Ο Γιώργος και ο Ουμπέρτο
Παύλος Τσίμας, Τα Νέα, Δημοσιευμένο: 2010-03-13
Κάποτε, οι κυβερνήσεις έκοβαν δαπάνες και έβαζαν φόρους για να ισοσκελίσουν τον προϋπολογισμό τους. Τώρα το κάνουν για να στείλουν ένα μήνυμα στους διεθνείς δανειστές.
O τρόπος με τον οποίο πολλοί υπουργοί της κυβέρνησης υπερασπίζονται τα μέτρα της 3ης Μαρτίου («ήταν αναγκαία για να σταλεί ένα ισχυρό μήνυμα στις αγορές και τους εταίρους μας») θυμίζει τον κλασικό αφορισμό του Ουμπέρτο Έκο: «Κάποτε ένας στρατός βομβάρδιζε μια πόλη για να την καταστρέψει και να κερδίσει τον πόλεμο. Τώρα πια, όταν βομβαρδίζεται μια πόλη, είναι απλώς για να σταλεί ένα μήνυμα».
Παραφράζοντας τον Έκο: Κάποτε, οι κυβερνήσεις έκοβαν δαπάνες και έβαζαν φόρους για να ισοσκελίσουν τον προϋπολογισμό τους. Τώρα, όταν ανακοινώνουν ένα πρόγραμμα λιτότητας, το κάνουν για να στείλουν ένα μήνυμα στους διεθνείς δανειστές.
Οι περικοπές στους μισθούς και τα επιδόματα βέβαια, όπως και οι αυξήσεις στους άμεσους και έμμεσους φόρους, είναι πραγματικές- τόσο πραγματικές όσο, ας πούμε, και οι νεκροί από τον βομβαρδισμό της Χιροσίμα. Αλλά, όπως οι νεκροί της Χιροσίμα δεν ήταν ο στόχος, ο σκοπός του βομβαρδισμού (η Ιαπωνία είχε, άλλωστε, ήδη ηττηθεί), αλλά το μέσο για να σταλεί ένα μήνυμα ισχύος, έτσι και οι μειώσεις του εισοδήματος, που τα μέτρα επιφέρουν, δεν ήταν ο στόχος, ο σκοπός των μέτρων, αλλά το αναγκαίο μέσο για να σταλεί ένα μήνυμα από την Αθήνα προς τους δανειστές της κι εκείνους που καλούνται να εγγυηθούν τον δανεισμό της.
Το μήνυμα που η κυβέρνηση έστειλε με την ανακοίνωση των μέτρων από το μεν διεθνές ακροατήριο ελήφθη ως μήνυμα που εμπνέει εμπιστοσύνη, αλλά από το εθνικό ακροατήριο ελήφθη ως μήνυμα που προκαλεί σύγχυση και εκλαμβάνεται ως απειλή ή εμπνέει ανασφάλεια και απαισιοδοξίαΤο μήνυμα εστάλη. Και ελήφθη επιτυχώς. Αν ξεφυλλίσει κανείς τον διεθνή Τύπο, τον ίδιο Τύπο που οργάνωνε την καθημερινή διαπόμπευσή μας, το διαπιστώνει αμέσως: οι έπαινοι για τις θυσίες που αναλαμβάνει η χώρα και τη γενναιότητα που επιδεικνύει η κυβέρνησή της πήραν τη θέση των ατιμωτικών αφηγήσεων για απάτες και σπατάλες. Και ο Γιώργος Παπανδρέου βρήκε το περιθώριο να επιχειρήσει μια διπλωματική αντεπίθεση, ώστε να ανακτήσει κάτι από τη χαμένη διαπραγματευτική ισχύ και αξιοπρέπεια της χώρας και να τη μετατρέψει από μαύρο πρόβατο της Ευρώπης σε μέτοχο μιας διεθνούς προσπάθειας να επιβληθεί πολιτικός έλεγχος επί των αποχαλινωμένων διεθνών αγορών του χρήματος και των κερδοσκοπικών πρακτικών τους.
Ως εδώ καλά. Το πρόβλημα είναι ότι - όπως έχει εξηγήσει λαμπρά ο Έκο - κάθε μήνυμα υπόκειται στον νόμο των ασύμφωνων ερμηνειών. Αποκωδικοποιείται διαφορετικά, από διαφορετικά ακροατήρια, τα οποία χρησιμοποιούν διαφορετικούς κώδικες. Για παράδειγμα, έλεγε ο Έκο, ένα διαφημιστικό μήνυμα ενός ψυγείου στην τηλεόραση για έναν τραπεζικό υπάλληλο στο Μιλάνο είναι ένα κίνητρο για κατανάλωση, αλλά για έναν φτωχό χωρικό στην Καλαβρία το ίδιο μήνυμα μπορεί να καταγγέλλει μια κοινωνία ευμάρειας στην οποία ο χωρικός δεν μετέχει.
Το μήνυμα, λοιπόν, που η κυβέρνηση έστειλε με την ανακοίνωση των μέτρων δημοσιονομικής προσαρμογής από το μεν διεθνές ακροατήριο ελήφθη ως μήνυμα που εμπνέει εμπιστοσύνη («η Ελλάδα συμμορφώνεται με τους κανόνες»), αλλά από το εθνικό ακροατήριο, όπως δείχνουν οι δημοσκοπήσεις, ελήφθη ως μήνυμα που προκαλεί σύγχυση («αναγκαία αλλά άδικα τα μέτρα»), εκλαμβάνεται ως απειλή ή εμπνέει ανασφάλεια και απαισιοδοξία.
Βρισκόμαστε, λοιπόν, στη μέση ενός μεγάλου «σημειολογικού πολέμου», που έχει ως αντικείμενο και έπαθλο τη νοηματοδότηση του μηνύματος λιτότητα, που η κυβέρνηση εξέπεμψε την 3η Μαρτίου.
Αν το μήνυμα αυτό ενσωματωθεί σε μια αφήγηση αλλαγής, όπου οι σημερινές θυσίες εκλαμβάνονται ως απαραίτητο θεραπευτικό σοκ, για να απελευθερωθεί μια διαδικασία μεταρρυθμίσεων- σε ένα παραγωγικό μοντέλο που έχει καταντήσει εντελώς αντιπαραγωγικό, μια πελατειακά συγκροτημένη δημόσια διοίκηση που κρατά αιχμάλωτη τη χώρα κι ένα μοντέλο κοινωνικού κράτους που χρεώνει πανάκριβα ανεπαρκείς υπηρεσίες, τις οποίες συμπληρώνει μια πληθωρική ιδιωτική δαπάνη, δίνοντας έτσι ισχυρά κίνητρα φοροδιαφυγής - τότε μπορεί να εμπνεύσει εμπιστοσύνη και αισιοδοξία και να ωθήσει σε πραγματική αλλαγή.
Αν όχι, αν τα μέτρα εκληφθούν απλώς ως μια θυσία (και μάλιστα άδικα επιμερισμένη) στους αιμοδιψείς θεούς των αγορών, χωρίς αύριο, χωρίς ανταπόδοση, τότε η ανοχή θα εξατμιστεί γρήγορα, η εμπιστοσύνη θα χαθεί και μαζί της θα χαθεί και το παιχνίδι.
O τρόπος με τον οποίο πολλοί υπουργοί της κυβέρνησης υπερασπίζονται τα μέτρα της 3ης Μαρτίου («ήταν αναγκαία για να σταλεί ένα ισχυρό μήνυμα στις αγορές και τους εταίρους μας») θυμίζει τον κλασικό αφορισμό του Ουμπέρτο Έκο: «Κάποτε ένας στρατός βομβάρδιζε μια πόλη για να την καταστρέψει και να κερδίσει τον πόλεμο. Τώρα πια, όταν βομβαρδίζεται μια πόλη, είναι απλώς για να σταλεί ένα μήνυμα».
Παραφράζοντας τον Έκο: Κάποτε, οι κυβερνήσεις έκοβαν δαπάνες και έβαζαν φόρους για να ισοσκελίσουν τον προϋπολογισμό τους. Τώρα, όταν ανακοινώνουν ένα πρόγραμμα λιτότητας, το κάνουν για να στείλουν ένα μήνυμα στους διεθνείς δανειστές.
Οι περικοπές στους μισθούς και τα επιδόματα βέβαια, όπως και οι αυξήσεις στους άμεσους και έμμεσους φόρους, είναι πραγματικές- τόσο πραγματικές όσο, ας πούμε, και οι νεκροί από τον βομβαρδισμό της Χιροσίμα. Αλλά, όπως οι νεκροί της Χιροσίμα δεν ήταν ο στόχος, ο σκοπός του βομβαρδισμού (η Ιαπωνία είχε, άλλωστε, ήδη ηττηθεί), αλλά το μέσο για να σταλεί ένα μήνυμα ισχύος, έτσι και οι μειώσεις του εισοδήματος, που τα μέτρα επιφέρουν, δεν ήταν ο στόχος, ο σκοπός των μέτρων, αλλά το αναγκαίο μέσο για να σταλεί ένα μήνυμα από την Αθήνα προς τους δανειστές της κι εκείνους που καλούνται να εγγυηθούν τον δανεισμό της.
Το μήνυμα που η κυβέρνηση έστειλε με την ανακοίνωση των μέτρων από το μεν διεθνές ακροατήριο ελήφθη ως μήνυμα που εμπνέει εμπιστοσύνη, αλλά από το εθνικό ακροατήριο ελήφθη ως μήνυμα που προκαλεί σύγχυση και εκλαμβάνεται ως απειλή ή εμπνέει ανασφάλεια και απαισιοδοξίαΤο μήνυμα εστάλη. Και ελήφθη επιτυχώς. Αν ξεφυλλίσει κανείς τον διεθνή Τύπο, τον ίδιο Τύπο που οργάνωνε την καθημερινή διαπόμπευσή μας, το διαπιστώνει αμέσως: οι έπαινοι για τις θυσίες που αναλαμβάνει η χώρα και τη γενναιότητα που επιδεικνύει η κυβέρνησή της πήραν τη θέση των ατιμωτικών αφηγήσεων για απάτες και σπατάλες. Και ο Γιώργος Παπανδρέου βρήκε το περιθώριο να επιχειρήσει μια διπλωματική αντεπίθεση, ώστε να ανακτήσει κάτι από τη χαμένη διαπραγματευτική ισχύ και αξιοπρέπεια της χώρας και να τη μετατρέψει από μαύρο πρόβατο της Ευρώπης σε μέτοχο μιας διεθνούς προσπάθειας να επιβληθεί πολιτικός έλεγχος επί των αποχαλινωμένων διεθνών αγορών του χρήματος και των κερδοσκοπικών πρακτικών τους.
Ως εδώ καλά. Το πρόβλημα είναι ότι - όπως έχει εξηγήσει λαμπρά ο Έκο - κάθε μήνυμα υπόκειται στον νόμο των ασύμφωνων ερμηνειών. Αποκωδικοποιείται διαφορετικά, από διαφορετικά ακροατήρια, τα οποία χρησιμοποιούν διαφορετικούς κώδικες. Για παράδειγμα, έλεγε ο Έκο, ένα διαφημιστικό μήνυμα ενός ψυγείου στην τηλεόραση για έναν τραπεζικό υπάλληλο στο Μιλάνο είναι ένα κίνητρο για κατανάλωση, αλλά για έναν φτωχό χωρικό στην Καλαβρία το ίδιο μήνυμα μπορεί να καταγγέλλει μια κοινωνία ευμάρειας στην οποία ο χωρικός δεν μετέχει.
Το μήνυμα, λοιπόν, που η κυβέρνηση έστειλε με την ανακοίνωση των μέτρων δημοσιονομικής προσαρμογής από το μεν διεθνές ακροατήριο ελήφθη ως μήνυμα που εμπνέει εμπιστοσύνη («η Ελλάδα συμμορφώνεται με τους κανόνες»), αλλά από το εθνικό ακροατήριο, όπως δείχνουν οι δημοσκοπήσεις, ελήφθη ως μήνυμα που προκαλεί σύγχυση («αναγκαία αλλά άδικα τα μέτρα»), εκλαμβάνεται ως απειλή ή εμπνέει ανασφάλεια και απαισιοδοξία.
Βρισκόμαστε, λοιπόν, στη μέση ενός μεγάλου «σημειολογικού πολέμου», που έχει ως αντικείμενο και έπαθλο τη νοηματοδότηση του μηνύματος λιτότητα, που η κυβέρνηση εξέπεμψε την 3η Μαρτίου.
Αν το μήνυμα αυτό ενσωματωθεί σε μια αφήγηση αλλαγής, όπου οι σημερινές θυσίες εκλαμβάνονται ως απαραίτητο θεραπευτικό σοκ, για να απελευθερωθεί μια διαδικασία μεταρρυθμίσεων- σε ένα παραγωγικό μοντέλο που έχει καταντήσει εντελώς αντιπαραγωγικό, μια πελατειακά συγκροτημένη δημόσια διοίκηση που κρατά αιχμάλωτη τη χώρα κι ένα μοντέλο κοινωνικού κράτους που χρεώνει πανάκριβα ανεπαρκείς υπηρεσίες, τις οποίες συμπληρώνει μια πληθωρική ιδιωτική δαπάνη, δίνοντας έτσι ισχυρά κίνητρα φοροδιαφυγής - τότε μπορεί να εμπνεύσει εμπιστοσύνη και αισιοδοξία και να ωθήσει σε πραγματική αλλαγή.
Αν όχι, αν τα μέτρα εκληφθούν απλώς ως μια θυσία (και μάλιστα άδικα επιμερισμένη) στους αιμοδιψείς θεούς των αγορών, χωρίς αύριο, χωρίς ανταπόδοση, τότε η ανοχή θα εξατμιστεί γρήγορα, η εμπιστοσύνη θα χαθεί και μαζί της θα χαθεί και το παιχνίδι.
