Μέτρα θεσμικής θωράκισης

Καθώς σήμερα πραγματοποιείται άτυπο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο (διάσκεψη κορυφής των πολιτικών αρχηγών της Ευρωπαϊκής Ενωσης - Ε.Ε.), η εντεινόμενη οικονομική κρίση αναδεικνύει με τρόπο ιδιαίτερα εύγλωττο τα σημαντικά θεσμικά και πολιτικά «ελλείμματα» στο σύστημα διακυβέρνησης της Ευρωπαϊκής Ενωσης και στο διακυβερνητικό πρότυπο (intergovernmental model) διαμόρφωσης και άσκησης πολιτικής. Αναδεικνύει επίσης την επιτακτική ανάγκη τα «ελλείμματα» αυτά να αντιμετωπισθούν άμεσα και αποτελεσματικά προκειμένου να διασφαλισθεί η συνεκτικότητα και τελικά η βιωσιμότητα της Ευρωπαϊκής Ενωσης και των συνιστωσών που τη συγκροτούν (ευρωζώνη, κ.λπ.) και να αποφευχθεί η διολίσθιση προς έναν πρωτόγονο εθνικισμό.

Η οικονομική κρίση, με άλλα λόγια, πρέπει να αντιμετωπισθεί ως «ευκαιρία» για τη βελτίωση του συστήματος διακυβέρνησης και άσκησης πολιτικής από την Ενωση.

*Η Ευρωπαϊκή Ενωση, ενώ έδειξε αρχικά κάποια σχετική συνοχή στην αντιμετώπιση της κρίσης, ιδιαίτερα ανάμεσα στις χώρες της ευρωζώνης (χώρες-μέλη του ενιαίου νομίσματος, ευρώ), στη συνέχεια και καθώς η κρίση βαθαίνει, εμφανίζεται θεσμικά ανήμπορη να διαμορφώσει μια συνεκτική, αποτελεσματική, ολοκληρωμένη στρατηγική για την αντιμετώπισή της.

*Οι χώρες-μέλη εμφανίζονται πρώτα απ’ όλα διχασμένες με αποκλίσεις απόψεων ακόμη και ανάμεσα στα 16 κράτη της ευρωζώνης (π.χ. σε Γαλλία και Γερμανία), με τον ρόλο της προεδρίας (Τσεχία) σε αμφισβήτηση, με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή σε ασθενή θέση (λόγω και της επερχόμενης λήξης της θητείας της) και με την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) ως τον πλέον ισχυρό θεσμό, αλλά με την πολιτική της νομιμοποίηση να ελέγχεται, καθώς, εμφανίζεται να αντιτίθεται σε μέτρα στήριξης των αδύναμων χωρών (όπως π.χ. Ελλάδας, Ιρλανδίας κ.ά.), ερμηνεύοντας ιδιαίτερα αυστηρά τις ρυθμίσεις της Συνθήκης για τη «μη διάσωση» (non bail out) των χωρών της ευρωζώνης.

*Και τούτο καθώς αναπτύσσεται μια ευδιάκριτη δυναμική στην οποία φαίνεται να προσχωρεί και η Γερμανία για την αναζήτηση στρατηγικών στήριξης των χωρών «ασθενών κρίκων» της Οικονομικής και Νομισματικής Ενωσης (ΟΝΕ). Παράλληλα, βέβαια, η εντεινόμενη κρίση με τις διαφορετικές συνέπειες για κάθε χώρα-μέλος «κατακερματίζει» την Ευρωπαϊκή Ενωση σε διαφορετικές ομάδες.

*Τα θεσμικά και πολιτικά αυτά «ελλείμματα» της Ενωσης πρέπει να καλυφθούν στη λογική της υπερεθνικότητας για τη συγκρότηση ισχυρής οικονομικής και πολιτικής διακυβέρνησης. Ωστόσο, είναι αξιοσημείωτο ότι ορισμένες πρωτοβουλίες, προς την κατεύθυνση αυτή, δηλαδή για την αντιμετώπιση δυσλειτουργιών του πολιτικού και οικονομικού συστήματος της Ευρωπαϊκής Ενωσης, προέρχονται κυρίως από ισχυρές χώρες (Γαλλία, Γερμανία κ.λπ.) και όχι τόσο από τις παθογενείς οι οποίες θα είχαν κάθε συμφέρον και λόγο να κινηθούν προς αυτήν τη λογική.

Προφανώς οι άμεσες και βραχυχρόνιες ανάγκες αντιμετώπισης της κρίσης κυριαρχούν και αποτρέπουν την ανάληψη πρωτοβουλιών με συστημικό χαρακτήρα μεσοπρόθεσμης/μακροχρόνιας μορφής.

*Κατά την άποψή μου, η ακόλουθη δέσμη μέτρων μπορεί να συμβάλλει στην ανάπτυξη του θεσμικού συστήματος της Ε.Ε. προς τη λογική που περιγράψαμε (παράλληλα βεβαίως με την επικύρωση και εφαρμογή της Συνθήκης της Λισαβόνας και των θεσμικών μεταρρυθμίσεων που περιέχει):

1 Θεσμοποίηση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου σε επίπεδο κρατών ευρωζώνης. Μετά την άτυπη πρώτη σύνοδο των κρατών-μελών της ευρωζώνης τον περασμένο Οκτώβριο, η ανάγκη για τη θεσμοποίηση των συναντήσεων αυτών καθίσταται επιτακτική καθώς η ουσιαστική ενίσχυση της Ευρωομάδας (Eurogroup) και η καλύτερη θεσμική νομιμοποιητική εμπλαισίωση της ΕΚΤ. Τα όργανα αυτά μπορεί να συγκροτήσουν το κύριο πλαίσιο διαμόρφωσης πολιτικής και λήψης αποφάσεων.

2 Αντιμετώπιση του θέματος της δημοσιονομικής πολιτικής (fiscal policy) στο πλαίσιο της ΟΝΕ. Οπως είναι γνωστόν, ενώ η ΟΝΕ περιλαμβάνει ενιαία νομισματική πολιτική (single monetary policy) που διαμορφώνεται και ασκείται από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, η χάραξη της δημοσιονομικής πολιτικής παραμένει στην κυριαρχική δικαιοδοσία των εθνικών κυβερνήσεων που ασκείται όμως στο πλαίσιο του Συμφώνου Σταθερότητας και Ανάπτυξης.

Το κεντρικό ερώτημα είναι εάν αυτό το καθεστώς μπορεί να συνεχιστεί και να διασφαλίσει τη μακροχρόνια βιωσιμότητα της ΟΝΕ.

Η τρέχουσα εμπειρία υπογραμμίζει ότι η ασυμμετρία ανάμεσα στη νομισματική και στη δημοσιονομική πολιτική μπορεί να μην είναι «διατηρήσιμη» σε μακροχρόνια προοπτική. Επομένως, το θέμα πρέπει να επανεξεταστεί με σοβαρότητα.

3 Στην ίδια λογική, πρέπει να «αναγνωστούν» οι ρυθμίσεις στις Συνθήκες της Ε.Ε. που δεν επιτρέπουν τη «διάσωση» (bail out) κρατών-μελών της ευρωζώνης τα οποία αντιμετωπίζουν προβλήματα υπερβολικού χρέους και δυσχέρειες στη χρηματοδότησή του.

Η θέσπιση των κανόνων αυτών στο πλαίσιο της Συνθήκης της Ευρωπαϊκής Ενωσης (Μάαστριχτ) είχε ισχυρή δικαιολογητική βάση - να αποτρέψει δηλαδή την ανευθυνότητα από πλευράς ορισμένων κρατών-μελών, και κυρίως των μεσογειακών κρατών στη διαδικασία δανεισμού και μεταφοράς τους κόστους αυτού στις άλλες και υγιέστερες χώρες της ΟΝΕ.

Ωστόσο, φαίνεται σήμερα ότι η «μη διάσωση» χώρας μπορεί να συμπαρασύρει συνολικά την αξιοπιστία της οικονομικής και νομισματικής ένωσης. Επομένως, πρέπει να επινοηθούν μηχανισμοί και στρατηγικές που θα επιτρέπουν τη στήριξη, αν όχι διάσωση, κάτω από αυστηρούς όρους κρατών-μελών της ΟΝΕ που αντιμετωπίζουν προβλήματα. Η συζήτηση για την έκδοση ευρωπαϊκών ομολόγων κινείται προς αυτή τη λογική.

4 Σε συνάρτηση με τη δημοσιονομική πολιτική πρέπει να εξεταστεί εάν και κατά πόσον η Ευρωπαϊκή Ενωση πρέπει ή όχι να συμπληρωθεί με στοιχεία «δημοσιονομικού ομοσπονδισμού» (fiscal federalism), με προϋπολογισμό δηλαδή που θα έχει τις δυνατότητες να επιτελεί λειτουργίες δημοσιονομικής σταθεροποίησης.

Γνωρίζω ότι το θέμα αυτό είναι «ταμπού» στο πλαίσιο της Ενωσης, αλλά κάποια στιγμή δεν μπορεί παρά να το επανεξετάσουμε υπό το φως της τρέχουσας εμπειρίας της οικονομικής κρίσης.

*Βεβαίως, παραμένει το αξονικό ερώτημα του εάν η ΟΝΕ μπορεί ή όχι να συνεχίσει χωρίς την επίτευξη πλήρους πολιτικής ενοποίησης στην Ε.Ε. Αρκετοί απαντούν ότι ΟΝΕ χωρίς τελικά Πολιτική Ενωση δεν συνιστά μακροχρονίως βιώσιμη κατάσταση. Το συμπέρασμα επομένως είναι σαφές...