Η ιδεολογική πάλη ξεκίνησε!
Olivier Ferrand, Michel Rocard, Eric Maurin, Le Monde, ppol.gr, Δημοσιευμένο: 2008-10-09
Είναι πεποίθησή μας πως βρισκόμαστε στις απαρχές ενός ιδεολογικού αγώνα για μία νέα κοινωνία. Αυτή η διαμάχη θα σφραγίσει την επόμενη περίοδο στη Γαλλία, την Ευρώπη, τον κόσμο.
Στη Γαλλία εξερχόμαστε από μία μακρά περίοδο ιδεολογικής ανακωχής, που επικύρωνε την ηγεμονία της αριστεράς. Από το 1945, η Γαλλία έζησε στον αστερισμό ενός «σοσιαλδημοκρατικού» συμβολαίου: ένα μοντέλο ανάπτυξης βασισμένο στο κράτος-πρόνοιας, που παρήγαγε τον ενάρετο κύκλο ανάπτυξη-κοινωνική δικαιοσύνη, ανάπτυξη-αναδιανομή, αγορά-κράτος.
Η αριστερά, του «κοινωνικού γκολισμού» επέβαλε μεταπολεμικά αυτό το εξισωτικό υπόδειγμα. Η δεξιά αποδέχτηκε να συμβάλει σε αυτήν την εξέλιξη, που οδήγησε στην άνευ προηγουμένου ευημερία της λεγόμενης «ένδοξης τριακονταετίας» (1945-1975).
Αυτό το σοσιαλδημοκρατικό συμβόλαιο δεν ανήκε στις γαλλικές ιδιαιτερότητες: η κοινωνική οικονομία της αγοράς, το «welfare state», χαρακτήρισαν μεταπολεμικά ολόκληρη την Ευρώπη.
Το γεγονός αυτό αποδεικνύει το ύψος των φορολογικών εσόδων, που συμβολίζει πόσο νοιάζεται για την αναδιανομή του πλούτου κάθε χώρα: στην Ευρώπη κατά μέσο όρο τα φορολογικά έσοδα αντιπροσωπεύουν το 42% του ΑΕΠ, έναντι 28% στην Ιαπωνία, 23% στις Ηνωμένες Πολιτείες, λιγότερο ακόμα και από 20% στις υπό ανάπτυξη χώρες.
Ασφαλώς και υπάρχουν μεγάλες διαφορές ανάμεσα στις ευρωπαϊκές χώρες, αλλά ακόμα και οι λιγότερο αναδιανεμητικές ευρωπαϊκές χώρες (η Ιρλανδία, το Ηνωμένο Βασίλειο) βρίσκονται 10% πιο πάνω από τις μη-ευρωπαϊκές δυτικές χώρες.
Η σύγχρονη κρίση του κράτους πρόνοιας σηματοδότησε την κατάρρευση αυτού του σοσιαλδημοκρατικού ιδεολογικού συμβολαίου. Η αιτία της κρίσης είναι απλή: οι μηχανισμοί του κράτους-πρόνοιας του 20ού αιώνα ήταν προφανώς ακατάλληλοι για τον κόσμο του 21ου αιώνα· ο ενάρετος κύκλος αντικαταστάθηκε από φαύλους κύκλους: η αναιμική ανάπτυξη καταπνίγει το κράτος πρόνοιας, η ελλειμματική αναδιανομή πλήττει την ανταγωνιστικότητα και εξασθενεί την ανάπτυξη.
Η δεξιά περνά πλέον στην επίθεση: δίσταζε επί μακρόν, αλλά πλέον είναι αδίστακτη. Η δεξιά θέλει να κάνει «μεταρρυθμίσεις», ακόμα και να φέρει την «αλλαγή»: κηρύσσει το τέλος του μεταπολεμικού κοινωνικού συμβολαίου. Αν η Γαλλία επιθυμεί να ξαναβρεί (να «απελευθερώσει») την ανάπτυξη, θα πρέπει να συρρικνώσει το κράτος-πρόνοιας, να περιορίσει την αναδιανομή. Πέραν από τους θεωρητικού δισταγμούς του «σαρκοσισμού», η δεξιά προτάσσει μια δομημένη πολιτική πρόταση, με άξονα τον παραδοσιακό φιλελευθερισμό, που σταδιακά θεωρητικοποιείται και εξειδικεύεται περαιτέρω.
Απέναντι σε αυτήν την επίθεση, η αριστερά δε διαθέτει ακόμα εναλλακτική πολιτική πρόταση. Αμφιταλαντεύεται πάντα ανάμεσα σε δύο αδιέξοδα:
το πρώτο είναι ο συντηρητισμός. Η αριστερά είναι δυνατό να γοητευθεί από την ακινησία. Δυσκολεύεται να κηδεύσει το κοινωνικό μοντέλο στην οικοδόμηση του οποίου συνέβαλε με τόσο πάθος. Κινδυνεύει έτσι να εγκλωβισθεί στην άγονη διαμαρτυρία.
Το δεύτερο αδιέξοδο είναι η ιδεολογική αυτό-ακύρωση. Η αριστερά αφήνεται να παρασυρθεί προς τα δεξιά, ανίκανη καθώς είναι να διαμορφώσει μια εναλλακτική πολιτική πρόταση. Ο φιλελευθερισμός γίνεται ο πυλώνας των νέων εθνικών συμβολαίων.
Η αριστερά μπορεί ακόμα να πετυχαίνει εκλογικές νίκες, αλλά με αντίτιμο την ιδεολογική της εξουδετέρωση, στριμώχνοντας εξ ανάγκης τις παρεμβάσεις της σε ένα ιδεολογικό πλαίσιο που δεν της επιτρέπει να μετατρέψει τις αξίες της σε πολιτική. Πολλά ευρωπαϊκά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, στη Γερμανία π.χ., ακόμα περισσότερο στην Αυστρία ή την Ολλανδία, υπέκυψαν σε αυτόν τον πειρασμό.
Η προοδευτική αριστερά αντιθέτως οφείλει να αναζητήσει την ιδεολογική της επανίδρυση, το δρόμο που θα την οδηγήσει σε μία «δεύτερη σοσιαλδημοκρατική θεμελίωση». Διαθέτει τα μέσα να το κάνει: τα υλικά αυτού του εγχειρήματος είναι πλέον διαθέσιμα. Το διανοητικό της οπλοστάσιο εμπλουτίστηκε. Τα πειράματα εφαρμοσμένης πολιτικής πολλαπλασιάζονται, ιδιαίτερα στις σκανδιναβικές σοσιαλδημοκρατίες, αλλά και πολλές τοπικές πρωτοβουλίες.
Μένει να μετατραπούν τα υλικά αυτά σε προγραμματικές θέσεις και να ενταχθούν σε ένα παγκόσμιο πολιτικό πρόταγμα.
Πολλοί αναμένουν αυτήν την προοδευτική αριστερά. Στη Γαλλία, σε ολόκληρη την Ευρώπη, οι πολίτες εξακολουθούν να υπερασπίζονται τις προοδευτικές αξίες: την ισότητα, την αλληλεγγύη, τη δικαιοσύνη. Το σοσιαλδημοκρατικό αγκυροβόλι εξακολουθεί να υφίσταται.
Ηνωμένες Πολιτείες και Κίνα
Η επερχόμενη όμως ιδεολογική μάχη δεν είναι δυνατό να διεξαχθεί μόνο στην Ευρώπη. Είναι πολύ πιθανό πως θα μεταφερθεί πέραν του Ατλαντικού.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες έζησαν κι εκείνες επί μακρόν στον αστερισμό του αγγλοσαξονικού φιλελεύθερου μοντέλου. Η τρέχουσα όμως οικονομική κρίση τη ξεθεμελιώνει απότομα: οι εθνικοποιήσεις, οι ρυθμίσεις, οι κρατικές παρεμβάσεις βρίσκονται ξαφνικά στην ημερήσια διάταξη.
Θα μπορέσει η κρίση αυτή να κλονίσει το φιλελεύθερο αμερικανικό συμβόλαιο, προς όφελος ενός προοδευτικού υποδείγματος; Ή μήπως θα οδηγήσει στην ανανέωση του υφιστάμενου μοντέλου, σε πιο σύγχρονες βάσεις;
Η απάντηση στο ερώτημα αυτό ανήκει δίχως άλλο στα διακυβεύματα της επόμενης περιόδου.
Θα πρέπει επίσης να αναμένουμε την αναζωπύρωση των ιδεολογικών αντιπαραθέσεων και στις αναδυόμενες χώρες, ιδίως στην Κίνα. Το μοντέλο ανάπτυξης της χώρας αυτής βασίζεται στις ανταγωνιστικές τιμές των προϊόντων της στις διεθνείς αγορές. Στηρίζεται άρα στη συγκράτηση του κόστους της παραγωγής (μισθούς και κοινωνική ασφάλιση). Καθώς όμως η Κίνα αναδεικνύεται σε παγκόσμια οικονομική δύναμη, είναι αναμενόμενο να ενταθεί η πάλη για την αναδιανομή της προστιθέμενης αξίας.
Το πολιτικό ειδικό βάρος των εργαζομένων στις αναδυόμενες χώρες αυξάνει παντού με γρήγορους ρυθμούς, όσο και αν η -ως επί το πλείστον αντιδημοκρατική- δομή τους αντιστρατεύεται αυτήν την εξέλιξη.
Θα μπορούσαμε πάντως να αναμένουμε κι εκεί την ανάδειξη ενός πιο προοδευτικού μοντέλου ανάπτυξης.
Ευρώπη, Ηνωμένες Πολιτείες, Κίνα: παντού τα μοντέλα ανάπτυξης του χτες κλονίζονται· παντού διαβλέπουμε την αντικατάστασή τους. Παντού θα εμφανιστούν νέα μοντέλα, θα γίνουν νέες συγκρούσεις.
Πέραν όμως των εθνικών μοντέλων, θα χρειαστεί να επινοήσουμε έναν τρόπο παγκόσμιας διακυβέρνησης. Όλα τα επερχόμενα μεγάλα πολιτικά ζητήματα θα είναι διασυνοριακά: χρηματοοικονομικά, ενέργεια, περιβάλλον, νερό, μεταναστεύσεις, διάδοση της πυρηνικής ενέργειας... Καμία από τις υφιστάμενες κυβερνητικές οντότητες δεν μπορεί σήμερα να αντιμετωπίσει αυτά τα προβλήματα.
Η ιδεολογική μάχη αρχίζει. Θα αφορά τα αναπτυξιακά μοντέλα του μέλλοντος, στις χώρες μας αλλά και σε ολόκληρο τον πλανήτη. Είναι επείγον να εμφανιστούν οι προοδευτικοί στην αρένα.
---------------------------------------------------------------
* Ο Olivier Ferrand είναι πρόεδρος στης «τέρα νόβα»· ο Michel Rocard είναι πρώην πρωθυπουργός της Γαλλίας και ευρωβουλευτής· ο Eric Maurin είναι οικονομολόγος, επιστημονικός διευθυντής της «τέρα νόβα»
Στη Γαλλία εξερχόμαστε από μία μακρά περίοδο ιδεολογικής ανακωχής, που επικύρωνε την ηγεμονία της αριστεράς. Από το 1945, η Γαλλία έζησε στον αστερισμό ενός «σοσιαλδημοκρατικού» συμβολαίου: ένα μοντέλο ανάπτυξης βασισμένο στο κράτος-πρόνοιας, που παρήγαγε τον ενάρετο κύκλο ανάπτυξη-κοινωνική δικαιοσύνη, ανάπτυξη-αναδιανομή, αγορά-κράτος.
Η αριστερά, του «κοινωνικού γκολισμού» επέβαλε μεταπολεμικά αυτό το εξισωτικό υπόδειγμα. Η δεξιά αποδέχτηκε να συμβάλει σε αυτήν την εξέλιξη, που οδήγησε στην άνευ προηγουμένου ευημερία της λεγόμενης «ένδοξης τριακονταετίας» (1945-1975).
Αυτό το σοσιαλδημοκρατικό συμβόλαιο δεν ανήκε στις γαλλικές ιδιαιτερότητες: η κοινωνική οικονομία της αγοράς, το «welfare state», χαρακτήρισαν μεταπολεμικά ολόκληρη την Ευρώπη.
Το γεγονός αυτό αποδεικνύει το ύψος των φορολογικών εσόδων, που συμβολίζει πόσο νοιάζεται για την αναδιανομή του πλούτου κάθε χώρα: στην Ευρώπη κατά μέσο όρο τα φορολογικά έσοδα αντιπροσωπεύουν το 42% του ΑΕΠ, έναντι 28% στην Ιαπωνία, 23% στις Ηνωμένες Πολιτείες, λιγότερο ακόμα και από 20% στις υπό ανάπτυξη χώρες.
Ασφαλώς και υπάρχουν μεγάλες διαφορές ανάμεσα στις ευρωπαϊκές χώρες, αλλά ακόμα και οι λιγότερο αναδιανεμητικές ευρωπαϊκές χώρες (η Ιρλανδία, το Ηνωμένο Βασίλειο) βρίσκονται 10% πιο πάνω από τις μη-ευρωπαϊκές δυτικές χώρες.
Η σύγχρονη κρίση του κράτους πρόνοιας σηματοδότησε την κατάρρευση αυτού του σοσιαλδημοκρατικού ιδεολογικού συμβολαίου. Η αιτία της κρίσης είναι απλή: οι μηχανισμοί του κράτους-πρόνοιας του 20ού αιώνα ήταν προφανώς ακατάλληλοι για τον κόσμο του 21ου αιώνα· ο ενάρετος κύκλος αντικαταστάθηκε από φαύλους κύκλους: η αναιμική ανάπτυξη καταπνίγει το κράτος πρόνοιας, η ελλειμματική αναδιανομή πλήττει την ανταγωνιστικότητα και εξασθενεί την ανάπτυξη.
Η δεξιά περνά πλέον στην επίθεση: δίσταζε επί μακρόν, αλλά πλέον είναι αδίστακτη. Η δεξιά θέλει να κάνει «μεταρρυθμίσεις», ακόμα και να φέρει την «αλλαγή»: κηρύσσει το τέλος του μεταπολεμικού κοινωνικού συμβολαίου. Αν η Γαλλία επιθυμεί να ξαναβρεί (να «απελευθερώσει») την ανάπτυξη, θα πρέπει να συρρικνώσει το κράτος-πρόνοιας, να περιορίσει την αναδιανομή. Πέραν από τους θεωρητικού δισταγμούς του «σαρκοσισμού», η δεξιά προτάσσει μια δομημένη πολιτική πρόταση, με άξονα τον παραδοσιακό φιλελευθερισμό, που σταδιακά θεωρητικοποιείται και εξειδικεύεται περαιτέρω.
Απέναντι σε αυτήν την επίθεση, η αριστερά δε διαθέτει ακόμα εναλλακτική πολιτική πρόταση. Αμφιταλαντεύεται πάντα ανάμεσα σε δύο αδιέξοδα:
το πρώτο είναι ο συντηρητισμός. Η αριστερά είναι δυνατό να γοητευθεί από την ακινησία. Δυσκολεύεται να κηδεύσει το κοινωνικό μοντέλο στην οικοδόμηση του οποίου συνέβαλε με τόσο πάθος. Κινδυνεύει έτσι να εγκλωβισθεί στην άγονη διαμαρτυρία.
Το δεύτερο αδιέξοδο είναι η ιδεολογική αυτό-ακύρωση. Η αριστερά αφήνεται να παρασυρθεί προς τα δεξιά, ανίκανη καθώς είναι να διαμορφώσει μια εναλλακτική πολιτική πρόταση. Ο φιλελευθερισμός γίνεται ο πυλώνας των νέων εθνικών συμβολαίων.
Η αριστερά μπορεί ακόμα να πετυχαίνει εκλογικές νίκες, αλλά με αντίτιμο την ιδεολογική της εξουδετέρωση, στριμώχνοντας εξ ανάγκης τις παρεμβάσεις της σε ένα ιδεολογικό πλαίσιο που δεν της επιτρέπει να μετατρέψει τις αξίες της σε πολιτική. Πολλά ευρωπαϊκά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, στη Γερμανία π.χ., ακόμα περισσότερο στην Αυστρία ή την Ολλανδία, υπέκυψαν σε αυτόν τον πειρασμό.
Η προοδευτική αριστερά αντιθέτως οφείλει να αναζητήσει την ιδεολογική της επανίδρυση, το δρόμο που θα την οδηγήσει σε μία «δεύτερη σοσιαλδημοκρατική θεμελίωση». Διαθέτει τα μέσα να το κάνει: τα υλικά αυτού του εγχειρήματος είναι πλέον διαθέσιμα. Το διανοητικό της οπλοστάσιο εμπλουτίστηκε. Τα πειράματα εφαρμοσμένης πολιτικής πολλαπλασιάζονται, ιδιαίτερα στις σκανδιναβικές σοσιαλδημοκρατίες, αλλά και πολλές τοπικές πρωτοβουλίες.
Μένει να μετατραπούν τα υλικά αυτά σε προγραμματικές θέσεις και να ενταχθούν σε ένα παγκόσμιο πολιτικό πρόταγμα.
Πολλοί αναμένουν αυτήν την προοδευτική αριστερά. Στη Γαλλία, σε ολόκληρη την Ευρώπη, οι πολίτες εξακολουθούν να υπερασπίζονται τις προοδευτικές αξίες: την ισότητα, την αλληλεγγύη, τη δικαιοσύνη. Το σοσιαλδημοκρατικό αγκυροβόλι εξακολουθεί να υφίσταται.
Ηνωμένες Πολιτείες και Κίνα
Η επερχόμενη όμως ιδεολογική μάχη δεν είναι δυνατό να διεξαχθεί μόνο στην Ευρώπη. Είναι πολύ πιθανό πως θα μεταφερθεί πέραν του Ατλαντικού.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες έζησαν κι εκείνες επί μακρόν στον αστερισμό του αγγλοσαξονικού φιλελεύθερου μοντέλου. Η τρέχουσα όμως οικονομική κρίση τη ξεθεμελιώνει απότομα: οι εθνικοποιήσεις, οι ρυθμίσεις, οι κρατικές παρεμβάσεις βρίσκονται ξαφνικά στην ημερήσια διάταξη.
Θα μπορέσει η κρίση αυτή να κλονίσει το φιλελεύθερο αμερικανικό συμβόλαιο, προς όφελος ενός προοδευτικού υποδείγματος; Ή μήπως θα οδηγήσει στην ανανέωση του υφιστάμενου μοντέλου, σε πιο σύγχρονες βάσεις;
Η απάντηση στο ερώτημα αυτό ανήκει δίχως άλλο στα διακυβεύματα της επόμενης περιόδου.
Θα πρέπει επίσης να αναμένουμε την αναζωπύρωση των ιδεολογικών αντιπαραθέσεων και στις αναδυόμενες χώρες, ιδίως στην Κίνα. Το μοντέλο ανάπτυξης της χώρας αυτής βασίζεται στις ανταγωνιστικές τιμές των προϊόντων της στις διεθνείς αγορές. Στηρίζεται άρα στη συγκράτηση του κόστους της παραγωγής (μισθούς και κοινωνική ασφάλιση). Καθώς όμως η Κίνα αναδεικνύεται σε παγκόσμια οικονομική δύναμη, είναι αναμενόμενο να ενταθεί η πάλη για την αναδιανομή της προστιθέμενης αξίας.
Το πολιτικό ειδικό βάρος των εργαζομένων στις αναδυόμενες χώρες αυξάνει παντού με γρήγορους ρυθμούς, όσο και αν η -ως επί το πλείστον αντιδημοκρατική- δομή τους αντιστρατεύεται αυτήν την εξέλιξη.
Θα μπορούσαμε πάντως να αναμένουμε κι εκεί την ανάδειξη ενός πιο προοδευτικού μοντέλου ανάπτυξης.
Ευρώπη, Ηνωμένες Πολιτείες, Κίνα: παντού τα μοντέλα ανάπτυξης του χτες κλονίζονται· παντού διαβλέπουμε την αντικατάστασή τους. Παντού θα εμφανιστούν νέα μοντέλα, θα γίνουν νέες συγκρούσεις.
Πέραν όμως των εθνικών μοντέλων, θα χρειαστεί να επινοήσουμε έναν τρόπο παγκόσμιας διακυβέρνησης. Όλα τα επερχόμενα μεγάλα πολιτικά ζητήματα θα είναι διασυνοριακά: χρηματοοικονομικά, ενέργεια, περιβάλλον, νερό, μεταναστεύσεις, διάδοση της πυρηνικής ενέργειας... Καμία από τις υφιστάμενες κυβερνητικές οντότητες δεν μπορεί σήμερα να αντιμετωπίσει αυτά τα προβλήματα.
Η ιδεολογική μάχη αρχίζει. Θα αφορά τα αναπτυξιακά μοντέλα του μέλλοντος, στις χώρες μας αλλά και σε ολόκληρο τον πλανήτη. Είναι επείγον να εμφανιστούν οι προοδευτικοί στην αρένα.
---------------------------------------------------------------
* Ο Olivier Ferrand είναι πρόεδρος στης «τέρα νόβα»· ο Michel Rocard είναι πρώην πρωθυπουργός της Γαλλίας και ευρωβουλευτής· ο Eric Maurin είναι οικονομολόγος, επιστημονικός διευθυντής της «τέρα νόβα»
