Παγκόσμια οικονομία: Η τρομακτική λέξη από «ύψιλον»
Κάκη Μπαλλή, Αυγή της Κυριακής, Δημοσιευμένο: 2008-10-19
«Πολλές ανεπτυγμένες οικονομίες βρίσκονται στα πρόθυρα της ύφεσης, αλλά και οι ρυθμοί ανάπτυξης στις αναπτυσσόμενες χώρες θα επιβραδυνθούν». Ο χρησμός του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου την περασμένη εβδομάδα μπορεί να «επισκιάστηκε» για μερικές μέρες από την ευφορία που προκάλεσαν στις αγορές η αιφνίδια σύμπνοια στην Ευρωζώνη και η ουσιαστική υιοθέτηση από πολλές χώρες σχεδίων διάσωσης του χρηματοπιστωτικού τομέα στα πρότυπα του βρετανικού, αλλά δεν αγνοήθηκε. Από καιρό αναμενόταν το «γύρισμα» της παγκόσμιας οικονομίας σε χαμηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης, αυτό όμως τώρα επιταχύνεται, αφενός από τις υψηλές τιμές της ενέργειας, των πρώτων υλών και των τροφίμων, αφετέρου από την πιστωτική κρίση. Ωστόσο, πολλοί αναλυτές υποστήριζαν ότι το «γύρισμα» σε χαλεπούς καιρούς δεν θα αφορούσε τους πάντες, αλλά κυρίως τις Ηνωμένες Πολιτείες- και μερικές χώρες πολύ στενά δεμένες στο οικονομικό άρμα τους, όπως π.χ. το Μεξικό. Τα τελευταία χρόνια πολλοί πίστευαν ότι ο υπόλοιπος κόσμος θα ξεπερνούσε με ελάχιστες απώλειες το «γύρισμα», χάρη στο φαινόμενο της «απεμπλοκής». Πίστευαν, δηλαδή, ότι εάν σταματούσε η οικονομική ατμομηχανή των ΗΠΑ, τα βαγόνια της Ευρώπης και του αναπτυσσόμενου κόσμου θα συνέχιζαν την πορεία τους σε άλλες ράγες.
Τα ζόρια των ανεπτυγμένων
Καλή και αισιόδοξη η θεωρία της «απεμπλοκής», αλλά στην πράξη φαίνεται να κολλάει. Με ύφεση δεν απειλούνται σήμερα μόνο οι ΗΠΑ- κάποιοι οικονομολόγοι μάλιστα θεωρούν ότι ήδη τη βιώνει- αλλά και οι μεγάλες οικονομίες της Ευρώπης. Οι Γερμανοί υπολογίζουν σε ρυθμό ανάπτυξης 0,2%- κι αν έρθει άλλο ένα πλήγμα, σε μηδενικό- οι Γάλλοι και οι Βρετανοί το ίδιο, οι Ιρλανδοί ήδη βρίσκονται σε ύφεση και οι Ισλανδοί έχουν πτωχεύσει. Οι προβλέψεις για αύξηση της ανεργίας στην Ευρώπη συσσωρεύονται, οι πτωχεύσεις κανονικών παραγωγικών εταιρειών άρχισαν να αυξάνονται για πρώτη φορά μετά το 2004, η αυτοκινητοβιομηχανία αντιμετωπίζει την κρίση με προσωρινό σταμάτημα των ιμάντων παραγωγής, το λιανεμπόριο υποφέρει. Οι τράπεζες ουσιαστικά δεν κάνουν τη δουλειά τους, αφού έχουν σχεδόν κλείσει τις στρόφιγγες των πιστώσεων προς τις επιχειρήσεις- κι αυτές με τη σειρά τους σφίγγουν το ζωνάρι.
Η θεωρία της «απεμπλοκής» δεν φαίνεται να λειτουργεί ούτε για τις ταχέως αναπτυσσόμενες χώρες, όπως η Κίνα, η Ινδία, η Βραζιλία ή κάποιες χώρες της Μέσης Ανατολής, παρά τα τεράστια συναλλαγματικά αποθέματα που συσσώρευσαν τα τελευταία χρόνια, τα οποία υποτίθεται ότι θα τις θωράκιζαν έναντι των κρίσεων. Μέχρι πριν από λίγους μήνες από αυτές τις χώρες ερχόταν η ελπίδα για την παγκόσμια οικονομία: τα κινέζικα και τα αραβικά κεφάλαια θα μπορούσαν να ενισχύσουν τις κλυδωνιζόμενες τράπεζες στο βιομηχανικό κόσμο, ενώ η συνεχώς διευρυνόμενη μεσαία τάξη των αναπτυσσόμενων χωρών, πεινασμένη για κατανάλωση, θα μπορούσε να «ισοφαρίσει» την υποχώρηση της κατανάλωσης στη Δύση.
...και οι επιπτώσεις στους αναπτυσσόμενους
Θετικός οιωνός ήταν και η αναδιάρθρωση του παγκόσμιου εμπορίου. «Πρωταθλητές» στις εξαγωγές, όπως η Γερμανία και η Ιαπωνία, έχουν απεξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από τις ΗΠΑ. Τα τελευταία χρόνια πουλάνε και στην Κίνα και στη Βραζιλία, το κέντρο βάρος του εμπορίου έχει μετατοπισθεί. Εάν οι υπολογισμοί των αναλυτών είναι σωστοί, σήμερα το ποσοστό της αμερικανικής οικονομίας στην παγκόσμια πίτα έχει περιορισθεί στο 18%. Επίσης, σύμφωνα με τον ΟΗΕ, έχει δημιουργηθεί μια «νέα γεωγραφία του εμπορίου». Οι χώρες του Νότου και της Ανατολής έχουν πλέον πολλές συναλλαγές μεταξύ τους, οι οποίες έχουν υποκαταστήσει σε ένα βαθμό το εμπόριο με τους πρώην αποικιοκράτες στον πλούσιο κόσμο. Έχει δημιουργηθεί ένας νέος άξονας που συνδέει εμπορικά την ανερχόμενη βιομηχανική δύναμη Κίνα, με την ανερχόμενη στις νέες τεχνολογίες Ινδία, με τη Νότια Αφρική και τις πλούσιες πρώτες ύλες της, και τη Νότια Αμερική με το πετρέλαιό της, τα ορυχεία της και την πλούσια αγροτική της παραγωγή.
Καλά όλα αυτά, αλλά προφανώς όχι αρκετά σε περιόδους κρίσης. Μόλις κλιμακώθηκε η πιστωτική κρίση στις ΗΠΑ και πέρασε και στην Ευρώπη, ακολούθησαν μαύρες Δευτέρες, Τρίτες και Παρασκευές σε όλα τα χρηματιστήρια του κόσμου- και τις μεγαλύτερες ζημίες τις μέτρησαν οι αναδυόμενες αγορές. Οι δείκτες στα χρηματιστήρια της Σαγκάης, της Βομβάης, του Σάο Πάολο γκρεμίστηκαν σε βαθύτερα τάρταρα από τα «αδελφάκια» τους στη -μολυσμένη από τα «τοξικά προϊόντα» των τραπεζών- Δύση. Οι επενδυτές το έβαλαν στα πόδια, ξεπουλώντας, είτε επειδή είχαν απόλυτη ανάγκη από ρευστό για να κλείσουν αλλού τρύπες, είτε διότι δεν εμπιστεύτηκαν τη θεωρία περί «απεμπλοκής». Υπολογίζεται ότι ενώ πέρσι εισέρευσαν στις αναδυόμενες αγορές νέα κεφάλαια, ύψους 900 δισεκατομμυρίων δολαρίων, φέτος το ποσό μετά βίας θα φτάσει τα δύο τρίτα.
Κρίση αλά ρωσικά
Οι επενδυτές τρέπονται σε φυγή και από τη Ρωσία. Στη Μόσχα, οι μετοχές έχουν χάσει από την αρχή του χρόνου το 60% της αξίας τους, η κρατική τράπεζα Sberbank το 80% και η πανίσχυρη Gazprom το 50%. Ο πλουσιότερος Ρώσος, ο βασιλιάς του αλουμινίου και όχι μόνο, Όλεγκ Ντεριπάσκα, αναγκάστηκε να ξεπουλήσει τα μερίδιά του στην καναδέζικη αυτοκινητοβιομηχανία Magna και στη μεγαλύτερη κατασκευαστική της Γερμανίας - και «μαμά» του Ελ. Βενιζέλος- Hochtief άρον άρον. Τα ρωσικά χαλυβουργεία στέλνουν τους εργάτες σε υποχρεωτική άδεια, οι κατασκευαστικές εταιρείες και οι αλυσίδες σούπερ μάρκετ «παγώνουν» πολλές από τις επενδύσεις τους, εξαιτίας της πιστωτικής ασφυξίας. Τώρα φαίνονται πάλι τα διαρθρωτικά προβλήματα της έβδομης οικονομίας στον πλανήτη, που είχαν περάσει σε δεύτερη μοίρα την τελευταία πενταετία, χάρη στα αυξημένα έσοδα από τοπ πετρέλαιο και το φυσικό αέριο. Επιπλέον, ο φόβος της ύφεσης στον ανεπτυγμένο κόσμο έχει οδηγήσει σε κατρακύλα τις τιμές του πετρελαίου, που για πρώτη φορά μετά από ένα χρόνο έχουν πέσει κάτω από τα 70 δολάρια το βαρέλι. Αυτό μπορεί να είναι ανακουφιστικό για τους ανθρώπους που θέλουν να ξεχειμωνιάσουν χωρίς να παγώσουν, αλλά είναι μάλλον απογοητευτικό για το ρωσικό κρατικό κορβανά.
Το ιαπωνικό πρόβλημα
Μόλις πριν από μερικές μέρες ο επικεφαλής οικονομολόγος της ιαπωνικής τράπεζας Nomura, διαπίστωνε με μια δόση αισιοδοξίας ότι η Ιαπωνία δεν είναι πια τόσο εξαρτημένη από τις ΗΠΑ, ότι η νέα ατμομηχανή για τη δική της ανάπτυξη είναι η Κίνα. Πράγματι, εδώ και πέντε χρόνια η Ιαπωνία εξάγει περισσότερα προϊόντα στην Κίνα παρά στην Αμερική. Ωστόσο, ένα μέρος των ιαπωνικών εξαγωγών είναι προϊόντα που υπόκεινται σε περαιτέρω επεξεργασία στην Κίνα για να εξαχθούν στη συνέχεια σε άλλες χώρες, μεταξύ των οποίων και οι ΗΠΑ. Πώς λοιπόν να είναι σίγουροι οι Ιάπωνες ότι οι Κινέζοι θα εξακολουθούν να εισάγουν, εάν οι τελικοί πελάτες στις ΗΠΑ σταματήσουν να καταναλώνουν; Δεν είναι καθόλου σίγουροι, και καθόλου σίγουροι δεν ήταν οι άνθρωποι του χρηματιστηρίου στο Τόκιο, που έσπασε ρεκόρ πτώσης την εβδομάδα που πέρασε. Καθόλου σίγουρο δεν είναι και το ΔΝΤ, που προβλέπει για την Ιαπωνία μηδενική ανάπτυξη για φέτος και για το 2009.
Παρά τις θεωρίες περί «απεμπλοκής», οι εθνικές οικονομίες αποδεικνύονται εξαιρετικά αλληλοεξαρτώμενες, το φτάρνισμα στη Wall Street εξακολουθεί να προκαλεί πνευμονίες από τη Φρανκφούρτη μέχρι το Σίνδεϊ, κι από τη Τζακάρτα μέχρι το Μπουένος Άιρες. Ακόμα και τα πάμπλουτα εμιράτα στον Περσικό κόλπο -με πρώτο και καλύτερο το Ντουμπάι, που χτίζει ουρανοξύστες και την εντυπωσιακή ανάπτυξή του επί πιστώσει- έχουν πιαστεί στα δίχτυα της κρίσης. Μόνο η Κίνα μοιάζει να αντέχει στους μετασεισμούς της πιστωτικής κρίσης- για την ώρα.
ΗΠΑ: Φαύλος κύκλος
Το χάος στη Wall Street -που είδε τον δείκτη της με το ονοματεπώνυμο να πέφτει προς στιγμήν και κάτω από τις 8.000 μονάδες, από τις 14.000 που είχε φτάσει πριν από έναν χρόνο- έχει παρασύρει στη δίνη του και τους κοινούς θνητούς στις Ηνωμένες Πολιτείες. Δεν είναι μόνο ότι οι άνθρωποι στο χρηματιστήριο έχουν χάσει κάθε ίχνος ψυχραιμίας και ξεπουλάνε με σπασμένα νεύρα. Εκατοντάδες χιλιάδες Αμερικανοί έχουν ήδη χάσει τις δουλειές τους, η ανεργία έχει φτάσει στο υψηλότερο ποσοστό της τελευταίας πενταετίας στο 6,1%, από 4,4% τον Δεκέμβριο του 2007 και οι απαισιόδοξοι προβλέπουν ανεργία 8% για τον επόμενο χρόνο. Γίγαντες όπως η General Motors βλέπουν τις παραγγελίες τους για αυτοκίνητα να συρρικνώνονται και αναγγέλλουν απολύσεις, ο μεγαλύτερος έμπορος Chevrolet -του αγαπημένου αμαξιού των Αμερικανών- στην Αλαμπάμα, κήρυξε πτώχευση στην οικογενειακή επιχείρηση που ευημερούσε επί 90 χρόνια και απέλυσε τους 3.500 υπαλλήλους του. Ανάλογα λουκέτα μπήκαν σε πολλές Πολιτείες, ενώ και η μεγαλύτερη αλυσίδα του κόσμου, η Wal Mart, το σούπερ μάρκετ των φτωχών ανακοίνωσε ότι ο τζίρος της μειώθηκε τον Σεπτέμβριο και θα μειωθεί ακόμη περισσότερο τον Οκτώβριο. Μεγάλες αλυσίδες έχουν ήδη κηρύξει πτώχευση, όπως η Linen N Thing, με είδη διακόσμησης σπιτιού, αλλά και δημοφιλών εστιατορίων, όπως το Bennigans και το Steak and Ale, ενώ τα πανταχού παρόντα καφέ Starbucks αριθμούν σήμερα 600 καταστήματα λιγότερα.
Κλεισμένες στρόφιγγες
Η πιστωτική κρίση στις ΗΠΑ στεγνώνει την αγορά. Οι τράπεζες πανικοβλημένες, παρά την κρατική στήριξη, αποφεύγουν να δώσουν πιστώσεις ακόμη και σε ιδιαίτερα αξιόπιστους πελάτες. Η απροθυμία αυτή κλείνει επιχειρήσεις, όπως αυτή του εμπόρου της Αλαμπάμα, αφού κανείς Αμερικανός δεν αγοράζει με ρευστό καινούργιο αυτοκίνητο.
Οι εργαζόμενοι Αμερικανοί συνηθισμένοι να ζουν και να καταναλώνουν με δανεικά, δεν βρίσκουν πια τράπεζα να τους δανείσει. Αλλά και οι άνεργοι δεν έχουν πια τη δυνατότητα να πληρώσουν τις δόσεις της πιστωτικής τους κάρτας ή του στεγαστικού δανείου τους. Αυτή η δυστοκία αφενός σπρώχνει ακόμη πιο χαμηλά τις τιμές των ακινήτων, αφετέρου πνίγει την κατανάλωση- την κινητήρια δύναμη της Αμερικής.
Κάθε κρίση υστερίας στη Wall Street διαλύει ό,τι απέμεινε από την ψυχραιμία των «κανονικών» τραπεζών, αυτών που υπάρχουν να ρίχνουν λεφτά στο μύλο της οικονομίας. Και οι κλειστές στρόφιγγες των «κανονικών» τραπεζών, αναθερμαίνουν τον τρόμο στο χρηματιστήριο. Η έξοδος από την κρίση θα είναι ένα μονοπάτι μακρύ, στενό και δύσβατο, παραδέχθηκε ακόμη και ο διοικητής της Fed, Μπεν Μπερνάνκε: «Οι προβλέψεις μας για το ρυθμό ανάπτυξης έχουν χειροτερεύσει, οι πιθανότητες για υποχώρηση της ανάπτυξης έχουν αυξηθεί επικίνδυνα», είπε διπλωματικά για να αποφύγει να βάλει στο στόμα του τη λέξη ύφεση. Η διπλωματία δεν έφερε αποτέλεσμα. Η παραδοχή του προκάλεσε νέο κύμα πανικού στη Wall Street. Και η ανακοίνωση για την πτώση της βιομηχανικής παραγωγής τον Σεπτέμβριο έκοψε την ανάσα με το εύρος της, που ήταν υπερδιπλάσιο του αναμενόμενου. Κατά 2,8% μειώθηκε, πτώση που είχαν να δουν οι ΗΠΑ από τον Δεκέμβριο του 1974, μεσούσης της πετρελαϊκής κρίσης. Μάλιστα, η αμερικανική βιομηχανική παραγωγή το τρίτο τρίμηνο του 2008 μειώθηκε σε ποσοστό 6% (!) σε σχέση με το αντίστοιχο τρίμηνο του 2007.
Μία, δύο, πολλές Ισλανδίες
Η κρατικοποιημένη τράπεζα Glitnir δεν μπόρεσε την Πέμπτη να πληρώσει 750 εκατομμύρια δολάρια για ομόλογα που έληξαν. Οι προσπάθειες της κυβέρνησης του Ρέικιαβικ να βρει «ζεστό χρήμα» δεν καρποφόρησαν ακόμη, το δάνειο από τη Ρωσία δεν έφτασε ακόμη, η υποστήριξη από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο δεν εκδηλώθηκε ακόμη. Η Ισλανδία φαλίρισε.
Δεν είναι όμως η μοναδική. Κι άλλες χώρες ακροβατούν στο χείλος του γκρεμού, χώρες με διογκωμένο τραπεζικό τομέα σε σχέση με το ΑΕΠ τους, χώρες βαθιά χρεωμένες, χώρες με νόμισμα που δεν αντέχει τους κλυδωνισμούς αυτής της κρίσης. Και απευθύνονται για βοήθεια στο ΔΝΤ, στην Παγκόσμια Τράπεζα ή και στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, καθώς σ’ αυτές τις χώρες συμπεριλαμβάνονται και κράτη-μέλη της Ε.Ε.- όχι όμως της Ευρωζώνης.
Πρώτη σέρνει το χορό του Ζαλόγγου η Ουγγαρία, ιδιαίτερα ευάλωτη εξαιτίας του υψηλού δημόσιου χρέους της και της εξάρτησης του τραπεζικού της συστήματος από τα ξένα κεφάλαια. Το φιορίνι, το εθνικό νόμισμα των Μαγυάρων, και τα ομόλογα του ουγγρικού δημοσίου είναι σε ελεύθερη πτώση, η κεντρική τράπεζα της χώρας χρειάζεται οικονομικές ενέσεις. Η πρώτη ήρθε δια χειρός της ΕΚΤ, που διέθεσε στην Ουγγαρία έως και πέντε δισεκατομμύρια ευρώ, για να ενισχύσει την παγωμένη ρευστότητα στο τραπεζικό της σύστημα. Την υποστήριξή του προσέφερε και το ΔΝΤ, με αδιευκρίνιστους για την ώρα όρους.
Την ίδια υποστήριξη προσέφερε ο διεθνής οργανισμός και στην Ουκρανία. Αύριο αναμένονται στο Κίεβο οι απεσταλμένοι του ΔΝΤ για να συζητήσουν με την κυβέρνηση τον τρόπο διάσωσης των ουκρανικών τραπεζών, που κλυδωνίζονται αν και δεν έχουν εμπλακεί με τα «τοξικά απόβλητα» των αμερικανικών στεγαστικών δανείων. Το γρίβνα, το ουκρανικό νόμισμα, έχει χάσει μέσα σε λίγες εβδομάδες το 20% της αξίας του, ενώ οι Ουκρανοί στήνονται στην ουρά στις τράπεζες για να μετατρέψουν τις αποταμιεύσεις τους σε δολάρια. Από τα μέσα Σεπτεμβρίου οι φοβισμένοι σήκωσαν από τους λογαριασμούς τους ποσά αξίας 1,3 δισεκατομμυρίου δολαρίων. Η κυβέρνηση του Κιέβου προσπαθεί απελπισμένα να στηρίξει την οικονομία, «παγώνοντας» το κόστος των μεταφορών και ρίχνοντας την τιμή του φυσικού αερίου για τη βιομηχανία.
Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του ΔΝΤ είναι υψηλός ο κίνδυνος και για τις τρεις χώρες της Βαλτικής- μέλη κι αυτές της ευρωπαϊκής οικογένειας. Στην Εσθονία τα χρέη του ιδιωτικού τομέα υπολογίζονται από τους αναλυτές της Credit Suisse στο 96% του εσθονικού ΑΕΠ. Μετά από δύο χρόνια υψηλών ρυθμών ανάπτυξης, το δεύτερο τρίμηνο του 2008 η εσθονική οικονομία άρχισε να συρρικνώνεται, η αγορά ακινήτων υποχωρεί με ταχύτατο ρυθμό. Καλύτερα είναι τα πράγματα στη γειτονική της Λετονία που είχε εντυπωσιακές επιδόσεις την τελευταία οκταετία, υπερδιπλασιάζοντας το κατά κεφαλήν της εισόδημα στα 15.000 δολάρια. Πλην όμως, και εδώ ο ρυθμός ανάπτυξης επιβραδύνεται επικίνδυνα, το δημόσιο έλλειμμα έχει ξεφύγει και η εξάρτηση από ξένα κεφάλαια- κυρίως σκανδιναβικά όπως στην περίπτωση της Ισλανδίας- είναι μεγάλη. Ανάλογα προβλήματα αντιμετωπίζεται και η Λιθουανία, που μπαίνει σε τροχιά επιβράδυνσης.
Τα ζόρια των ανεπτυγμένων
Καλή και αισιόδοξη η θεωρία της «απεμπλοκής», αλλά στην πράξη φαίνεται να κολλάει. Με ύφεση δεν απειλούνται σήμερα μόνο οι ΗΠΑ- κάποιοι οικονομολόγοι μάλιστα θεωρούν ότι ήδη τη βιώνει- αλλά και οι μεγάλες οικονομίες της Ευρώπης. Οι Γερμανοί υπολογίζουν σε ρυθμό ανάπτυξης 0,2%- κι αν έρθει άλλο ένα πλήγμα, σε μηδενικό- οι Γάλλοι και οι Βρετανοί το ίδιο, οι Ιρλανδοί ήδη βρίσκονται σε ύφεση και οι Ισλανδοί έχουν πτωχεύσει. Οι προβλέψεις για αύξηση της ανεργίας στην Ευρώπη συσσωρεύονται, οι πτωχεύσεις κανονικών παραγωγικών εταιρειών άρχισαν να αυξάνονται για πρώτη φορά μετά το 2004, η αυτοκινητοβιομηχανία αντιμετωπίζει την κρίση με προσωρινό σταμάτημα των ιμάντων παραγωγής, το λιανεμπόριο υποφέρει. Οι τράπεζες ουσιαστικά δεν κάνουν τη δουλειά τους, αφού έχουν σχεδόν κλείσει τις στρόφιγγες των πιστώσεων προς τις επιχειρήσεις- κι αυτές με τη σειρά τους σφίγγουν το ζωνάρι.
Η θεωρία της «απεμπλοκής» δεν φαίνεται να λειτουργεί ούτε για τις ταχέως αναπτυσσόμενες χώρες, όπως η Κίνα, η Ινδία, η Βραζιλία ή κάποιες χώρες της Μέσης Ανατολής, παρά τα τεράστια συναλλαγματικά αποθέματα που συσσώρευσαν τα τελευταία χρόνια, τα οποία υποτίθεται ότι θα τις θωράκιζαν έναντι των κρίσεων. Μέχρι πριν από λίγους μήνες από αυτές τις χώρες ερχόταν η ελπίδα για την παγκόσμια οικονομία: τα κινέζικα και τα αραβικά κεφάλαια θα μπορούσαν να ενισχύσουν τις κλυδωνιζόμενες τράπεζες στο βιομηχανικό κόσμο, ενώ η συνεχώς διευρυνόμενη μεσαία τάξη των αναπτυσσόμενων χωρών, πεινασμένη για κατανάλωση, θα μπορούσε να «ισοφαρίσει» την υποχώρηση της κατανάλωσης στη Δύση.
...και οι επιπτώσεις στους αναπτυσσόμενους
Θετικός οιωνός ήταν και η αναδιάρθρωση του παγκόσμιου εμπορίου. «Πρωταθλητές» στις εξαγωγές, όπως η Γερμανία και η Ιαπωνία, έχουν απεξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από τις ΗΠΑ. Τα τελευταία χρόνια πουλάνε και στην Κίνα και στη Βραζιλία, το κέντρο βάρος του εμπορίου έχει μετατοπισθεί. Εάν οι υπολογισμοί των αναλυτών είναι σωστοί, σήμερα το ποσοστό της αμερικανικής οικονομίας στην παγκόσμια πίτα έχει περιορισθεί στο 18%. Επίσης, σύμφωνα με τον ΟΗΕ, έχει δημιουργηθεί μια «νέα γεωγραφία του εμπορίου». Οι χώρες του Νότου και της Ανατολής έχουν πλέον πολλές συναλλαγές μεταξύ τους, οι οποίες έχουν υποκαταστήσει σε ένα βαθμό το εμπόριο με τους πρώην αποικιοκράτες στον πλούσιο κόσμο. Έχει δημιουργηθεί ένας νέος άξονας που συνδέει εμπορικά την ανερχόμενη βιομηχανική δύναμη Κίνα, με την ανερχόμενη στις νέες τεχνολογίες Ινδία, με τη Νότια Αφρική και τις πλούσιες πρώτες ύλες της, και τη Νότια Αμερική με το πετρέλαιό της, τα ορυχεία της και την πλούσια αγροτική της παραγωγή.
Καλά όλα αυτά, αλλά προφανώς όχι αρκετά σε περιόδους κρίσης. Μόλις κλιμακώθηκε η πιστωτική κρίση στις ΗΠΑ και πέρασε και στην Ευρώπη, ακολούθησαν μαύρες Δευτέρες, Τρίτες και Παρασκευές σε όλα τα χρηματιστήρια του κόσμου- και τις μεγαλύτερες ζημίες τις μέτρησαν οι αναδυόμενες αγορές. Οι δείκτες στα χρηματιστήρια της Σαγκάης, της Βομβάης, του Σάο Πάολο γκρεμίστηκαν σε βαθύτερα τάρταρα από τα «αδελφάκια» τους στη -μολυσμένη από τα «τοξικά προϊόντα» των τραπεζών- Δύση. Οι επενδυτές το έβαλαν στα πόδια, ξεπουλώντας, είτε επειδή είχαν απόλυτη ανάγκη από ρευστό για να κλείσουν αλλού τρύπες, είτε διότι δεν εμπιστεύτηκαν τη θεωρία περί «απεμπλοκής». Υπολογίζεται ότι ενώ πέρσι εισέρευσαν στις αναδυόμενες αγορές νέα κεφάλαια, ύψους 900 δισεκατομμυρίων δολαρίων, φέτος το ποσό μετά βίας θα φτάσει τα δύο τρίτα.
Κρίση αλά ρωσικά
Οι επενδυτές τρέπονται σε φυγή και από τη Ρωσία. Στη Μόσχα, οι μετοχές έχουν χάσει από την αρχή του χρόνου το 60% της αξίας τους, η κρατική τράπεζα Sberbank το 80% και η πανίσχυρη Gazprom το 50%. Ο πλουσιότερος Ρώσος, ο βασιλιάς του αλουμινίου και όχι μόνο, Όλεγκ Ντεριπάσκα, αναγκάστηκε να ξεπουλήσει τα μερίδιά του στην καναδέζικη αυτοκινητοβιομηχανία Magna και στη μεγαλύτερη κατασκευαστική της Γερμανίας - και «μαμά» του Ελ. Βενιζέλος- Hochtief άρον άρον. Τα ρωσικά χαλυβουργεία στέλνουν τους εργάτες σε υποχρεωτική άδεια, οι κατασκευαστικές εταιρείες και οι αλυσίδες σούπερ μάρκετ «παγώνουν» πολλές από τις επενδύσεις τους, εξαιτίας της πιστωτικής ασφυξίας. Τώρα φαίνονται πάλι τα διαρθρωτικά προβλήματα της έβδομης οικονομίας στον πλανήτη, που είχαν περάσει σε δεύτερη μοίρα την τελευταία πενταετία, χάρη στα αυξημένα έσοδα από τοπ πετρέλαιο και το φυσικό αέριο. Επιπλέον, ο φόβος της ύφεσης στον ανεπτυγμένο κόσμο έχει οδηγήσει σε κατρακύλα τις τιμές του πετρελαίου, που για πρώτη φορά μετά από ένα χρόνο έχουν πέσει κάτω από τα 70 δολάρια το βαρέλι. Αυτό μπορεί να είναι ανακουφιστικό για τους ανθρώπους που θέλουν να ξεχειμωνιάσουν χωρίς να παγώσουν, αλλά είναι μάλλον απογοητευτικό για το ρωσικό κρατικό κορβανά.
Το ιαπωνικό πρόβλημα
Μόλις πριν από μερικές μέρες ο επικεφαλής οικονομολόγος της ιαπωνικής τράπεζας Nomura, διαπίστωνε με μια δόση αισιοδοξίας ότι η Ιαπωνία δεν είναι πια τόσο εξαρτημένη από τις ΗΠΑ, ότι η νέα ατμομηχανή για τη δική της ανάπτυξη είναι η Κίνα. Πράγματι, εδώ και πέντε χρόνια η Ιαπωνία εξάγει περισσότερα προϊόντα στην Κίνα παρά στην Αμερική. Ωστόσο, ένα μέρος των ιαπωνικών εξαγωγών είναι προϊόντα που υπόκεινται σε περαιτέρω επεξεργασία στην Κίνα για να εξαχθούν στη συνέχεια σε άλλες χώρες, μεταξύ των οποίων και οι ΗΠΑ. Πώς λοιπόν να είναι σίγουροι οι Ιάπωνες ότι οι Κινέζοι θα εξακολουθούν να εισάγουν, εάν οι τελικοί πελάτες στις ΗΠΑ σταματήσουν να καταναλώνουν; Δεν είναι καθόλου σίγουροι, και καθόλου σίγουροι δεν ήταν οι άνθρωποι του χρηματιστηρίου στο Τόκιο, που έσπασε ρεκόρ πτώσης την εβδομάδα που πέρασε. Καθόλου σίγουρο δεν είναι και το ΔΝΤ, που προβλέπει για την Ιαπωνία μηδενική ανάπτυξη για φέτος και για το 2009.
Παρά τις θεωρίες περί «απεμπλοκής», οι εθνικές οικονομίες αποδεικνύονται εξαιρετικά αλληλοεξαρτώμενες, το φτάρνισμα στη Wall Street εξακολουθεί να προκαλεί πνευμονίες από τη Φρανκφούρτη μέχρι το Σίνδεϊ, κι από τη Τζακάρτα μέχρι το Μπουένος Άιρες. Ακόμα και τα πάμπλουτα εμιράτα στον Περσικό κόλπο -με πρώτο και καλύτερο το Ντουμπάι, που χτίζει ουρανοξύστες και την εντυπωσιακή ανάπτυξή του επί πιστώσει- έχουν πιαστεί στα δίχτυα της κρίσης. Μόνο η Κίνα μοιάζει να αντέχει στους μετασεισμούς της πιστωτικής κρίσης- για την ώρα.
ΗΠΑ: Φαύλος κύκλος
Το χάος στη Wall Street -που είδε τον δείκτη της με το ονοματεπώνυμο να πέφτει προς στιγμήν και κάτω από τις 8.000 μονάδες, από τις 14.000 που είχε φτάσει πριν από έναν χρόνο- έχει παρασύρει στη δίνη του και τους κοινούς θνητούς στις Ηνωμένες Πολιτείες. Δεν είναι μόνο ότι οι άνθρωποι στο χρηματιστήριο έχουν χάσει κάθε ίχνος ψυχραιμίας και ξεπουλάνε με σπασμένα νεύρα. Εκατοντάδες χιλιάδες Αμερικανοί έχουν ήδη χάσει τις δουλειές τους, η ανεργία έχει φτάσει στο υψηλότερο ποσοστό της τελευταίας πενταετίας στο 6,1%, από 4,4% τον Δεκέμβριο του 2007 και οι απαισιόδοξοι προβλέπουν ανεργία 8% για τον επόμενο χρόνο. Γίγαντες όπως η General Motors βλέπουν τις παραγγελίες τους για αυτοκίνητα να συρρικνώνονται και αναγγέλλουν απολύσεις, ο μεγαλύτερος έμπορος Chevrolet -του αγαπημένου αμαξιού των Αμερικανών- στην Αλαμπάμα, κήρυξε πτώχευση στην οικογενειακή επιχείρηση που ευημερούσε επί 90 χρόνια και απέλυσε τους 3.500 υπαλλήλους του. Ανάλογα λουκέτα μπήκαν σε πολλές Πολιτείες, ενώ και η μεγαλύτερη αλυσίδα του κόσμου, η Wal Mart, το σούπερ μάρκετ των φτωχών ανακοίνωσε ότι ο τζίρος της μειώθηκε τον Σεπτέμβριο και θα μειωθεί ακόμη περισσότερο τον Οκτώβριο. Μεγάλες αλυσίδες έχουν ήδη κηρύξει πτώχευση, όπως η Linen N Thing, με είδη διακόσμησης σπιτιού, αλλά και δημοφιλών εστιατορίων, όπως το Bennigans και το Steak and Ale, ενώ τα πανταχού παρόντα καφέ Starbucks αριθμούν σήμερα 600 καταστήματα λιγότερα.
Κλεισμένες στρόφιγγες
Η πιστωτική κρίση στις ΗΠΑ στεγνώνει την αγορά. Οι τράπεζες πανικοβλημένες, παρά την κρατική στήριξη, αποφεύγουν να δώσουν πιστώσεις ακόμη και σε ιδιαίτερα αξιόπιστους πελάτες. Η απροθυμία αυτή κλείνει επιχειρήσεις, όπως αυτή του εμπόρου της Αλαμπάμα, αφού κανείς Αμερικανός δεν αγοράζει με ρευστό καινούργιο αυτοκίνητο.
Οι εργαζόμενοι Αμερικανοί συνηθισμένοι να ζουν και να καταναλώνουν με δανεικά, δεν βρίσκουν πια τράπεζα να τους δανείσει. Αλλά και οι άνεργοι δεν έχουν πια τη δυνατότητα να πληρώσουν τις δόσεις της πιστωτικής τους κάρτας ή του στεγαστικού δανείου τους. Αυτή η δυστοκία αφενός σπρώχνει ακόμη πιο χαμηλά τις τιμές των ακινήτων, αφετέρου πνίγει την κατανάλωση- την κινητήρια δύναμη της Αμερικής.
Κάθε κρίση υστερίας στη Wall Street διαλύει ό,τι απέμεινε από την ψυχραιμία των «κανονικών» τραπεζών, αυτών που υπάρχουν να ρίχνουν λεφτά στο μύλο της οικονομίας. Και οι κλειστές στρόφιγγες των «κανονικών» τραπεζών, αναθερμαίνουν τον τρόμο στο χρηματιστήριο. Η έξοδος από την κρίση θα είναι ένα μονοπάτι μακρύ, στενό και δύσβατο, παραδέχθηκε ακόμη και ο διοικητής της Fed, Μπεν Μπερνάνκε: «Οι προβλέψεις μας για το ρυθμό ανάπτυξης έχουν χειροτερεύσει, οι πιθανότητες για υποχώρηση της ανάπτυξης έχουν αυξηθεί επικίνδυνα», είπε διπλωματικά για να αποφύγει να βάλει στο στόμα του τη λέξη ύφεση. Η διπλωματία δεν έφερε αποτέλεσμα. Η παραδοχή του προκάλεσε νέο κύμα πανικού στη Wall Street. Και η ανακοίνωση για την πτώση της βιομηχανικής παραγωγής τον Σεπτέμβριο έκοψε την ανάσα με το εύρος της, που ήταν υπερδιπλάσιο του αναμενόμενου. Κατά 2,8% μειώθηκε, πτώση που είχαν να δουν οι ΗΠΑ από τον Δεκέμβριο του 1974, μεσούσης της πετρελαϊκής κρίσης. Μάλιστα, η αμερικανική βιομηχανική παραγωγή το τρίτο τρίμηνο του 2008 μειώθηκε σε ποσοστό 6% (!) σε σχέση με το αντίστοιχο τρίμηνο του 2007.
Μία, δύο, πολλές Ισλανδίες
Η κρατικοποιημένη τράπεζα Glitnir δεν μπόρεσε την Πέμπτη να πληρώσει 750 εκατομμύρια δολάρια για ομόλογα που έληξαν. Οι προσπάθειες της κυβέρνησης του Ρέικιαβικ να βρει «ζεστό χρήμα» δεν καρποφόρησαν ακόμη, το δάνειο από τη Ρωσία δεν έφτασε ακόμη, η υποστήριξη από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο δεν εκδηλώθηκε ακόμη. Η Ισλανδία φαλίρισε.
Δεν είναι όμως η μοναδική. Κι άλλες χώρες ακροβατούν στο χείλος του γκρεμού, χώρες με διογκωμένο τραπεζικό τομέα σε σχέση με το ΑΕΠ τους, χώρες βαθιά χρεωμένες, χώρες με νόμισμα που δεν αντέχει τους κλυδωνισμούς αυτής της κρίσης. Και απευθύνονται για βοήθεια στο ΔΝΤ, στην Παγκόσμια Τράπεζα ή και στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, καθώς σ’ αυτές τις χώρες συμπεριλαμβάνονται και κράτη-μέλη της Ε.Ε.- όχι όμως της Ευρωζώνης.
Πρώτη σέρνει το χορό του Ζαλόγγου η Ουγγαρία, ιδιαίτερα ευάλωτη εξαιτίας του υψηλού δημόσιου χρέους της και της εξάρτησης του τραπεζικού της συστήματος από τα ξένα κεφάλαια. Το φιορίνι, το εθνικό νόμισμα των Μαγυάρων, και τα ομόλογα του ουγγρικού δημοσίου είναι σε ελεύθερη πτώση, η κεντρική τράπεζα της χώρας χρειάζεται οικονομικές ενέσεις. Η πρώτη ήρθε δια χειρός της ΕΚΤ, που διέθεσε στην Ουγγαρία έως και πέντε δισεκατομμύρια ευρώ, για να ενισχύσει την παγωμένη ρευστότητα στο τραπεζικό της σύστημα. Την υποστήριξή του προσέφερε και το ΔΝΤ, με αδιευκρίνιστους για την ώρα όρους.
Την ίδια υποστήριξη προσέφερε ο διεθνής οργανισμός και στην Ουκρανία. Αύριο αναμένονται στο Κίεβο οι απεσταλμένοι του ΔΝΤ για να συζητήσουν με την κυβέρνηση τον τρόπο διάσωσης των ουκρανικών τραπεζών, που κλυδωνίζονται αν και δεν έχουν εμπλακεί με τα «τοξικά απόβλητα» των αμερικανικών στεγαστικών δανείων. Το γρίβνα, το ουκρανικό νόμισμα, έχει χάσει μέσα σε λίγες εβδομάδες το 20% της αξίας του, ενώ οι Ουκρανοί στήνονται στην ουρά στις τράπεζες για να μετατρέψουν τις αποταμιεύσεις τους σε δολάρια. Από τα μέσα Σεπτεμβρίου οι φοβισμένοι σήκωσαν από τους λογαριασμούς τους ποσά αξίας 1,3 δισεκατομμυρίου δολαρίων. Η κυβέρνηση του Κιέβου προσπαθεί απελπισμένα να στηρίξει την οικονομία, «παγώνοντας» το κόστος των μεταφορών και ρίχνοντας την τιμή του φυσικού αερίου για τη βιομηχανία.
Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του ΔΝΤ είναι υψηλός ο κίνδυνος και για τις τρεις χώρες της Βαλτικής- μέλη κι αυτές της ευρωπαϊκής οικογένειας. Στην Εσθονία τα χρέη του ιδιωτικού τομέα υπολογίζονται από τους αναλυτές της Credit Suisse στο 96% του εσθονικού ΑΕΠ. Μετά από δύο χρόνια υψηλών ρυθμών ανάπτυξης, το δεύτερο τρίμηνο του 2008 η εσθονική οικονομία άρχισε να συρρικνώνεται, η αγορά ακινήτων υποχωρεί με ταχύτατο ρυθμό. Καλύτερα είναι τα πράγματα στη γειτονική της Λετονία που είχε εντυπωσιακές επιδόσεις την τελευταία οκταετία, υπερδιπλασιάζοντας το κατά κεφαλήν της εισόδημα στα 15.000 δολάρια. Πλην όμως, και εδώ ο ρυθμός ανάπτυξης επιβραδύνεται επικίνδυνα, το δημόσιο έλλειμμα έχει ξεφύγει και η εξάρτηση από ξένα κεφάλαια- κυρίως σκανδιναβικά όπως στην περίπτωση της Ισλανδίας- είναι μεγάλη. Ανάλογα προβλήματα αντιμετωπίζεται και η Λιθουανία, που μπαίνει σε τροχιά επιβράδυνσης.
