O Στάλιν ζει…
Τάκης Καμπύλης, Η Καθημερινή, Δημοσιευμένο: 2009-09-06
Φέτος συμπληρώνονται 130 χρόνια από τη γέννηση του Ι. Β. Στάλιν - αν και πολλοί βιογράφοι του υποστηρίζουν ότι η πραγματική χρονολογία γέννησής του δεν ήταν η 21/12/1879 αλλά η 8/12/1878. Δεν είναι το μόνο στοιχείο πάνω στο οποίο διαφωνούν βιογράφοι και ιστορικοί, όσοι τέλος πάντων προσπαθούν να δώσουν μία ή περισσότερες εξηγήσεις στο «φαινόμενο» που ονομάστηκε «σταλινισμός».
Παρότι Στάλιν και «σταλινισμός» έχουν πλέον καταχωρηθεί στις μαύρες σελίδες της δημόσιας ιστορίας, εντούτοις ακόμη και στη Ρωσία, την τελευταία δεκαετία καταγράφεται ένα μικρό αλλά υπαρκτό κύμα «νεο-σταλινισμού». Το 2005 σε έρευνα κοινής γνώμης στη Μόσχα, το 47% υποστήριξε πως «ο Στάλιν ήταν μια σπουδαία προσωπικότητα». Αντίστοιχες απαντήσεις συναντά κανείς -σε πολύ μικρότερα ποσοστά- και σε άλλες κοινωνίες. Εσχάτως δε και στην ελληνική μέσω του ΚΚΕ.
Είναι μια μάλλον απροσδόκητη εξέλιξη; Ιδίως όταν, επί παραδείγματι, στις χώρες του πρώην Συμφώνου της Βαρσοβίας τα χρόνια από την πτώση του τείχους συνοδεύτηκαν με την περίπου ταύτιση του ναζισμού με τον σταλινισμό στην κοινή μνήμη; Χαρακτηριστική είναι και η μαρτυρία της ιστορικού Dorothee Wierling η οποία σε προφορικές συνεντεύξεις στην πρώην Ανατολική Γερμανία παρατήρησε πως οι περισσότεροι «επέμεναν να συγχέουν τις ονομασίες των “Λαϊκών Υπηρεσιών” κατά την περίοδο του ναζισμού, με τις ονομασίες των αντίστοιχων υπηρεσιών κατά την περίοδο του κομμουνισμού, όπως την Γκεστάπο με την Κρατική Ασφάλεια». Η πρόσβαση σε σημαντικό μέρος των απόρρητων αρχείων του πρώην ΚΚΣΕ έφερε στο φως στοιχεία που μάλλον συνηγορούν υπέρ του χαρακτηρισμού «τύρρανος» παρά σε άλλον ηπιότερο. Ηδη από το 1956 στο 20ό συνέδριο του ΚΚΣΕ ο τότε νέος γενικός γραμματέας Νικήτας Χρουστσόφ -στενός συνεργάτης του Στάλιν και από τους τυχερούς, αφού «κατάφερε» να επιβιώσει- στην ιστορική του ομιλία στην κλειστή συνεδρία του 20ού συνεδρίου ανέδειξε όχι μόνο τις σκοτεινές πλευρές του παρελθόντος αλλά επιχείρησε να τεκμηριώσει και θεωρητικά την απόσταση του Στάλιν από τον Λένιν. Πάντως, ούτε ο ρόλος του Χρουστσόφ εκείνα τα χρόνια της σταλινικής λαίλαπας έχει ξακαθαρίσει πλήρως. Σήμερα Ρώσοι ιστορικοί (ανάμεσά τους οι αδελφοί Μεντβέντιεφ) εκτιμούν ότι ο Χρουστσόφ και άλλοι επεδίωξαν με την «αποσταλινοποίηση» να ρίξουν όλες τις ευθύνες στον Στάλιν (και έτσι να «ξεπλύνουν» τις δικές τους) και να επανακάμψουν στο σύστημα εξουσίας του κόμματος. Η βιαστική εκτέλεση του Μπέρια σχεδόν αμέσως μετά τον θάνατο του Στάλιν ενισχύει τη συγκεκριμένη ερμηνεία. (Αλλωστε και μία από τις πιο γραφικές περιπέτειες του Στάλιν, αυτή με τον Λίσενκο και την παραγωγή νέων ειδών τροφίμων, οφειλόταν σε μεγάλο μέρος στη μάχη εξουσίας μεταξύ Μπέρια, Μαλενκόφ εναντίον του Ζντάνοφ. Οι τρεις ανώτατοι αξιωματούχοι, αμέσως μετά τον Στάλιν σε δύναμη, βρήκαν την ευκαιρία να συγκρουστούν, αφού ο γενετιστής αντίπαλος του Λίσενκο ήταν ο γιος του Ζντάνοφ).
Η (όποια) υστεροφημία του Στάλιν οφείλει πολλά στην ήττα του ναζισμού και στην καθοριστική συμβολή του Κόκκινου Στρατού, αρκετή να ξεπλύνει ακόμη και την ντροπή του συμφώνου με τον Χίλτερ περί διαμελισμού της Πολωνίας. Ωστόσο, ο Χρουστσόφ στον συγκεκριμένο λόγο του επικαλέσθηκε ντοκουμέντα της αντικατασκοπείας της εποχής, σύμφωνα με τα οποία μόνο ο Στάλιν δεν πίστευε ότι οι Γερμανοί θα εισέβαλλαν στη Σοβιετική Ενωση. Ο Χρουστσόφ υποστήριξε πως η βιομηχανική υποδομή της χώρας θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί πιο αποτελεσματικά και να είχαν σωθεί περισσότερες ζωές αν ο Στάλιν είχε κινηθεί έγκαιρα. (Επίσης είναι γνωστή η, ήσσονος σημασίας αλλά ενδεικτική του κλίματος, υπόθεση του συνταγματάρχη Γεβγκένι Ράζιν, ο οποίος έπεσε σε δυσμένεια λόγω του θαυμασμού του στο έργο του Κλαούζεβιτς, αλλά και για την κριτική του στην πολεμική στρατηγική του Στάλιν τα πρώτα δύο χρόνια του πολέμου).
Το βέβαιο είναι πως, ό, τι και αν προσθέσει η ιστορική έρευνα, ο Στάλιν και ο «σταλινισμός» είναι εκτός εποχής. Ο «σοσιαλισμός σε μόνο μία χώρα» αποδείχθηκε τραυματική εμπειρία για την ίδια τη χώρα, ενώ το (υπερ) γραφειοκρατικό μοντέλο οικονομίας οδήγησε στην κατάρρευση.
Γιατί λοιπόν επανακάμπτει ο «σταλινισμός»; Πώς ξεχάστηκε τόσο γρήγορα το 1989 (ή οι δίκες της Μόσχας 1936 - 1938) και οι εικόνες εκατομμυρίων πολιτών που γιόρταζαν περίπου την απελευθέρωσή τους; Το 1995, το ΚΚΕ χαρακτήριζε τον νέο κύκλο που ξεκίνησε με την πτώση του Τείχους ως «αντεπανάσταση» και σε εσωτερικά του κείμενα αναζητούσε τα αίτια. Τα βρήκε: Οι ευθύνες βαραίνουν τον Χρουστσόφ, τον Μπρέζνιεφ και τον Γκορμπατσόφ. Μόλις προχθές, τη μέρα που ο Πούτιν ζητούσε συγγνώμη από τους Πολωνούς για το Σύμφωμο Ρίμπεντροπ - Μολότοφ, η γενική γραμματέας του κόμματος κ. Αλέκα Παπαρήγα επανακήρυξε δημόσια τη σταθερή προσήλωση του κόμματος στο πρόσωπο και στο έργο του Ιωσήφ Στάλιν.
Το ΚΚΕ θα ξεπεράσει τη σταλινική τρομοκρατία και τις δίκες της Μόσχας αναγνωρίζοντας πως έγιναν μερικά λάθη. Τι σύμπτωση! Με τον ίδιο τρόπο «αναγνωρίζει» και τα δικά του λάθη την ίδια περίοδο. Μόνο ένας από τους εκατοντάδες Ελληνες κομμουνιστές θύματα της (εδώ) σταλινικής ηγεσίας έχει αναγνωριστεί επίσημα από το κόμμα.
Η (νέα) εμμονή του ΚΚΕ στον Στάλν φαίνεται πως αντέχει σε δύο εξηγήσεις: Η πρώτη έχει να κάνει με την τρέχουσα πολιτική. Αντί συμμετοχής σε μία ρεαλιστική πολιτική, το ΚΚΕ επιλέγει το «αντισυστημικό» προφίλ του, το οποίο φαίνεται να αποδίδει εκλογικά. Η προβολή θέσεων που δεν έχουν καμία σχέση με τα σημερινά προβλήματα (όπως για παράδειγμα η κατάργηση της... αγοράς ή το τέλος του ιδιωτικού τομέα) επιτρέπει στο ΚΚΕ τον εκ του ασφαλούς ανταρτοπόλεμο με τις άλλες πολιτικές δυνάμεις, ενώ ο υπερβατικός χαρακτήρας αυτής της πολιτικής ενισχύει την πρόσβαση του ΚΚΕ σε ομάδες ψηφοφόρων που σχεδόν αποκλειστικά θέλουν να εκφράσουν την οργή τους - πέραν των παραδοσιακών.
Η δεύτερη έχει να κάνει με το σημερινό, σημαντικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει το κόμμα. Ολο και περισσότερες φωνές ζητούν από το ΚΚΕ να ανοίξει όχι μόνο το ιστορικό του αρχείο, αλλά και το αντίστοιχο λογιστικό του. Το ίδιο το ΚΚΕ έχει πολλές φορές θέσει ζητήματα διαφάνειας. Προφανώς χρειάζεται και ένα επιχείρημα για να στηριχθεί η θέση που εξέφρασε σχετικά - την ίδια μέρα (!) μετά τον ύμνο στον Στάλιν- η Αλέκα Παπαρήγα («ούτε και αν μας υποσχεθούν κρατική επιχορήγηση - χρυσάφι δεν πρόκειται να δώσουμε τις λίστες των χρηματοδοτών του κόμματος»).
Ο «αντικομμουνισμός», που σύμφωνα με την κ. Παπαρήγα είναι σήμερα παρών και «επιβάλλει την αντικομμουνιστική ανάγνωση της Ιστορίας» με θύμα τον Στάλιν (και τα κομμουνιστικά κόμματα), δεν πρόκειται ποτέ να πάρει στα χέρια του τις λίστες των χρηματοδοτών του ΚΚΕ. Τι καλά…Τι βολικά…
Ιnfo
- Simon Sebag Montefiore, «Στάλιν», Αθήνα 2005, εκδ. Ποταμός.
- Γκεόργκι Δημητρόφ, «Σελίδες από το απόρρητο ημερολόγιο», Αθήνα 1999, εκδ. Καστανιώτης.
- Ζορές και Ρόι Μεντβέντιεφ, «Ο άγνωστος Στάλιν», Αθήνα 2003, εκδ. Καστανιώτης.
- Λουίζα Πασερίνι, «Σπαράγματα του 20ού αιώνα», Αθήνα 2000, εκδ. Νεφέλη.
Παρότι Στάλιν και «σταλινισμός» έχουν πλέον καταχωρηθεί στις μαύρες σελίδες της δημόσιας ιστορίας, εντούτοις ακόμη και στη Ρωσία, την τελευταία δεκαετία καταγράφεται ένα μικρό αλλά υπαρκτό κύμα «νεο-σταλινισμού». Το 2005 σε έρευνα κοινής γνώμης στη Μόσχα, το 47% υποστήριξε πως «ο Στάλιν ήταν μια σπουδαία προσωπικότητα». Αντίστοιχες απαντήσεις συναντά κανείς -σε πολύ μικρότερα ποσοστά- και σε άλλες κοινωνίες. Εσχάτως δε και στην ελληνική μέσω του ΚΚΕ.
Είναι μια μάλλον απροσδόκητη εξέλιξη; Ιδίως όταν, επί παραδείγματι, στις χώρες του πρώην Συμφώνου της Βαρσοβίας τα χρόνια από την πτώση του τείχους συνοδεύτηκαν με την περίπου ταύτιση του ναζισμού με τον σταλινισμό στην κοινή μνήμη; Χαρακτηριστική είναι και η μαρτυρία της ιστορικού Dorothee Wierling η οποία σε προφορικές συνεντεύξεις στην πρώην Ανατολική Γερμανία παρατήρησε πως οι περισσότεροι «επέμεναν να συγχέουν τις ονομασίες των “Λαϊκών Υπηρεσιών” κατά την περίοδο του ναζισμού, με τις ονομασίες των αντίστοιχων υπηρεσιών κατά την περίοδο του κομμουνισμού, όπως την Γκεστάπο με την Κρατική Ασφάλεια». Η πρόσβαση σε σημαντικό μέρος των απόρρητων αρχείων του πρώην ΚΚΣΕ έφερε στο φως στοιχεία που μάλλον συνηγορούν υπέρ του χαρακτηρισμού «τύρρανος» παρά σε άλλον ηπιότερο. Ηδη από το 1956 στο 20ό συνέδριο του ΚΚΣΕ ο τότε νέος γενικός γραμματέας Νικήτας Χρουστσόφ -στενός συνεργάτης του Στάλιν και από τους τυχερούς, αφού «κατάφερε» να επιβιώσει- στην ιστορική του ομιλία στην κλειστή συνεδρία του 20ού συνεδρίου ανέδειξε όχι μόνο τις σκοτεινές πλευρές του παρελθόντος αλλά επιχείρησε να τεκμηριώσει και θεωρητικά την απόσταση του Στάλιν από τον Λένιν. Πάντως, ούτε ο ρόλος του Χρουστσόφ εκείνα τα χρόνια της σταλινικής λαίλαπας έχει ξακαθαρίσει πλήρως. Σήμερα Ρώσοι ιστορικοί (ανάμεσά τους οι αδελφοί Μεντβέντιεφ) εκτιμούν ότι ο Χρουστσόφ και άλλοι επεδίωξαν με την «αποσταλινοποίηση» να ρίξουν όλες τις ευθύνες στον Στάλιν (και έτσι να «ξεπλύνουν» τις δικές τους) και να επανακάμψουν στο σύστημα εξουσίας του κόμματος. Η βιαστική εκτέλεση του Μπέρια σχεδόν αμέσως μετά τον θάνατο του Στάλιν ενισχύει τη συγκεκριμένη ερμηνεία. (Αλλωστε και μία από τις πιο γραφικές περιπέτειες του Στάλιν, αυτή με τον Λίσενκο και την παραγωγή νέων ειδών τροφίμων, οφειλόταν σε μεγάλο μέρος στη μάχη εξουσίας μεταξύ Μπέρια, Μαλενκόφ εναντίον του Ζντάνοφ. Οι τρεις ανώτατοι αξιωματούχοι, αμέσως μετά τον Στάλιν σε δύναμη, βρήκαν την ευκαιρία να συγκρουστούν, αφού ο γενετιστής αντίπαλος του Λίσενκο ήταν ο γιος του Ζντάνοφ).
Η (όποια) υστεροφημία του Στάλιν οφείλει πολλά στην ήττα του ναζισμού και στην καθοριστική συμβολή του Κόκκινου Στρατού, αρκετή να ξεπλύνει ακόμη και την ντροπή του συμφώνου με τον Χίλτερ περί διαμελισμού της Πολωνίας. Ωστόσο, ο Χρουστσόφ στον συγκεκριμένο λόγο του επικαλέσθηκε ντοκουμέντα της αντικατασκοπείας της εποχής, σύμφωνα με τα οποία μόνο ο Στάλιν δεν πίστευε ότι οι Γερμανοί θα εισέβαλλαν στη Σοβιετική Ενωση. Ο Χρουστσόφ υποστήριξε πως η βιομηχανική υποδομή της χώρας θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί πιο αποτελεσματικά και να είχαν σωθεί περισσότερες ζωές αν ο Στάλιν είχε κινηθεί έγκαιρα. (Επίσης είναι γνωστή η, ήσσονος σημασίας αλλά ενδεικτική του κλίματος, υπόθεση του συνταγματάρχη Γεβγκένι Ράζιν, ο οποίος έπεσε σε δυσμένεια λόγω του θαυμασμού του στο έργο του Κλαούζεβιτς, αλλά και για την κριτική του στην πολεμική στρατηγική του Στάλιν τα πρώτα δύο χρόνια του πολέμου).
Το βέβαιο είναι πως, ό, τι και αν προσθέσει η ιστορική έρευνα, ο Στάλιν και ο «σταλινισμός» είναι εκτός εποχής. Ο «σοσιαλισμός σε μόνο μία χώρα» αποδείχθηκε τραυματική εμπειρία για την ίδια τη χώρα, ενώ το (υπερ) γραφειοκρατικό μοντέλο οικονομίας οδήγησε στην κατάρρευση.
Γιατί λοιπόν επανακάμπτει ο «σταλινισμός»; Πώς ξεχάστηκε τόσο γρήγορα το 1989 (ή οι δίκες της Μόσχας 1936 - 1938) και οι εικόνες εκατομμυρίων πολιτών που γιόρταζαν περίπου την απελευθέρωσή τους; Το 1995, το ΚΚΕ χαρακτήριζε τον νέο κύκλο που ξεκίνησε με την πτώση του Τείχους ως «αντεπανάσταση» και σε εσωτερικά του κείμενα αναζητούσε τα αίτια. Τα βρήκε: Οι ευθύνες βαραίνουν τον Χρουστσόφ, τον Μπρέζνιεφ και τον Γκορμπατσόφ. Μόλις προχθές, τη μέρα που ο Πούτιν ζητούσε συγγνώμη από τους Πολωνούς για το Σύμφωμο Ρίμπεντροπ - Μολότοφ, η γενική γραμματέας του κόμματος κ. Αλέκα Παπαρήγα επανακήρυξε δημόσια τη σταθερή προσήλωση του κόμματος στο πρόσωπο και στο έργο του Ιωσήφ Στάλιν.
Το ΚΚΕ θα ξεπεράσει τη σταλινική τρομοκρατία και τις δίκες της Μόσχας αναγνωρίζοντας πως έγιναν μερικά λάθη. Τι σύμπτωση! Με τον ίδιο τρόπο «αναγνωρίζει» και τα δικά του λάθη την ίδια περίοδο. Μόνο ένας από τους εκατοντάδες Ελληνες κομμουνιστές θύματα της (εδώ) σταλινικής ηγεσίας έχει αναγνωριστεί επίσημα από το κόμμα.
Η (νέα) εμμονή του ΚΚΕ στον Στάλν φαίνεται πως αντέχει σε δύο εξηγήσεις: Η πρώτη έχει να κάνει με την τρέχουσα πολιτική. Αντί συμμετοχής σε μία ρεαλιστική πολιτική, το ΚΚΕ επιλέγει το «αντισυστημικό» προφίλ του, το οποίο φαίνεται να αποδίδει εκλογικά. Η προβολή θέσεων που δεν έχουν καμία σχέση με τα σημερινά προβλήματα (όπως για παράδειγμα η κατάργηση της... αγοράς ή το τέλος του ιδιωτικού τομέα) επιτρέπει στο ΚΚΕ τον εκ του ασφαλούς ανταρτοπόλεμο με τις άλλες πολιτικές δυνάμεις, ενώ ο υπερβατικός χαρακτήρας αυτής της πολιτικής ενισχύει την πρόσβαση του ΚΚΕ σε ομάδες ψηφοφόρων που σχεδόν αποκλειστικά θέλουν να εκφράσουν την οργή τους - πέραν των παραδοσιακών.
Η δεύτερη έχει να κάνει με το σημερινό, σημαντικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει το κόμμα. Ολο και περισσότερες φωνές ζητούν από το ΚΚΕ να ανοίξει όχι μόνο το ιστορικό του αρχείο, αλλά και το αντίστοιχο λογιστικό του. Το ίδιο το ΚΚΕ έχει πολλές φορές θέσει ζητήματα διαφάνειας. Προφανώς χρειάζεται και ένα επιχείρημα για να στηριχθεί η θέση που εξέφρασε σχετικά - την ίδια μέρα (!) μετά τον ύμνο στον Στάλιν- η Αλέκα Παπαρήγα («ούτε και αν μας υποσχεθούν κρατική επιχορήγηση - χρυσάφι δεν πρόκειται να δώσουμε τις λίστες των χρηματοδοτών του κόμματος»).
Ο «αντικομμουνισμός», που σύμφωνα με την κ. Παπαρήγα είναι σήμερα παρών και «επιβάλλει την αντικομμουνιστική ανάγνωση της Ιστορίας» με θύμα τον Στάλιν (και τα κομμουνιστικά κόμματα), δεν πρόκειται ποτέ να πάρει στα χέρια του τις λίστες των χρηματοδοτών του ΚΚΕ. Τι καλά…Τι βολικά…
Ιnfo
- Simon Sebag Montefiore, «Στάλιν», Αθήνα 2005, εκδ. Ποταμός.
- Γκεόργκι Δημητρόφ, «Σελίδες από το απόρρητο ημερολόγιο», Αθήνα 1999, εκδ. Καστανιώτης.
- Ζορές και Ρόι Μεντβέντιεφ, «Ο άγνωστος Στάλιν», Αθήνα 2003, εκδ. Καστανιώτης.
- Λουίζα Πασερίνι, «Σπαράγματα του 20ού αιώνα», Αθήνα 2000, εκδ. Νεφέλη.
