Η πολιτική του διαμόρφωση

O Μιχάλης Παπαγιαννάκης διαμορφώθηκε πολιτικά στο προδικτατορικό φοιτητικό κίνημα, στο κίνημα για το 15% και το 1-1-4 στην Αθήνα, πριν έρθει στο Παρίσι, όπου τον γνώρισα. Τα χρόνια του Παρισιού έπαιξαν βέβαια σημαντικό ρόλο στη ζωή του -- άλλωστε είναι τα χρόνια που διεξάγεται και στη Γαλλία η μεγάλη συζήτηση για τον ευρωκομμουνισμό. Ο Παπαγιαννάκης είναι ένας άνθρωπος που αξιοποιεί συσσωρευτικά τα ερεθίσματά του: τις σπουδές του, τη γλωσσομάθειά του που του επιτρέπει να χρησιμοποιεί τη διεθνή βιβλιογραφία και να ενημερώνεται από τον διεθνή τύπο, την εξειδίκευσή του στην αγροτική οικονομία και τη δουλειά του στο Ινστιτούτο Αγρονομίας του Μονπελιέ, τη συμμετοχή του στη Δημοκρατική Άμυνα κ.ο.κ.

Οι βάσεις όμως έχουν μπει από πριν, το πολιτικό του υπόβαθρο είναι το κίνημα για το 15% και το 1-1-4. Άλλωστε δεν είναι τυχαίο ότι το κίνημα αυτό έβγαλε μια αριστερή, προοδευτική ομάδα ανθρώπων με ηγετικά χαρακτηριστικά, η οποία έπαιξε σπουδαίο ρόλο και στα χρόνια της δικτατορίας και στη μεταπολίτευση, μέχρι σήμερα. Εκεί έγινε η μεγάλη ζύμωση. Είναι μια γενιά που ήρθε σε επαφή με την πολιτική χωρίς ψευδώνυμα. Η δική μου γενιά, η αμέσως προγενέστερη, ήρθε σε επαφή με την πολιτική --τη Μεγάλη Πολιτική-- με όχημα το Κυπριακό. Ήταν ένα ψευδώνυμο, με όλους τους περιορισμούς και τις αγκυλώσεις που επέφερε. Βέβαια, κι εμείς δεν αγωνιζόμασταν απλά, πατριωτικά, για την Κύπρο· και για μας το Κυπριακό λειτουργούσε ως ένας μηχανισμός συνολικότερης πολιτικοποίησης. Το Κυπριακό ήταν ένα νέο, μικρό ΕΑΜ, για την ελληνική μετεμφυλιακή νεολαία. Η γενιά του Μιχάλη δεν χρειάζεται όμως κάποιο ψευδώνυμο, έρχεται σε επαφή με την πολιτική αυτοτελώς και αυτοδυνάμως.

Εγώ τότε δεν τον γνώριζα, νομίζω όμως ότι εκεί συγκροτεί ο Παπαγιαννάκης μια αριστερή και βαθιά δημοκρατική συνείδηση, με αντιδεξιά σύνδρομα (δεν το λέω αρνητικά), μια πρόσληψη της Δεξιάς ως ολέθριας πολιτικής δύναμης για την Ελλάδα. Και εκεί, για πρώτη φορά πάλι, πρέπει να αισθάνθηκε άσχημα με τους κομματικούς μηχανισμούς, καθώς, υποθέτω, βρέθηκε σε ένα διπλό παιχνίδι: από τη μια μεριά το φοιτητικό κίνημα, στο οποίο ήταν πολύ δοσμένος, και από την άλλη πλευρά, από πάνω, ένα άλλο φοιτητικό δίκτυο, κομματικής πειθαρχίας, το οποίο είχε τη δική του λογική -- δεν ξέρω αν ήταν καλύτερη ή χειρότερη, αλλά πάντως ήταν διαφορετική. Νομίζω ότι εκεί πήρε κάποιες αποστάσεις από το οργανωμένο αριστερό, κομμουνιστικό ή παρακομμουνιστικό κίνημα της εποχής.

Εμμανής της πολιτικής

Ένα σημείο που χρειάζεται ερμηνεία, από τότε αλλά κυρίως στην ώριμη φάση της ζωής του, είναι πώς συμβίωσε, κρατώντας όλα τα χαρακτηριστικά της προσωπικής του αυτονομίας, με κομματικούς μηχανισμούς οι οποίοι ήταν γιʼ αυτόν, από ό,τι καταλαβαίνω, τουλάχιστον πιεστικοί. Και υπάρχει η γνωστή του φράση για το κόμμα, «θα είμαι αυτός που θα κλείσει τελευταίος την πόρτα» κάπως έτσι…

Χρειάζεται ψάξιμο, ερμηνεία και πολιτική και ψυχολογική. Η πρώτη απάντηση για μένα είναι ότι ο Παπαγιαννάκης ήταν ένας εμμανής της πολιτικής: έχει ένα υπερτροφικό πολιτικό εγώ, είναι τόσο ισχυρή η πολιτική του εμπλοκή που τον κάνει να υποβαθμίζει την αγεφύρωτη κατά την άποψή μου, απόστασή του από το κομμουνιστικο-κομματικό σύστημα. Τη στιγμή που άλλοι διανοούμενοι, πιο κομμουνιστές από αυτόν, διαρρέουν, αποστασιοποιούνται από το κόμμα, αυτός, χωρίς να είναι κομμουνιστής, παραμένει σε ένα κομμουνιστικό κόμμα.

Κάποιοι θεωρούν ότι ο Παπαγιαννάκης ήταν εκφραστής ενός νεωτερικού κομμουνιστικού κινήματος, ενός δημοκρατικού κομμουνιστικού κινήματος. Εγώ δεν διακρίνω κάτι τέτοιο ούτε στον λόγο ούτε στις σκέψεις ούτε στην προσωπική του ιστορία. Δεν είχε λενινιστική σκέψη ούτε κομμουνιστικές παραδοχές, γενικότερα. Μαρξιστής ήταν, ως οικονομολόγος, αλλά αυτή είναι μια άλλη παράμετρος. Η κατάληψη των «χειμερινών ανακτόρων» δεν του έλεγε πολλά πράγματα, όπως και η συνολική άρνηση του αστικοδημοκρατικού καθεστώτος.

Με τα ευρωπαϊκά δεδομένα και από στενά πολιτική άποψη, θα μπορούσα να χαρακτηρίσω τον Παπαγιαννάκη αριστερό σοσιαλδημοκράτη. Για τα ελληνικά δεδομένα ο χαρακτηρισμός αποβαίνει προβληματικός· μου κάνει εντύπωση, π.χ., μια ισχυρή απώθηση προς το ΠΑΣΟΚ. Δεν ξέρω την προέλευση της απώθησης αυτής. Σίγουρα παίζουν ρόλο τα χρόνια της αντίστασης κατά της χούντας, οπότε διαμορφώθηκε ο ανδρεοπαπανδρεϊκός σεχταρισμός, ο οποίος δεν ήθελε να συζητήσει με κανέναν ισοτίμως. Πολλοί φίλοι του Παπαγιαννάκη στη Δημοκρατική Άμυνα πήγαν στο ΠΑΣΟΚ, αυτός το αρνήθηκε. Και έχω την εντύπωση ότι θεωρούσε το ΠΑΣΟΚ ένα μικροαστικό ΚΚΕ. Θυμάμαι που όταν, μεταξύ σοβαρού και αστείου, αποκαλούσα εγώ το ΠΑΣΟΚ τρίτο κομμουνιστικό κόμμα, εκείνος συμφωνούσε και υπερθεμάτιζε.

Διανοούμενοι και ελληνικό αριστερό κίνημα

Ο Παπαγιαννάκης ήταν ένας άνθρωπος βαθιά αριστερός, με αποτέλεσμα κάποιοι που ήταν ρηχά αριστεροί να μην τον καταλαβαίνουν καλά. Η υπερπολιτικοποίησή του, όπως το είπαμε πιο πάνω, είναι ένα δρομολόγιο για έρευνα. Αξίζει τον κόπο, όχι μόνο για τη βιογραφία του Μιχάλη, αλλά για τη βιογραφία του ελληνικού προοδευτικού κινήματος: την εμπλοκή των διανοουμένων στο αριστερό και, σε μεγάλο βαθμό, και στο κομμουνιστικό κίνημα. Βρισκόμαστε μπροστά σε μια ξεχωριστή περίπτωση λειτουργίας της ιντελιγκέντσιας (χρησιμοποιώ τον κακόζηλο αυτό όρο, δάνειο από τη ρωσική πολιτική ορολογία του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, επειδή έχει μια πολιτική απόχρωση και φόρτιση που δεν θέλω να χάσουμε). Η ιντελιγκέντσια είναι αυτή που παίζει ρόλους πέραν του εαυτού της, ρόλους οργανωτικούς: η ίδια από μόνη της είναι μια νέα δομή. Σʼ εμάς τον ρόλο των συνδικαλιστών, των εργατικών ηγεσιών κλπ. τον παίζουν οι δάσκαλοι, οι δικηγόροι, οι γιατροί, οι δημοσιογράφοι, οι λογοτέχνες, οι ιστορικοί κλπ., ενώ σε μια ταξικά δομημένη κοινωνία όλοι αυτοί θα είχαν μικρότερη αναλογικά συμμετοχή στο κίνημα. Αυτό δείχνει ανολοκλήρωτη και ανεπαρκή ταξική δόμηση της κοινωνίας που αντανακλάται στη συνέχεια στις μορφές των κοινωνικών αγώνων και στις ταξικές πρακτικές.

Ο Μιχάλης λοιπόν, αν και δεν είναι κομμουνιστής, στρατεύεται στο χώρο της κομμουνιστικής Αριστεράς, με τους δικούς του όρους, εννοείται. Μπαίνει σιγά σιγά στον κομματικό θεσμό, μέσα σε ένα ξεδίπλωμα πολιτικής ανησυχίας και εμπλοκής στα κοινωνικά δρώμενα, σε μια φάση που, μετά τη διάσπαση, το ΚΚΕ εσωτερικού είχε μια ευρύτητα, μια τάση ανανέωσης του λόγου του και μικρότερη κομματική αυτοπεποίθηση. Αλλά πιστεύω ότι ουσιαστικά το κόμμα δεν τον αποδέχτηκε ποτέ ως ισότιμο μέλος, και πολύ περισσότερο ως μέλος της ηγεσίας.

Οι σημαντικές συμβολές

Η πρώτη μεγάλη συμβολή του Παπαγιαννάκη στα πολιτικά πράγματα της εποχής του είναι ο αριστερός ευρωπαϊσμός. Είναι από τους πρώτους έλληνες αριστερούς που καταλαβαίνει ότι κυοφορείται μια μεγάλη αλλαγή στην Ευρώπη, στην οποία η Ελλάδα έπρεπε να είναι παρούσα. Γίνεται, έτσι, ένας από τους πρωτοπόρους της παραδοχής, από προοδευτικές δυνάμεις και από την Αριστερά, της ευρωπαϊκής προοπτικής της Ελλάδας. Σε αυτή την άποψη φτάνει και μέσα από τη διαδικασία των σπουδών του και της ένταξής του στο γαλλικό προοδευτικό κίνημα και στον γαλλικό προοδευτικό επιστημονικό χώρο. Άλλωστε, καθώς ο ίδιος δεν πίστευε σε μια παγκόσμια προλεταριακή επανάσταση υπό την καθοδήγηση ενός ενιαίου μαρξιστικού-λενινιστικού κόμματος, προσπαθούσε να βρει τρόπους και δρόμους για να παραμείνει αριστερός.

Η δεύτερη συμβολή του είναι η πρώιμη ανακάλυψη της οικολογίας, στην ειδική εκδοχή μιας «συνολικής οικολογίας», την οποία θεωρώ σπουδαία: δεν υποστήριζε μια απλοϊκή οικολογία του τύπου «λιγότερα φυτοφάρμακα για να καταναλώνουμε λιγότερο νερό στο πλύσιμο των ροδάκινων» -- παρόλο που και γιʼ αυτά τα ζητήματα είχε ενδιαφέρουσες απόψεις και δεν υποτιμούσε ούτε την επιμέρους (τοπική) δράση ούτε την προσωπική στράτευση. Κατά τον Παπαγιαννάκη, η οικολογία είναι πλανητικό πρόβλημα και οι λύσεις που απαιτούνται θα είναι πλανητικές: εκεί, έλεγε, είναι το μεγάλο παιχνίδι. Και γιʼ αυτό πρέπει να ανήκεις σε μεγάλες και ισχυρές ενότητες (π.χ. Ε.Ε.), για να μπορείς να επιβάλεις μια λύση, μια άποψη έστω. Δεν υπάρχει εθνική οικολογία. Όπως και η γεωγραφία, έτσι και η οικολογία, έχει τη δική της λογική, όχι τη λογική των τοπικών κοινοτήτων, των εθνών και των κρατών.

Δεν τον θεωρώ εξίσου δυνατό στα ζητήματα του έθνους. Είχε προσβληθεί από το «μικρόβιο» του ευρωπαϊκού ρεζιοναλισμού: πίστευε ότι η ανάπτυξη μπορεί να είναι περιφερειακή και όχι εθνική, ότι οι περιφέρειες και όχι τα εθνικά κράτη θα είναι οι λειτουργικές μονάδες ανάπτυξης. Φυσικά διαψεύσθηκε. Γενικότερα, όλο το απλοϊκό αντιεθνικιστικό μπλοκ διαψεύσθηκε, αν και υπάρχουν ακόμη στην Ελλάδα αφελείς που πιστεύουν ότι θα φτιαχτούν παραγωγικές περιφέρειες, χωρικές-διοικητικές μονάδες, που θα οργανώσουν την οικονομική ανάπτυξη που αδυνατεί να φέρει εις πέρας το «αντιπαραγωγικό» και «διεφθαρμένο» κράτος. Αδιάφθορες περιφέρειες μέσα σε ένα διεφθαρμένο κράτος. Το υγιές μέρος θα θεραπεύσει το ασθενές όλον! Ένας δογματικός ευρωπαϊσμός, που δεν επιμερίζεται κομματικά, και που, δυστυχώς, μας κάνει να σκεφτούμε την ευρωπαϊκή γραφειοκρατία ως την καλύτερη θερμοκοιτίδα για παρόμοιες απλοϊκές και αντιπαραγωγικές σκέψεις.

Η τρίτη μεγάλη του συμβολή είναι η βαθιά δημοκρατική του συνείδηση. Και αυτό παρόλο που ο ίδιος ως χαρακτήρας είναι μάλλον αυταρχικός. Συμπεριφέρεται βέβαια σε όλους ευγενέστατα, είναι θερμός, φιλικότατος, αλλά το χαρακτηριστικό της σκέψης και της συμπεριφοράς του δεν είναι η ανεκτικότητα. Παρά ταύτα, έχει βαθιά δημοκρατική συγκρότηση και θεωρεί τις δημοκρατικές λειτουργίες ιερές στη ζωή του και στην πολιτική. Η θητεία του στον Συνασπισμό και στις προγενέστερες μορφές του δεν αντιφάσκει προς τις σταθερές της δημοκρατικής του κουλτούρας. Στον κομματικό αυτό χώρο δεν πρέπει να αισθάνθηκε έλλειμμα δημοκρατικής λειτουργίας, στο μέτρο του εφικτού πάντοτε, κάτι που μπορεί να ερμηνεύει, εν μέρει έστω, τη συγκατοίκηση και με πολιτικές τάσεις αποκλίνουσες και ενίοτε ανυπόφορες για τον ίδιο. Πιστεύω, τελικά, ότι μια μαρξιστική ηθική της πράξης, μια θεωρητικοποίηση του εφικτού, ήταν το σταθερό πνευματικό πλαίσιο της πολιτικής διαδρομής του Μιχάλη Παπαγιαννάκη.