Μας λείπεις, Μιχάλη...

Σε τρεις μέρες συμπληρώνεται ένας χρόνος από τον θάνατο του Μιχάλη Παπαγιαννάκη. Ήταν 26 Μαΐου του 2009. Μέρα Μαγιού μας μίσεψε κι αυτός, όπως ένα χρόνο πριν, στις 28 Μαΐου του 2008, ο Άγγελος Ελεφάντης. Το ʼχει ο Μάης, φαίνεται...

Η απώλεια

Πρόθεσή μου δεν είναι να επαναλάβω μια νεκρολογία, για τον Μιχάλη, όσο κι αν πιστεύω πως είναι σημαντικό να θυμόμαστε και να τιμούμε τους νεκρούς. Ιδιαίτερα όταν πρόκειται για σημαντικά, δημόσια πρόσωπα. Γιʼ αυτούς αρμόζει η τιμή για τα πιστεύω, τις πράξεις, τους αγώνες τους. Για μας, τους ζωντανούς, απομένει πολύτιμη η μνήμη, η διδαχή, το παράδειγμά τους.

Στην περίπτωση του Μιχάλη, όμως (όπως, σε ένα διαφορετικό επίπεδο, σʼ αυτήν του Άγγελου), στη σημερινή συγκυρία, η τιμή στη μνήμη υπερκαλύπτεται και επικαθορίζεται από το πικρό αίσθημα και την οδύνη της πολιτικής απώλειας από το θάνατό του. Από την απουσία του προσώπου, ιδιαίτερα σήμερα, τούτες τις δύσκολες και τραγικές στιγμές για τη χώρα, την Ευρώπη και την Αριστερά: «...Αν ζούσε ο Μιχάλης…».

Είναι η πολιτική επικαιρότητα των αναλύσεων και των προτάσεων του, σε συνδυασμό με την απουσία του, σήμερα, από την πολιτική ζωή του τόπου, που συνθέτουν αυτή την απώλεια. Οι έγκαιρα διατυπωμένες διαπιστώσεις του για τα προβλήματα και τα αίτια της κακοδαιμονίας της χώρας: το άγονο μιας παραγωγής προσανατολισμένης να «παράγει» ως προϊόντα επιδοτήσεις και όχι υλικά αγαθά, να ικανοποιεί πρόσκαιρες ανάγκες κατανάλωσης, αντί να δημιουργεί στέρεες βάσεις ανάπτυξης. Η αποστροφή του σε μια «ανάπτυξη της φτήνιας», χωρίς υποδομές, με επιβάρυνση στο περιβάλλον και την ποιότητα της ζωής μας, μια ανάπτυξη που δεν δημιουργεί αλλά «καταναλώνει» κοινωνικά αγαθά. Η προτροπή του για προσανατολισμό στην «ακριβή ανάπτυξη», αυτήν όμως που αναβαθμίζει τον δημόσιο χώρο, δημιουργεί προϋποθέσεις βιωσιμότητας και συνθήκες αειφορίας. Το διαρκές μέτωπο στον λαϊκισμό και την πελατειακή λογική και πολιτική, η άρνησή του στην πρόταξη ατομικών και συντεχνιακών επιδιώξεων, αντί --και σε βάρος-- του δημοσίου συμφέροντος, η διαρκής κριτική του στον ωχαδερφισμό. Η σημασία που απέδιδε στους θεσμούς, στην ανάγκη να διαφυλάσσεται το κύρος και να διευρύνεται το περιεχόμενό τους: οι δημοκρατικοί θεσμοί δεν αποτελούν εφάπαξ κατάκτηση, αλλά προϋποθέτουν συνεχή κοινωνική εγρήγορση, ευαισθησία και αλληλεγγύη. Το βάρος που θεωρούσε πως έχει στην υπεράσπιση των θεσμών και της δημοκρατίας «η κοινωνία των πολιτών», ως το πεδίο στο οποίο συγκροτείται και αναπτύσσεται η κοινωνική συνείδηση και η ετοιμότητα κοινωνικής αντίστασης, απέναντι στις ελλοχεύουσες στο κράτος, αλλά και την κάθε μορφής εξουσία, τάσεις για αυταρχισμό. Οι διαρκείς επισημάνσεις του για τον κίνδυνο της εσωστρέφειας, του επαρχιωτισμού, του εθνοκεντρισμού, του εθνικισμού, του νεοελληνικού αναδελφισμού. Η πεποίθησή του πως το μέλλον της χώρας είναι συναρτημένο με την Ευρώπη και τις προοπτικές της, πως γιʼ αυτό το «ταξίδι» που είναι μονόδρομος πρέπει να παρακάμψουμε τον εθνικό αλληθωρισμό και τον εθνικό ομφαλοσκοπισμό, την τάση να βλέπουμε τα πάντα «από τα μέσα» και να ενδιαφερόμαστε «μόνο για τα μέσα». Η αγωνία του για το έωλο της πολιτικής μιας οικονομικά μόνον ενοποιημένης Ευρώπης, δίχως να προωθείται η πολιτική ενοποίησή της Οι αγώνες του για μια ομοσπονδιακή Ευρώπη, για όλο και περισσότερη Ευρώπη, μέσα στο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον.

Είναι, επίσης, η οδύνη για την απουσία ενός επιμένοντα στο «όραμα» ενός κόσμου καθολικής δικαιοσύνης και ταυτόχρονα επίμονου στην αναζήτηση των αποτελεσματικών εργαλείων και τη διαμόρφωση των κατάλληλων συνθηκών για την πραγματοποίησή του.

Άθεος μια ζωή, δεν πίστευε στα «θαύματα» και τις αδήριτες νομοτέλειες, δεν προσέβλεπε σε μια αριστερή «Δευτέρα Παρουσία», δεν πρόσμενε τη «στιγμή», όπου όλα θα αλλάξουν ως διά μαγείας: συνειδήσεις, πρότυπα, αξίες, κουλτούρες, συμφέροντα, αντιλήψεις… Γνώριζε τη ματαιότητα να εκφωνεί απλώς το «όραμα», έβλεπε το αδιέξοδο να διαμαρτύρεται και να καταγγέλλει μόνον αυτούς που μας το στερούν. Η γνώση και ο βαθύς προβληματισμός πάνω στη συσσωρευμένη εμπειρία των ταξικών αγώνων και των κοινωνικών πειραματισμών τον είχαν πείσει πως η δημοκρατία και οι θεσμοί της αποτελούν εσαεί κατάκτηση, ενώ ο πυρήνας, η βάση και η διεύρυνσή τους είναι η εσαεί αφετηρία κάθε κοινωνικού μετασχηματισμού, που στοχεύει στην καθολική δικαιοσύνη. Αυτή η πορεία ταυτίζεται με διαρκείς μεταρρυθμίσεις και διαρθρωτικές αλλαγές, σʼ όλο το εύρος της πολιτικοκοινωνικής και οικονομικής μας ζωής. Δεν πρόκειται για μια ανέφελη γραμμική πορεία ρυθμίσεων, αλλά για έναν διαρκή αγώνα τομών και ρήξεων, «καθημερινών ειρηνικών επαναστάσεων», με τη βούληση της μεγάλης πλειοψηφίας και την ενεργό συμμετοχή των πολιτών. Επιβάλλεται διαρκής προβληματισμός και διάλογος πάνω στα πραγματικά και σύγχρονα προβλήματα, κριτική ανάλυση, επιστημονική τεκμηρίωση των προτάσεων, δηλαδή η άρθρωση ενός συνεκτικού και ολοκληρωμένου προγραμματικού λόγου, ως προϋπόθεση του μεταρρυθμιστικού σχεδίου. Για την πραγμάτωσή του απαιτούνται επιπλέον συγκλίσεις πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων, εκείνων του δημοκρατικού σοσιαλισμού, του προοδευτικού εκσυγχρονισμού, της οικολογικής εγρήγορσης, του φεμινισμού, του ευρωπαϊσμού και του νέου διεθνισμού, που διεκδικεί μια πολιτικά διευθυνόμενη, κοινωνικά συνεκτική και οικολογικά συμβατή παγκοσμιοποίηση.

Μας λείπει αυτό το πρόσωπο του ακούραστου μαχητή, του ιδαλγού αυτού του μεταρρυθμιστικού σχεδίου. Σχεδίου καθόλου εύκολου, αλλά, στη σημερινή εθνική τραγωδία, του μόνου εφικτού. Σε μια εποχή που περισσεύει ο πολιτικός καιροσκοπισμός, η προπέτεια και το άηθες, η πολιτική της επικοινωνίας και ο πολιτικός της ατάκας, η κενότητα των απόψεων και η ιδιοτέλεια, η απουσία του Μιχάλη δεν είναι απλώς δυσαναπλήρωτη. Αφήνει ένα κενό, δημιουργεί έλλειμμα πολιτικής...

Μας λείπει το πολιτικό πρόσωπο με τα σπάνια χαρακτηριστικά, που συνέθεταν την προσωπικότητα και την παρουσία του. Το εύρος των γνώσεων, της κουλτούρας και της πληροφόρησής του· τις πέντε γλώσσες που μιλούσε· την σε βάθος ενασχόληση με τα θέματα που πραγματεύονταν· την ευστροφία, τη σπιρτάδα και την αμεσότητα του λόγου του· την ακαταμάχητη δύναμη της επιχειρηματολογίας του. Όπως έγραψε πετυχημένα ο Τάκης Καμπύλης, ο Μιχάλης «αυτοκαθορίστηκε στον δημόσιο βίο και δεν ετεροκαθορίστηκε από απρόσωπους κομματικούς μηχανισμούς».

Στερηθήκαμε το πολιτικό του ήθος, τη συντροφικότητα και την κομματικότητα που επέδειξε, σʼ όλο τον πολιτικό του βίο. Ακόμα και τη στιγμή που ανάξια χείλη τον λοιδόρησαν, σύντροφοί του τον προσέβαλαν και το κόμμα του τον αρνήθηκε, αποκλείοντάς τον από υποψήφιο δήμαρχο στην Αθήνα. Αυτό τον πολιτικό, που έχαιρε γενικής εκτίμησης από όλους τους σκεπτόμενους πολίτες και είχε ευρεία απήχηση και διεισδυτικότητα σε ανθρώπους όλου του πολιτικού φάσματος.

Φαίνεται όμως (βλέποντας και την πρόσφατη περίπτωση Κουβέλη) πως η ανθρωποφαγία είναι το ύστατο στάδιο παρακμής αυτού που κάποτε έλαμψε ως ανανεωτικός χώρος. Η σημερινή εκδοχή της πάλαι ποτέ κραταιάς ανανεωτικής Αριστεράς, αφού αρνήθηκε τις ιδέες της και κατανάλωσε το πολιτικό της κεφάλαιο, τώρα τρώει και τα παιδιά της...

Ο διαχρονικός «Μιχάλης»

Ο Μιχάλης υπήρξε μια ζωή ο «Μιχάλης» των αναμνήσεων του καθένα μας. Όσοι τον γνώρισαν, συναναστράφηκαν ή συνυπήρξαν μαζί του κατά καιρούς περιγράφουν και επιβεβαιώνουν την ίδια πανομοιότυπη εικόνα ανθρώπου. Μόνο τα γεγονότα διαφέρουν σʼ αυτές τις αφηγήσεις, αναλόγως των εκάστοτε τεκταινομένων σʼ αυτή τη μακρά διαδρομή.

Όταν πρωτοστατούσε, μαθητής ακόμη, παρά το άγριο μετεμφυλιακό κλίμα της εποχής, στους αγώνες για το Κυπριακό, το 1-1-4, το 15% για την παιδεία, μέσα από την ΕΔΑ και το φοιτητικό κίνημα.

Όταν αποχώρησε, νωρίς, το 1963, από την ΕΔΑ, διαφωνώντας με βασικές επιλογές της, και κυρίως με τον ερμαφροδιτισμό της ως προς το ΚΚΕ: είχε ήδη απορρίψει, αυτός, τον κομμουνιστικό του χαρακτήρα και την εξάρτησή του από την ΕΣΣΔ.

Ήταν ο ίδιος «Μιχάλης» που συνέχισε τον ίδιο αγώνα, μέσα από τον όμιλο πολιτικού προβληματισμού «Αλέξανδρος Παπαναστασίου» στα μέσα της δεκαετίας του ʼ60 και τη «Δημοκρατική Άμυνα», την εποχή της δικτατορίας όπου συμμετείχε ενεργά ως την πτώση της.

Συναντήσαμε τον ίδιο «Μιχάλη», όταν στη μεταπολίτευση δεν ακολούθησε τους συντρόφους του της Δημοκρατικής Άμυνας στο ΠΑΣΟΚ. Διέβλεψε άμεσα τον κίνδυνο του μεσσιανισμού και του λαϊκισμού που εμφιλοχωρούσε στο νεοϊδρυθέν κόμμα. Είχε ήδη γνώση από τα διαβάσματά του και συνείδηση από τη θητεία του στην Εσπερία, πως το κράμα τριτοκοσμισμού, μπααθισμού και συγκαλυμμένου εθνικισμού, υλικά που συνέθεταν το πασοκικό πιστεύω, νόθευε και φαλκίδευε το κοινωνικό αίτημα δημοκρατίας και προόδου, δηλαδή τα στοιχεία στα οποία όφειλε τη μαζικότητα και τη λαϊκότητά του αυτό το κίνημα. Από τη σκοπιά του σοσιαλισμού, το Κίνημα δεν τον άφηνε απλώς αδιάφορο. Τον φόβιζε...

Ήταν ο γνώριμος «Μιχάλης» όταν ανέλυε αυτούς τους κινδύνους, ασκούσε κριτική και σχολίαζε τα πυκνά γεγονότα της εποχής από τον Πολίτη, το Αντί, Το Βήμα, όταν δραστηριοποιούνταν στις διάφορες πρωτοβουλίες του «κινήματος των ανεντάχτων» της περιόδου.

Γνώρισαν τον ίδιο «Μιχάλη» όσοι εντάχθηκαν στην ΕΑΡ και τον Συνασπισμό, όσοι θήτευσαν δίπλα του στην Ευρωβουλή, όσοι δραστηριοποιήθηκαν στο Κοινωνικό Φόρουμ, όσοι τον έζησαν, όσο τον έπαιρναν οι δυνάμεις του, στην ελληνική Βουλή.

Ήταν ο «Μιχάλης» που φαρμακώθηκε αλλά σιώπησε, όταν γεύτηκε την απόρριψη από το κόμμα που τόσα χρόνια πιστά υπηρέτησε. Ήταν αυτός που ταλαντεύτηκε για πολύ καιρό αν πρέπει να κάνει το βήμα έναρξης ενός δημόσιου προβληματισμού και διαλόγου για την Αριστερά Σήμερα, αφού στο κόμμα του αυτές οι έννοιες το ʼνιωθε πως ήταν πουκάμισα αδειανά και αζήτητα.

Αυτός είναι ο δικός μας «Μιχάλης». Ένα διαχρονικά ενημερωμένο, μελετηρό, ανήσυχο και βαθυστόχαστο αριστερό πνεύμα. Ένας άνθρωπος ανοιχτός, συλλογικός, κοινωνικός, πολίτης ταυτόχρονα του κόσμου και της πατρίδας του. Έκανε τη διαφορά με την ταύτιση ηθικής και πολιτικής, με την απόλυτη σχεδόν συνέπεια λόγων και έργων: μαχητής της ιδέας και της πράξης ταυτόχρονα.

«Οι ιδέες όταν μπουν μέσα στη μάζα αποχτούν υλική δύναμη», έλεγε μια παλιά ρήση του Μαρξ. Ο Μιχάλης υπήρξε η ζωντανή επιβεβαίωση αυτής της φράσης. Σʼ όλη του τη ζωή.