναι ένας εκπληκτικά αποτελεσματικός μηχανισμός, αλλά πολύ συχνά αποτυγχάνουν στο να δώσουν τα επιθυμητά αποτελέσματα και οι αποτυχίες τους μπορεί να έχουν καταστρεπτικές συνέπειες. Οι τελευταίες εξελίξεις επαναφέρουν δραματικά το θέμα του ρυθμιστικού ρόλου του κράτους και την αναγκαιότητα το κράτος να μην παρεμβαίνει μόνο κατασταλτικά, αλλά και προληπτικά για να προλαμβάνει καταστροφές.

▅ Τακτική υποχώρηση Η εμπειρία των τελευταίων χρόνων δείχνει όμως και κάτι άλλο. Δεν είναι μόνο ο ρυθμιστικός ρόλος του κράτους στις χρηματαγορές που υποβαθμίστηκε, αλλά και ο γενικότερος ρόλος του στην οικονομία. Το κράτος υποχώρησε σημαντικά σε πολλές χώρες και ιδιαίτερα στις αναπτυσσόμενες, με το σκεπτικό ότι σε όλες σχεδόν τις εκφάνσεις της οικονομικής δραστηριότητας οι αγορές είναι πιο αποτελεσματικές από το κράτος. Η επιλογή αυτής της προσέγγισης έγινε από τις κυβερνήσεις όχι μόνο επειδή πίστευαν σε αυτή την ιδεολογία, αλλά και υπό την πίεση διεθνών οργανισμών. Στις Δημοκρατίες, όμως, μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι ο ρόλος, το μέγεθος και η δομή του δημοσίου τομέα αντικατοπτρίζουν τις προτιμήσεις των πολιτών, οι οποίοι αποφασίζουν την κλίμακα και τους στόχους των κρατικών δραστηριοτήτων. Αν οι πολίτες θεωρούν το σημερινό μέγεθος του δημοσίου τομέα ικανοποιητικό τότε οι οποιεσδήποτε αλλαγές χωρίς συναίνεση μπορεί να μειώσουν την κοινωνική ευημερία.

Γιατί, όμως, το μεγάλο κράτος δεν είναι επιθυμητό από πολλούς; Το βασικό επιχείρημα είναι ότι το μεγάλο κράτος δημιουργεί στρεβλώσεις στις αγορές και είναι αναποτελεσματικό στη διαχείριση των πόρων που χρησιμοποιεί. Επιπλέον, η χρηματοδότηση του μεγάλου κράτους απαιτεί πολλούς πόρους, οι οποίοι εισπράττονται μέσα από τη φορολογία, και η βαριά φορολογία στρεβλώνει τις αγορές και προκαλεί φυγή κεφαλαίων, φοροδιαφυγή και αναποτελεσματικότητες. Αποτέλεσμα, το μεγάλο κράτος να είναι τελικά εμπόδιο στην οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνική ευημερία. Είναι, όμως, κάτι τέτοιο σωστό; Τι μας δείχνει η διεθνής εμπειρία;

Αν εξετάσουμε τα στοιχεία θα δούμε ότι οι χώρες που έχουν μεγάλο κράτος είναι κυρίως οι ανεπτυγμένες οικονομίες της Κεντρικής και της Βόρειας Ευρώπης. Το χαρακτηριστικό των χωρών αυτών είναι ότι τόσο οι κρατικές δαπάνες όσο και τα κρατικά έσοδα είναι πολύ υψηλότερα, ως ποσοστό του ΑΕΠ, σε σχέση με τις άλλες χώρες. Επιπλέον, οι χώρες αυτές και κυρίως οι σκανδιναβικές έχουν δημιουργήσει ένα γενικευμένο κράτος πρόνοιας, δίνουν έμφαση στην καινοτομία και στην τεχνολογία και θεωρούνται από τις πιο ευημερούσες χώρες στον κόσμο. Το μεγάλο κράτος δεν είναι εμπόδιο σε αυτές τις χώρες; Μια πιο επισταμένη εξέταση των χωρών αυτών μας δείχνει ότι, με βάση μια σειρά από δείκτες, οι χώρες αυτές κατατάσσονται στην κορυφή των επιδόσεων από άποψη ανταγωνιστικότητας, καινοτομίας και αποτελεσματικότητας στην αξιοποίηση των δημοσίων δαπανών. Μια κοινωνία, όμως, δεν κρίνεται μόνο από τις οικονομικές της επιδόσεις, αλλά και από μια σειρά άλλωνεπιδόσεων. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι στις χώρες αυτές η εμπιστοσύνη των πολιτών σε θεσμούς όπως η Δικαιοσύνη και το Κοινοβούλιο είναι οι υψηλότερες στον κόσμο, όπως και η αίσθηση των πολιτών για κοινωνική αλληλεγγύη και αυτοπραγμάτωση.

▅ Ο ρόλος της ιδεολογίας Υπάρχει και μια άλλη διάσταση η οποία δεν πρέπει να αγνοείται και αυτή αφορά τον ρόλο της ιστορίας και της ιδεολογίας. Οι δύο αυτοί παράγοντες φαίνεται να προσδιορίζουν σε μεγάλο βαθμό και το πόσο μεγάλο είναι το μέγεθος ενός κράτους. Οι ΗΠΑ είχαν ανέκαθεν την τάση, βασισμένη επάνω σε ιδεολογικά κριτήρια κυρίως, να αντιτίθενται στο μεγάλο κράτος και στους υψηλούς φόρους, με ελάχιστες εξαιρέσεις. Αντίθετα, οι χώρες της Βόρειας Ευρώπης και ιδιαίτερα οι σκανδιναβικές, επέλεξαν να επεκτείνουν τον δημόσιο τομέα τους σημαντικά και γρήγορα τη μεταπολεμική περίοδο. Αν και υπήρξαν αναθεωρήσεις στην πολιτική αυτή, οι χώρες αυτές εξακολουθούν να έχουν μεγάλο δημόσιο τομέα, πάνω από τον μέσον όρο του ΟΟΣΑ και της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Το κράτος αυτό δεν δημιουργήθηκε από τη μια μέρα στην άλλη. Είναι αποτέλεσμα μακροχρόνιας και συστηματικής προσπάθειας και συνεπών πολιτικών που δεν αλλάζουν από τις αλλαγές κομμάτων στην εξουσία ή συγκυριακές δυσκολίες.

Είναι σαφές, επομένως, ότι το μεγάλο αλλά αποτελεσματικό κράτος μπορεί να είναι προωθητικός παράγοντας της ανάπτυξης και της κοινωνικής ευημερίας. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει καθόλου ότι αν αυξηθεί το μέγεθος του κράτους και στη χώρα μας θα βελτιωθούν οι αναπτυξιακές επιδόσεις και η κοινωνική ευημερία. Χωρίς τη ριζική αλλαγή του θεσμικού πλαισίου λειτουργίας του πολιτικού συστήματος και της δημόσιας διοίκησης, η αύξηση των δημοσίων εσόδων και δαπανών μπορεί να οδηγήσει σε ακόμη μεγαλύτερες, από τις σημερινές, αναποτελεσματικότητες.

* Ο κ. Βασίλης Θ. Ράπανος είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών.