Πως αντιμετώπισε η Αριστερά τις οικονομικές κρίσεις από θέσεις εξουσίας.
|
|
 |
 |
Αλληγορία του Αριστερού χθες και του σήμερα, με αφορμή μια επέτειο.
Μιχάλης Φανουράκης, 21/10/2010
Πολλές φορές η επικαιρότητα που σχετίζεται με την ιστορία και την δράση της Αριστεράς βάζει κάποιους από μας στον πειρασμό να δούμε το παρελθόν μέσα από τις σημερινές συνθήκες ενός θολού μέλλοντος που περιέχει κάποιες αναλογίες με εκείνες των σκληρών χρόνων του μεσοπολέμου.
Συμβολικά ο Οκτώβρης άσκησε μια ακατάβλητη γοητεία σε όλους, ανεξαρτήτως πολιτικού και ιδεολογικού ρεύματος. Η πραγματικότητά του όμως είναι περισσότερο πεζή όπως συνήθως συμβαίνει και στην ίδια την ζωή. Μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου αλλά και του εμφυλίου που ακολούθησε, η νεαρή τότε Σοβιετική Ρωσία βρέθηκε καθημαγμένη από τις τεράστιες καταστροφές, χωρίς τα αναγκαία μέσα να θρέψει το λαό της.
Οι ηγέτες του κόμματος των μπολσεβίκων βρέθηκαν για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας ενώπιος ενωπίω του σοσιαλιστικού οράματος στην πράξη και ως ‘’προϊόντα’’ της εποχής τους και οι ίδιοι εμφορούνταν από σοβαρές αυταπάτες και μύθους , όπως άλλωστε συνέβη σε κάθε επαναστατική περίοδο στην ανθρώπινη ιστορία.
Την περίοδο του εμφυλίου η αλλιώς περίοδο του ‘’πολεμικού κομμουνισμού’’, αναπτυχθήκαν απόψεις περί ‘’αμέσου περάσματος στον κομμουνισμό’’ και την κατάργηση του χρήματος, κυρίως από τον Τρότσκι και το ρεύμα που εκπροσωπούσε, αλλά και από άλλους μπολσεβίκους ηγέτες που κατά καιρούς βρεθήκαν στην ιδία γραμμή, ως εσωκομματική αντιπολίτευση με διαφορές ονομασίες [Αριστεροί κομμουνιστές, Αριστερή αντιπολίτευση κ.α.]
Ασφαλώς η πραγματικότητα ήταν διαφορετική. Η εξαθλίωση του λαού εξ αιτίας του πολέμου η κατάρρευση της παραγωγής σε πολύ χαμηλότερα επίπεδα από εκείνα του 1913, ο υποτυπώδης εφοδιασμός των πόλεων από τις αγροτικές περιοχές, έθεσαν την επιτακτική ανάγκη για ένα ρεαλιστικό οικονομικό και όχι μόνο ,πρόγραμμα αναστήλωσης της χώρας.
Ο Λένιν, περισσότερο ρεαλιστής και συγκροτημένος από όλους, υπέγραψε τον τερματισμό του πολέμου με την συνθήκη του Μπρέστ Λιτοφσκ το 1918, σαν να δίνει ‘’γραμμή’’ στην Ισβέστια τον Απρίλη του ιδίου έτους. ‘’Η αναγνώριση της Σοβιετικής εξουσίας από τους συμμάχους θα φέρει γρήγορα μια στενή επαφή με Αγγλία, ΗΠΑ, Γαλλία για τον εξοπλισμό του κόκκινου στρατού και την χορήγηση κεφαλαίων στη Ρωσία. Θα είναι ένα άμεσο χτύπημα στους Γερμανούς ιμπεριαλιστές και τον φιλογερμανικό προσανατολισμό ορισμένων ρωσικών πολιτικών ομάδων. 1
Τρία χρόνια αργότερα [1921] αφού παγιώθηκε οριστικά η Σοβιετική εξουσία ο Λένιν παρουσιάζει και τον δεύτερο ‘’ρεαλισμό’’ του. Την συμφωνία του Ράπολο που αποτελεί την ιδρυτική πράξη της περίφημης ΝΕΠ . Η Νέα Οικονομική Πολιτική ταρακούνησε ιδεολογικά τους μπολσεβίκους αφού άφηνε σοβαρά περιθώρια ακόμη και σε Γερμανικά κεφαλαία στις ιδιωτικές επενδύσεις στη βιομηχανία και στους κουλάκους της υπαίθρου να λειτουργήσουν. Οι εσωκομματικοί τριγμοί αντιφάσεις και οι ερμηνείες της υπήρξαν από τότε αντικείμενο μελέτης από το διεθνές κίνημα και τους κορυφαίους μελετητές του.
Ο άμεσος στόχος της ΝΕΠ ήταν να βγάλει την χώρα από την πείνα και το οικονομικό χάος που βρέθηκε βυθισμένη, υστέρα από 4 χρόνια πολέμου, οπού ακολούθησαν αλλα 3 εμφυλίου και ξένης επέμβασης. Στην αρχή τα οικονομικά καθήκοντα είναι άμεσα πολιτικά καθηκοντα.2
Σε μια συντριπτικά αγροτική και καθυστερημένη χώρα , η ανόρθωση της παραγωγής της υπαίθρου ήταν κορυφαίο ζήτημα. Το μέγεθος του προβλήματος δείχνουν οι ξηροί αριθμοί της παραγωγής σιτηρών. Ενώ ο μέσος όρος των ετών 1909/1913 ήταν 82,6 εκ. τόννοι, το 1923 είναι 70, 1926 74,5 και το ’27 76,4. Η σοβαρή πτώση το 1928 σε 73,6 θα εχει σοβαρές πολιτικές συνέπειες με ιστορικές διαστασεις.3
Στο μέτωπο της βιομηχανικής παραγωγής παρά την αύξηση κατά 15,6% το 1927 σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά, είναι μόνο 4% παραπάνω από το προπολεμικό επίπεδο. 4
Ενδιαφέρον έχει όμως η μεταποιητική βιομηχανία όπου με βάση το 100[1913] φτάνει στο 114,5 ενώ Γαλλία 142,5 Γερμανία 117,5 Αγγλία 100,5. 4
Στο πολιτικό πλαίσιο η ΝΕΠ θεωρούνταν η υλική βάση της λεγόμενης ‘’εργατοαγροτικης συμμαχίας’’ που είχε στόχο τη γρήγορη ανάπτυξη των ανταλλαγών μεταξύ πόλης/υπαίθρου, εγκαθιδρύοντας ταυτόχρονα ικανοποιητικές σχέσεις για τους αγρότες που στην διάρκεια του εμφυλίου εφοδίαζαν τις πόλεις δίχως να τα ανταλλάξουν με βιομηχανικά είδη. Αυτή η απόφαση της αποκατάστασης μιας ευρύτατης ελεύθερης αγοράς και της αύξησης της κυκλοφορίας του χρήματος που θα μιλήσουμε παρακάτω ,αναπτύσσει σοβαρά προβλήματα στη συγκέντρωση προϊόντων από τις κρατικές μονάδες και τους συνεταιρισμούς. Οι ιδιώτες έμποροι έχουν την δυνατότητα να πωλούν σε καλύτερες τιμές στην αγορά ενώ αγοράζουν ακριβότερα την παραγωγή του αγρότη.
Τούτων δοθέντων η συνειδητή μάχη του σοσιαλισμού με τον καπιταλιστικό τρόπο διακίνησης του εμπορίου μπαίνει σε κρίση. Σε αυτές τις συνθήκες ο Λένιν δηλώνει ότι ‘’δεν υπάρχει καμμιά υπεκφυγή ,ούτε πολιτική ,ούτε άλλη εφόσον πρόκειται για ανταγωνισμό με το ιδιωτικό κεφάλαιο. Είτε θα περάσουμε με επιτυχία αυτές τις εξετάσεις ή θα έχουμε πλήρη αποτυχία’’. 5
Κάτω από αυτές τις συνθήκες ξεκινούν περιοριστικά μετρά κατά του ιδιωτικού εμπορίου για να σταθεροποιήσουν τις τιμές , αλλά αυτό δημιουργεί την δυσαρέσκεια των αγροτών , πράγμα που θα επιφέρει σημαντικές πολιτικές συνέπειες. Το 1927 λοιπόν , κρατικός και συνεταιριστικός τομέας ελέγχουν το 95% του χονδρικού εμπορίου ενώ στο λιανικό η αναλογία είναι 63% / 37%. , ενώ το ’29 η συνέχιση των περιορισμών συμπιέζει τους ιδιώτες στο 13,5%. Εδώ είναι και το κρισιμότερο σημείο που ταλάνισε τη Σ. Ενωση μέχρι το τέλος της ζωής της, αλλά και την παγκόσμια Αριστερά όλων των αποχρώσεων. Η σχέση με τον αγροτικό κόσμο. Η κρίση συγκέντρωσης των σιτηρών ξεσπά το καλοκαίρι του ’27 και ως το τέλος του χρόνου φτάνει σε πτώση έως και 55% σε σχέση με την προηγουμένη χρονιά. 6.
Ακολουθούν τα συνήθη έκτακτα μετρά και δαιμονοποιήσεις που θα φέρουν εκπλήξεις. Η εύκολη εξήγηση δείχνει τους κουλάκους και η αντίδραση είναι και πάλι επιτάξεις με βάση το άρθρο 107 του Π.Κ. του 1926. Οι ποσότητες όμως δεν συμπληρώνονται επαρκώς για την προμήθεια των πόλεων ,οπότε στρέφονται πλέον και στους μεσαίους αγρότες[σερετνιακι], ακόμη και τους φτωχούς! [μπετνιακι] 7.
Ο φόβος των μεσαίων στελεχών του κόμματος για κυρώσεις τους οδηγεί σε αυτές τις ακρότητες όπως ομολογεί στην Πραβντα ο υπεύθυνος για την συγκέντρωση Μικογιάν στις 10/2/1928.
H φύση και ο χαρακτήρας του μπολσεβίκικου κομματικού μηχανισμού με τον απόλυτο δημοκρατικό συγκεντρωτισμό θα αναδύσει τεράστιες σοβαρές επιπλοκές στη διάταξη της ταξικής συμμαχίας με τους αγρότες ,κάτι που η Λουξεμπουργκ είχε επισημάνει 10 χρόνια πριν. Στην σοβαρή αντίδραση των αγροτών, ο Στάλιν με εγκύκλιο ζητά να τεθεί οριστικά τέρμα σε τέτοιες μεθόδους.8. Η χαλάρωση της πίεσης φέρνει απότομα πτώση τον Απρίλη του ΄28. Στο επόμενο δίμηνο η ηγεσία απελπισμένη επαναφέρει τα έκτακτα μέτρα , που θίγουν πια και τους φτωχούς αγρότες με άμεσο τρόπο. Ταυτόχρονα προσπαθεί να τους οργανώσει κατά των κουλάκων, αλλά τους απειλεί να παραδίδουν και τα δικά τους αποθέματα κάτω από το βάρος σοβαρών κυρώσεων. Η αντιφατική αυτή πολιτική προκαλεί πλέον αγεφύρωτο ρήγμα στην λεγομένη εργατοαγροτική συμμαχία και την προετοιμασία για τον οριστικό ενταφιασμό της ΝΕΠ από τον Στάλιν που στο μεταξύ έχει κυριαρχήσει πλήρως στο κόμμα. Με αυτές τις συνθήκες η επιρροή των κουλάκων αυξάνεται και ο Ουκρανικός λιμός του ‘32/33 κυοφορείται. Η εγκατάλειψη της ΝΕΠ γίνεται οριστική το 1929 και είναι μεγάλης ιστορικής σημασίας, αφού αυτό που συμβαίνει στην υπερδομή συνδέεται με την γενική κίνηση της ταξικής σύγκρουσης και με την διαδικασία της μεταβολής και της αναπαραγωγής του συνόλου των κοινωνικών σχέσεων. 9.
ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ
Στα χρόνια από το 1917 ως το 1920 η κοινωνική παραγωγή είναι ακόμη αποτέλεσμα ιδιωτικών και ανεξάρτητων δράσεων ανάμεσα τους , ούτως ώστε τα προϊόντα εμφανίζονται ανταλλάξιμα μεταξύ τους πράγμα που δεικνύει κλασσικές καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. 10. Οι ιδεοληψίες που εμφανίζονται περί ‘’άμεσου περάσματος στον κομμουνισμό και κατάργησης του χρήματος’’ από τον Τρότσκι κυρίως και όχι μόνο, μοιάζουν αδιέξοδες και επικίνδυνες.
Ενώ ο χρόνος εργασίας παραμένει ο παράγοντας παραγωγής κοινωνικού πλούτου, στηρίζεται δε στην αξία και η αύξηση του πλούτου στην υπερεργασία 11.
Μέσα σε αυτές τις αντιφάσεις , οι εμπνευστές της ΝΕΠ θα ξαναστήσουν την πραγματικότητα στα πόδια της με μια ουσιαστική και συμβολική κίνηση. Εκδίδουν διάταγμα το 1921 για την ίδρυση μικρών ιδιωτικών επιχειρήσεων η την επαναλειτουργία τους, ενώ στο τέλος του έτους επιτρέπουν την χρησιμοποίηση έως 20 εργατών. Στις 22 Μαΐου 1922 διάταγμα διευρύνει τα δικαιώματα ιδιωτικών εμπορικών και βιομηχανικών επιχειρήσεων. Ακόμη προβλέπει ιδιωτικοποιήσεις και εκχωρήσεις στο ξένο κεφάλαιο , εάν ετσι η παραγωγή αυξανόταν γρηγορότερα ! 12
Η γενική ιδέα ήταν [1925] ότι αυτές σιγά θα αφανισθούν από μόνες τους όταν ο ανταγωνισμός από τις κρατικές επιχειρήσεις θα πρόσφερε χαμηλότερες τιμές.
Η εμπειρία όμως από την ύπαιθρο που αναλύσαμε πιο πάνω έδειξε εντελώς διαφορετικά πράγματα. Ενδεικτική αναφορά μονό, η μεταλλουργική βιομηχανία ‘’Προλεταριακή εργασία’’ της Μόσχας , απασχολούσε πάνω από 650 άτομα και παραχωρήθηκε σε ιδιώτη το 1925. 13. Ακόμη και στις κρατικές μονάδες εισάγεται η οικονομική λογιστική και χρηματοδοτική αυτονομία, το περίφημο ‘’χοζρατσιοτ’’ με ότι αυτό συνεπάγεται σε μισθούς και πολιτική απασχόλησης. 14. Στα τέλη του 1925 ο ιδιωτικός τομείς βρίσκεται ευνοημένος, μια που η πολιτική μείωσης των τιμών της χοντρικής που αφορούν την βιομηχανία , ανεβάζουν τις τιμές πώλησης του.
Αυτό ακυρώνει την συσσώρευση πόρων στις κρατικές βιομηχανίες με συνεπεία την καθυστέρηση της εκβιομηχάνισης.
Το 1926 επαναφέρονται τα έκτακτα μέτρα και αναιρούνται άδειες λειτουργίας ιδιωτών. Με όλα αυτά , η εργατική τάξη βιώνει το καπιταλιστικό παράδοξο σε μια επαναστατημένη χώρα. Ενώ ανεβαίνουν οι μισθοί, αυξάνεται η ανεργία λόγω του ‘’χοζρατσιοτ’’ που περιγράψαμε παραπάνω, έτσι ώστε το γενικό επίπεδο της εργατικής τάξης να είναι αρνητικό. Εξάλλου οι αυξήσεις του ‘27/28 λειτουργούν κατευναστικά στο κίνημα κατά των διευθυντών που αναπτύχθηκε εκείνη την περίοδο και χαρακτηρίζονται από πολλούς ως ‘’ειδική μορφή ταξικής πάλης…’’.
Αναδύεται με αυτόν τον τρόπο η δημιουργία μιας γραφειοκρατικής νομενκλατούρας που τείνει να πάρει τα χαρακτηριστικά μιας ιδιαίτερης κοινωνικής τάξης.
Όσον αφορά την δημοσιονομική και νομισματική πολιτική τα τρία πρώτα χρόνια της επανάστασης , το χρήμα παίζει δευτερεύοντα ρολό. Λειτουργούν παράνομες ανταλλαγές[μαύρη αγορά] σε είδος ή νομισματικά σύμβολα. Παράλληλα η κυβέρνηση επιβάλλει στους αγρότες ένα ‘’φόρο σε είδος’’, διαφορές επιτάξεις κλπ. αλλά με το τέλος του πολέμου εκείνοι απαιτούν την παύση τέτοιων εξαναγκασμών.
Το κράτος εκδίδει και χαρτονόμισμα το οποίο όμως καταρρέει από μήνα σε μήνα. Στην αρχή της ΝΕΠ [1921] καθιερώνεται η ανταλλαγή σε είδος μεταξύ αγροτικών και βιομηχανικών προϊόντων. Επειδή το σύστημα δεν λειτουργεί καλά , αποφασίζεται οι οργανισμοί αυτοί να πληρώνουν τους αγρότες με χρήμα. Ακόμη και ο αγροτικός φόρος καθιερώνεται το 1923 σε χρήμα. 15. Η αποκατάσταση της εμπορευματικής παραγωγής οδηγεί στην αποκατάσταση της νομισματικής κυκλοφορίας αφού το χρήμα έχει καταγωγή από το ίδιο το εμπόρευμα ώστε ‘’η κοινωνική παραγωγή εκτελείται με ιδιωτική μορφή και ο παραγόμενος πλούτος τείνει να υλοποιείται με χρήμα. 16.
Υπό αυτές τις συνθήκες οι αυταπάτες της περιόδου του εμφυλίου που ήθελαν το χρήμα ως ‘’σύμβολο τακτοποίησης λογαριασμών’’ τελείωσαν και η ΝΕΠ έβαλε σε κυκλοφορία το λεγόμενο σοβζνακ. Η αγοραστική του δύναμη κατέρρευσε αφού ο πληθωρισμός υποχρέωνε να κόβεται σε μεγάλες ποσότητες. Στις 3/11/1921 η σοβιετική κυβέρνηση αποφασίζει να κόψει νέο χαρτονόμισμα. Ο πληθωρισμός καλπάζει στο 700% [!] τον Μάρτιο του ’22, έτσι καθιερώνεται κινητή κλίμακα μισθών και ξανανοίγει η κρατική τράπεζα Γκοσμπανκ μετά από 22 μήνες και λειτουργεί στη βάση της αυτοχρηματοδότησης , δηλαδή να καλύπτει τις δαπάνες της με τα δικά της έσοδα. Το κεφαλαίο της καλύπτεται από το κράτος και ο πρόεδρος διορίζεται από το Υπ. Οικονομικών [Ναρκομφιν].
Οι αρχικοί πόροι είναι μικροί [200δις] έτσι τα δάνεια που χορηγεί είναι περιορισμένα και βραχυπρόθεσμα με επιτόκιο 8 έως 12%. Μεταξύ των εμπειρογνωμόνων βρίσκονται παλιοί τραπεζίτες , χρηματιστές και βιομήχανοι οι οποίοι προτείνουν τους κανόνες της ‘’οικονομικής ορθοδοξίας’’ ,δηλαδή επέκταση των ελεύθερων αγορών χρηματοδότηση της ελαφριάς βιομηχανίας και επαναφορά στον κανόνα του χρυσού. 17.
Oι προτάσεις απορρίπτονται από την 11η Συνδιάσκεψη το Δεκέμβρη του ’21. Ωστόσο , αποφασίζεται ότι οι ανταλλαγές μεταξύ αγροτικής οικονομίας και βιομηχανίας πρέπει να αναπτυχθούν αλλά με σταθερό νόμισμα , οπότε δέχεται τον κανόνα του χρυσού και εκδίδεται το 1923 το ρούβλι τσερβονετς που έχει κάλυψη σε αποθέματα χρυσού και παραμένει για μεγάλο διάστημα σταθερό..
Η Σοβιετική Ρωσία γίνεται έτσι η πρώτη χώρα που αποκατέστησε σχετικά σταθερό νόμισμα από όλες τις χώρες που ενεπλάκησαν στον Α Π. Πόλεμο. Οι εξαγωγές καλής ποιότητας σιτηρών ξεκινούν από τους πλούσιους παραγωγούς[κουλάκους] , μια που αυτοί είχαν την δυνατότητα να παράγουν υψηλότερης ποιότητας προϊόντα, ώστε να ευνοούνται σε σχέση με το σύνολο των αγροτών.
Οι προηγούμενες αυταπάτες για την κατάργηση του χρήματος, των τραπεζών κλπ. αντικαθίστανται από την ανάποδη. Ο Επίτροπος Οικονομικών Σοκόλνικωφ δηλώνει ότι ‘’Εμείς ως μέλη της Ευρώπης , παρά τις ιδιομορφίες της πολιτικής μας θέσης και παρά το ότι μια άλλη τάξη βρίσκεται στην εξουσία, έχουμε εισχωρήσει στον Ευρωπαϊκό μηχανισμό οικονομικής και δημοσιονομικής ανάπτυξης’’. 18.. Η γοργή μεγέθυνση της βιομηχανίας όμως απαιτεί μεγάλες πωλήσεις χρυσού και συναλλάγματος για να μείνει το ρούβλι σταθερό. Η θέση για επιτάχυνση της εκβιομηχάνισης υποχρεώνει τον πρόεδρο της επιτροπής προϋπολογισμού Κουιμπίσεφ να πάψει τις πωλήσεις συναλλάγματος και χρυσού , για την συγκράτηση της τιμής του ρουβλιού..
Τον Ιούλιο του 1926 απαγορεύεται η εξαγωγή του , το δε 1928 η εισαγωγή του. Στο εξής το ρούβλι γίνεται καθαρά εσωτερικό νόμισμα με τιμή οριζόμενη από επιτροπή. Τα λίγα χρηματιστηριακά κέντρα στη Μόσχα παύουν να σημειώνουν την τιμή του . 19
Η ‘’εσωτερικοποίηση’’ του νομίσματος μειώνει την πίεση των ελεύθερων αγορών , αλλά η αύξηση της κυκλοφορίας του νομίσματος δημιουργεί πληθωριστικές πιέσεις με σημαντικό στοιχείο το κυκλοφορούν χρήμα να αυξηθεί κατά 42% , ενώ του εθνικού εισοδήματος μονό κατά 14% ούτως ώστε ο μέσος σοβιετικός είδε τις τιμές να αυξάνονται σημαντικά.
Συμπερασματικά, η κρίση της συγκομιδής στην αγροτιά, τα αναγκαστικά μέτρα και η αυτονόμηση των επιχειρήσεων χωρίς εργατικό έλεγχο, γκρεμίζουν τις ονειρώξεις ότι μια καλή διαχείριση της ΝΕΠ μπορεί να οδηγήσει στον σοσιαλισμό. Αναλυτές σαν τον Λίνχαρτ [Παρίσι 1966] την χαρακτήριζε ‘’ιδεατή ΝΕΠ’’ αφού οι συμπλοκές των κοινωνικών σχέσεων είναι ιδιαίτερα περίπλοκες και οι πολιτικές αποφάσεις επηρεάζουν ευθέως τις κοινωνικές συγκρούσεις και εν γένει την κοινωνική κίνηση.
Το μεγάλο μάθημα της ιστορίας είναι ότι σοσιαλισμός με διατάγματα δεν γίνεται , ούτε κατά λέξη δογματισμοί όπως τα ‘’γραμμάτια εργασίας’’ του Μαρξ για παράδειγμα, ούτε η δημοκρατία αντικαθίσταται από αλάθητους επαναστάτες ηγέτες.
Κλείνοντας σημειώνω ότι η σύνδεση με τα σημερινά προβλήματα μπορεί να γίνει μόνο στο πλαίσιο της ιστορικής ετερότητας, του χρόνου και των συνθηκών. Ταυτίζεται όμως στην ανάγκη των ρεαλιστικών απαντήσεων που θα πείσουν τους λαούς και θα υψώσουν την Αριστερά στο προσκήνιο της σύγχρονης Ευρωπαϊκής πολιτικής.
Μιχάλης Φανουράκης μέλος της ΠΠΕ της Δημοκρατικής Αριστεράς
1.Απο τα γράμματα του Ζακ Σαντούλ[στρατιωτικός ακόλουθος της Γαλλίας] στον Αλμπέρ Τομά
2.Σ. Μπετελέμ. Ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ τόμος 2 σελ.35
3.Ε. Ζαλέσκι, οικονομικά πλανά της ΕΣΣΔ Παρίσι 1962,σελ.352 [προσεγγιστικές τιμές] , επίσης Γκρόσκοπφ, Παρίσι 1976 και Γκρόμαν, Εγκυκλοπαίδεια Ρωσικών εξαγωγών Μόσχα 1929. [Παραπλήσια στοιχεία δίνει και ο τότε υπεύθυνος αγροτικής παραγωγής Κριζανόφσκι.]
4 Στοιχεία ΟΗΕ 1945
5.Λενιν,Απαντα τόμος 33 σελ.278
6.Μεντελσον, Μόσχα 1930,δεικτες κατάστασης οικονομίας
7 Γκροσκοπφ,στο ίδιο
8.Σταλιν Works τόμος 11,σελ.616
9.Μπετελεμ,2ος τόμος , εισαγωγή
10.Μαρξ,Grudrisse
11.Μαρξ, Το Κεφάλαιο
12.E.Carr,Τhe Bolshevik Revolution 1966, επίσης Προκόποβιτς ,Οικονομική Ιστορία της ΕΣΣΔ σελ..274
13.Ρόζενφελντ, Η βιομηχανική πολιτική της ΕΣΣΔ, Μόσχα 1926 επίσης E.Carr,Sosialism in one country London 1964
14.Μπετελεμ στο ίδιο[τ.2,σελ.258]
15. Dobb.M. Σοβιετική οικονομική ανάπτυξη, Λονδίνο 1948 σελ.125 έως 139
16.Μάρξ, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας
17. E.Carr, The Bolshevik Revolution
18.Στο ίδιο
19.Στο ίδιο , επίσης Ντυατσένκο Μόσχα 1947 και Baycof[ Cambridge 1950 ]
Συμβολικά ο Οκτώβρης άσκησε μια ακατάβλητη γοητεία σε όλους, ανεξαρτήτως πολιτικού και ιδεολογικού ρεύματος. Η πραγματικότητά του όμως είναι περισσότερο πεζή όπως συνήθως συμβαίνει και στην ίδια την ζωή. Μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου αλλά και του εμφυλίου που ακολούθησε, η νεαρή τότε Σοβιετική Ρωσία βρέθηκε καθημαγμένη από τις τεράστιες καταστροφές, χωρίς τα αναγκαία μέσα να θρέψει το λαό της.
Οι ηγέτες του κόμματος των μπολσεβίκων βρέθηκαν για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας ενώπιος ενωπίω του σοσιαλιστικού οράματος στην πράξη και ως ‘’προϊόντα’’ της εποχής τους και οι ίδιοι εμφορούνταν από σοβαρές αυταπάτες και μύθους , όπως άλλωστε συνέβη σε κάθε επαναστατική περίοδο στην ανθρώπινη ιστορία.
Την περίοδο του εμφυλίου η αλλιώς περίοδο του ‘’πολεμικού κομμουνισμού’’, αναπτυχθήκαν απόψεις περί ‘’αμέσου περάσματος στον κομμουνισμό’’ και την κατάργηση του χρήματος, κυρίως από τον Τρότσκι και το ρεύμα που εκπροσωπούσε, αλλά και από άλλους μπολσεβίκους ηγέτες που κατά καιρούς βρεθήκαν στην ιδία γραμμή, ως εσωκομματική αντιπολίτευση με διαφορές ονομασίες [Αριστεροί κομμουνιστές, Αριστερή αντιπολίτευση κ.α.]
Ασφαλώς η πραγματικότητα ήταν διαφορετική. Η εξαθλίωση του λαού εξ αιτίας του πολέμου η κατάρρευση της παραγωγής σε πολύ χαμηλότερα επίπεδα από εκείνα του 1913, ο υποτυπώδης εφοδιασμός των πόλεων από τις αγροτικές περιοχές, έθεσαν την επιτακτική ανάγκη για ένα ρεαλιστικό οικονομικό και όχι μόνο ,πρόγραμμα αναστήλωσης της χώρας.
Ο Λένιν, περισσότερο ρεαλιστής και συγκροτημένος από όλους, υπέγραψε τον τερματισμό του πολέμου με την συνθήκη του Μπρέστ Λιτοφσκ το 1918, σαν να δίνει ‘’γραμμή’’ στην Ισβέστια τον Απρίλη του ιδίου έτους. ‘’Η αναγνώριση της Σοβιετικής εξουσίας από τους συμμάχους θα φέρει γρήγορα μια στενή επαφή με Αγγλία, ΗΠΑ, Γαλλία για τον εξοπλισμό του κόκκινου στρατού και την χορήγηση κεφαλαίων στη Ρωσία. Θα είναι ένα άμεσο χτύπημα στους Γερμανούς ιμπεριαλιστές και τον φιλογερμανικό προσανατολισμό ορισμένων ρωσικών πολιτικών ομάδων. 1
Τρία χρόνια αργότερα [1921] αφού παγιώθηκε οριστικά η Σοβιετική εξουσία ο Λένιν παρουσιάζει και τον δεύτερο ‘’ρεαλισμό’’ του. Την συμφωνία του Ράπολο που αποτελεί την ιδρυτική πράξη της περίφημης ΝΕΠ . Η Νέα Οικονομική Πολιτική ταρακούνησε ιδεολογικά τους μπολσεβίκους αφού άφηνε σοβαρά περιθώρια ακόμη και σε Γερμανικά κεφαλαία στις ιδιωτικές επενδύσεις στη βιομηχανία και στους κουλάκους της υπαίθρου να λειτουργήσουν. Οι εσωκομματικοί τριγμοί αντιφάσεις και οι ερμηνείες της υπήρξαν από τότε αντικείμενο μελέτης από το διεθνές κίνημα και τους κορυφαίους μελετητές του.
Ο άμεσος στόχος της ΝΕΠ ήταν να βγάλει την χώρα από την πείνα και το οικονομικό χάος που βρέθηκε βυθισμένη, υστέρα από 4 χρόνια πολέμου, οπού ακολούθησαν αλλα 3 εμφυλίου και ξένης επέμβασης. Στην αρχή τα οικονομικά καθήκοντα είναι άμεσα πολιτικά καθηκοντα.2
Σε μια συντριπτικά αγροτική και καθυστερημένη χώρα , η ανόρθωση της παραγωγής της υπαίθρου ήταν κορυφαίο ζήτημα. Το μέγεθος του προβλήματος δείχνουν οι ξηροί αριθμοί της παραγωγής σιτηρών. Ενώ ο μέσος όρος των ετών 1909/1913 ήταν 82,6 εκ. τόννοι, το 1923 είναι 70, 1926 74,5 και το ’27 76,4. Η σοβαρή πτώση το 1928 σε 73,6 θα εχει σοβαρές πολιτικές συνέπειες με ιστορικές διαστασεις.3
Στο μέτωπο της βιομηχανικής παραγωγής παρά την αύξηση κατά 15,6% το 1927 σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά, είναι μόνο 4% παραπάνω από το προπολεμικό επίπεδο. 4
Ενδιαφέρον έχει όμως η μεταποιητική βιομηχανία όπου με βάση το 100[1913] φτάνει στο 114,5 ενώ Γαλλία 142,5 Γερμανία 117,5 Αγγλία 100,5. 4
Στο πολιτικό πλαίσιο η ΝΕΠ θεωρούνταν η υλική βάση της λεγόμενης ‘’εργατοαγροτικης συμμαχίας’’ που είχε στόχο τη γρήγορη ανάπτυξη των ανταλλαγών μεταξύ πόλης/υπαίθρου, εγκαθιδρύοντας ταυτόχρονα ικανοποιητικές σχέσεις για τους αγρότες που στην διάρκεια του εμφυλίου εφοδίαζαν τις πόλεις δίχως να τα ανταλλάξουν με βιομηχανικά είδη. Αυτή η απόφαση της αποκατάστασης μιας ευρύτατης ελεύθερης αγοράς και της αύξησης της κυκλοφορίας του χρήματος που θα μιλήσουμε παρακάτω ,αναπτύσσει σοβαρά προβλήματα στη συγκέντρωση προϊόντων από τις κρατικές μονάδες και τους συνεταιρισμούς. Οι ιδιώτες έμποροι έχουν την δυνατότητα να πωλούν σε καλύτερες τιμές στην αγορά ενώ αγοράζουν ακριβότερα την παραγωγή του αγρότη.
Τούτων δοθέντων η συνειδητή μάχη του σοσιαλισμού με τον καπιταλιστικό τρόπο διακίνησης του εμπορίου μπαίνει σε κρίση. Σε αυτές τις συνθήκες ο Λένιν δηλώνει ότι ‘’δεν υπάρχει καμμιά υπεκφυγή ,ούτε πολιτική ,ούτε άλλη εφόσον πρόκειται για ανταγωνισμό με το ιδιωτικό κεφάλαιο. Είτε θα περάσουμε με επιτυχία αυτές τις εξετάσεις ή θα έχουμε πλήρη αποτυχία’’. 5
Κάτω από αυτές τις συνθήκες ξεκινούν περιοριστικά μετρά κατά του ιδιωτικού εμπορίου για να σταθεροποιήσουν τις τιμές , αλλά αυτό δημιουργεί την δυσαρέσκεια των αγροτών , πράγμα που θα επιφέρει σημαντικές πολιτικές συνέπειες. Το 1927 λοιπόν , κρατικός και συνεταιριστικός τομέας ελέγχουν το 95% του χονδρικού εμπορίου ενώ στο λιανικό η αναλογία είναι 63% / 37%. , ενώ το ’29 η συνέχιση των περιορισμών συμπιέζει τους ιδιώτες στο 13,5%. Εδώ είναι και το κρισιμότερο σημείο που ταλάνισε τη Σ. Ενωση μέχρι το τέλος της ζωής της, αλλά και την παγκόσμια Αριστερά όλων των αποχρώσεων. Η σχέση με τον αγροτικό κόσμο. Η κρίση συγκέντρωσης των σιτηρών ξεσπά το καλοκαίρι του ’27 και ως το τέλος του χρόνου φτάνει σε πτώση έως και 55% σε σχέση με την προηγουμένη χρονιά. 6.
Ακολουθούν τα συνήθη έκτακτα μετρά και δαιμονοποιήσεις που θα φέρουν εκπλήξεις. Η εύκολη εξήγηση δείχνει τους κουλάκους και η αντίδραση είναι και πάλι επιτάξεις με βάση το άρθρο 107 του Π.Κ. του 1926. Οι ποσότητες όμως δεν συμπληρώνονται επαρκώς για την προμήθεια των πόλεων ,οπότε στρέφονται πλέον και στους μεσαίους αγρότες[σερετνιακι], ακόμη και τους φτωχούς! [μπετνιακι] 7.
Ο φόβος των μεσαίων στελεχών του κόμματος για κυρώσεις τους οδηγεί σε αυτές τις ακρότητες όπως ομολογεί στην Πραβντα ο υπεύθυνος για την συγκέντρωση Μικογιάν στις 10/2/1928.
H φύση και ο χαρακτήρας του μπολσεβίκικου κομματικού μηχανισμού με τον απόλυτο δημοκρατικό συγκεντρωτισμό θα αναδύσει τεράστιες σοβαρές επιπλοκές στη διάταξη της ταξικής συμμαχίας με τους αγρότες ,κάτι που η Λουξεμπουργκ είχε επισημάνει 10 χρόνια πριν. Στην σοβαρή αντίδραση των αγροτών, ο Στάλιν με εγκύκλιο ζητά να τεθεί οριστικά τέρμα σε τέτοιες μεθόδους.8. Η χαλάρωση της πίεσης φέρνει απότομα πτώση τον Απρίλη του ΄28. Στο επόμενο δίμηνο η ηγεσία απελπισμένη επαναφέρει τα έκτακτα μέτρα , που θίγουν πια και τους φτωχούς αγρότες με άμεσο τρόπο. Ταυτόχρονα προσπαθεί να τους οργανώσει κατά των κουλάκων, αλλά τους απειλεί να παραδίδουν και τα δικά τους αποθέματα κάτω από το βάρος σοβαρών κυρώσεων. Η αντιφατική αυτή πολιτική προκαλεί πλέον αγεφύρωτο ρήγμα στην λεγομένη εργατοαγροτική συμμαχία και την προετοιμασία για τον οριστικό ενταφιασμό της ΝΕΠ από τον Στάλιν που στο μεταξύ έχει κυριαρχήσει πλήρως στο κόμμα. Με αυτές τις συνθήκες η επιρροή των κουλάκων αυξάνεται και ο Ουκρανικός λιμός του ‘32/33 κυοφορείται. Η εγκατάλειψη της ΝΕΠ γίνεται οριστική το 1929 και είναι μεγάλης ιστορικής σημασίας, αφού αυτό που συμβαίνει στην υπερδομή συνδέεται με την γενική κίνηση της ταξικής σύγκρουσης και με την διαδικασία της μεταβολής και της αναπαραγωγής του συνόλου των κοινωνικών σχέσεων. 9.
ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ
Στα χρόνια από το 1917 ως το 1920 η κοινωνική παραγωγή είναι ακόμη αποτέλεσμα ιδιωτικών και ανεξάρτητων δράσεων ανάμεσα τους , ούτως ώστε τα προϊόντα εμφανίζονται ανταλλάξιμα μεταξύ τους πράγμα που δεικνύει κλασσικές καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. 10. Οι ιδεοληψίες που εμφανίζονται περί ‘’άμεσου περάσματος στον κομμουνισμό και κατάργησης του χρήματος’’ από τον Τρότσκι κυρίως και όχι μόνο, μοιάζουν αδιέξοδες και επικίνδυνες.
Ενώ ο χρόνος εργασίας παραμένει ο παράγοντας παραγωγής κοινωνικού πλούτου, στηρίζεται δε στην αξία και η αύξηση του πλούτου στην υπερεργασία 11.
Μέσα σε αυτές τις αντιφάσεις , οι εμπνευστές της ΝΕΠ θα ξαναστήσουν την πραγματικότητα στα πόδια της με μια ουσιαστική και συμβολική κίνηση. Εκδίδουν διάταγμα το 1921 για την ίδρυση μικρών ιδιωτικών επιχειρήσεων η την επαναλειτουργία τους, ενώ στο τέλος του έτους επιτρέπουν την χρησιμοποίηση έως 20 εργατών. Στις 22 Μαΐου 1922 διάταγμα διευρύνει τα δικαιώματα ιδιωτικών εμπορικών και βιομηχανικών επιχειρήσεων. Ακόμη προβλέπει ιδιωτικοποιήσεις και εκχωρήσεις στο ξένο κεφάλαιο , εάν ετσι η παραγωγή αυξανόταν γρηγορότερα ! 12
Η γενική ιδέα ήταν [1925] ότι αυτές σιγά θα αφανισθούν από μόνες τους όταν ο ανταγωνισμός από τις κρατικές επιχειρήσεις θα πρόσφερε χαμηλότερες τιμές.
Η εμπειρία όμως από την ύπαιθρο που αναλύσαμε πιο πάνω έδειξε εντελώς διαφορετικά πράγματα. Ενδεικτική αναφορά μονό, η μεταλλουργική βιομηχανία ‘’Προλεταριακή εργασία’’ της Μόσχας , απασχολούσε πάνω από 650 άτομα και παραχωρήθηκε σε ιδιώτη το 1925. 13. Ακόμη και στις κρατικές μονάδες εισάγεται η οικονομική λογιστική και χρηματοδοτική αυτονομία, το περίφημο ‘’χοζρατσιοτ’’ με ότι αυτό συνεπάγεται σε μισθούς και πολιτική απασχόλησης. 14. Στα τέλη του 1925 ο ιδιωτικός τομείς βρίσκεται ευνοημένος, μια που η πολιτική μείωσης των τιμών της χοντρικής που αφορούν την βιομηχανία , ανεβάζουν τις τιμές πώλησης του.
Αυτό ακυρώνει την συσσώρευση πόρων στις κρατικές βιομηχανίες με συνεπεία την καθυστέρηση της εκβιομηχάνισης.
Το 1926 επαναφέρονται τα έκτακτα μέτρα και αναιρούνται άδειες λειτουργίας ιδιωτών. Με όλα αυτά , η εργατική τάξη βιώνει το καπιταλιστικό παράδοξο σε μια επαναστατημένη χώρα. Ενώ ανεβαίνουν οι μισθοί, αυξάνεται η ανεργία λόγω του ‘’χοζρατσιοτ’’ που περιγράψαμε παραπάνω, έτσι ώστε το γενικό επίπεδο της εργατικής τάξης να είναι αρνητικό. Εξάλλου οι αυξήσεις του ‘27/28 λειτουργούν κατευναστικά στο κίνημα κατά των διευθυντών που αναπτύχθηκε εκείνη την περίοδο και χαρακτηρίζονται από πολλούς ως ‘’ειδική μορφή ταξικής πάλης…’’.
Αναδύεται με αυτόν τον τρόπο η δημιουργία μιας γραφειοκρατικής νομενκλατούρας που τείνει να πάρει τα χαρακτηριστικά μιας ιδιαίτερης κοινωνικής τάξης.
Όσον αφορά την δημοσιονομική και νομισματική πολιτική τα τρία πρώτα χρόνια της επανάστασης , το χρήμα παίζει δευτερεύοντα ρολό. Λειτουργούν παράνομες ανταλλαγές[μαύρη αγορά] σε είδος ή νομισματικά σύμβολα. Παράλληλα η κυβέρνηση επιβάλλει στους αγρότες ένα ‘’φόρο σε είδος’’, διαφορές επιτάξεις κλπ. αλλά με το τέλος του πολέμου εκείνοι απαιτούν την παύση τέτοιων εξαναγκασμών.
Το κράτος εκδίδει και χαρτονόμισμα το οποίο όμως καταρρέει από μήνα σε μήνα. Στην αρχή της ΝΕΠ [1921] καθιερώνεται η ανταλλαγή σε είδος μεταξύ αγροτικών και βιομηχανικών προϊόντων. Επειδή το σύστημα δεν λειτουργεί καλά , αποφασίζεται οι οργανισμοί αυτοί να πληρώνουν τους αγρότες με χρήμα. Ακόμη και ο αγροτικός φόρος καθιερώνεται το 1923 σε χρήμα. 15. Η αποκατάσταση της εμπορευματικής παραγωγής οδηγεί στην αποκατάσταση της νομισματικής κυκλοφορίας αφού το χρήμα έχει καταγωγή από το ίδιο το εμπόρευμα ώστε ‘’η κοινωνική παραγωγή εκτελείται με ιδιωτική μορφή και ο παραγόμενος πλούτος τείνει να υλοποιείται με χρήμα. 16.
Υπό αυτές τις συνθήκες οι αυταπάτες της περιόδου του εμφυλίου που ήθελαν το χρήμα ως ‘’σύμβολο τακτοποίησης λογαριασμών’’ τελείωσαν και η ΝΕΠ έβαλε σε κυκλοφορία το λεγόμενο σοβζνακ. Η αγοραστική του δύναμη κατέρρευσε αφού ο πληθωρισμός υποχρέωνε να κόβεται σε μεγάλες ποσότητες. Στις 3/11/1921 η σοβιετική κυβέρνηση αποφασίζει να κόψει νέο χαρτονόμισμα. Ο πληθωρισμός καλπάζει στο 700% [!] τον Μάρτιο του ’22, έτσι καθιερώνεται κινητή κλίμακα μισθών και ξανανοίγει η κρατική τράπεζα Γκοσμπανκ μετά από 22 μήνες και λειτουργεί στη βάση της αυτοχρηματοδότησης , δηλαδή να καλύπτει τις δαπάνες της με τα δικά της έσοδα. Το κεφαλαίο της καλύπτεται από το κράτος και ο πρόεδρος διορίζεται από το Υπ. Οικονομικών [Ναρκομφιν].
Οι αρχικοί πόροι είναι μικροί [200δις] έτσι τα δάνεια που χορηγεί είναι περιορισμένα και βραχυπρόθεσμα με επιτόκιο 8 έως 12%. Μεταξύ των εμπειρογνωμόνων βρίσκονται παλιοί τραπεζίτες , χρηματιστές και βιομήχανοι οι οποίοι προτείνουν τους κανόνες της ‘’οικονομικής ορθοδοξίας’’ ,δηλαδή επέκταση των ελεύθερων αγορών χρηματοδότηση της ελαφριάς βιομηχανίας και επαναφορά στον κανόνα του χρυσού. 17.
Oι προτάσεις απορρίπτονται από την 11η Συνδιάσκεψη το Δεκέμβρη του ’21. Ωστόσο , αποφασίζεται ότι οι ανταλλαγές μεταξύ αγροτικής οικονομίας και βιομηχανίας πρέπει να αναπτυχθούν αλλά με σταθερό νόμισμα , οπότε δέχεται τον κανόνα του χρυσού και εκδίδεται το 1923 το ρούβλι τσερβονετς που έχει κάλυψη σε αποθέματα χρυσού και παραμένει για μεγάλο διάστημα σταθερό..
Η Σοβιετική Ρωσία γίνεται έτσι η πρώτη χώρα που αποκατέστησε σχετικά σταθερό νόμισμα από όλες τις χώρες που ενεπλάκησαν στον Α Π. Πόλεμο. Οι εξαγωγές καλής ποιότητας σιτηρών ξεκινούν από τους πλούσιους παραγωγούς[κουλάκους] , μια που αυτοί είχαν την δυνατότητα να παράγουν υψηλότερης ποιότητας προϊόντα, ώστε να ευνοούνται σε σχέση με το σύνολο των αγροτών.
Οι προηγούμενες αυταπάτες για την κατάργηση του χρήματος, των τραπεζών κλπ. αντικαθίστανται από την ανάποδη. Ο Επίτροπος Οικονομικών Σοκόλνικωφ δηλώνει ότι ‘’Εμείς ως μέλη της Ευρώπης , παρά τις ιδιομορφίες της πολιτικής μας θέσης και παρά το ότι μια άλλη τάξη βρίσκεται στην εξουσία, έχουμε εισχωρήσει στον Ευρωπαϊκό μηχανισμό οικονομικής και δημοσιονομικής ανάπτυξης’’. 18.. Η γοργή μεγέθυνση της βιομηχανίας όμως απαιτεί μεγάλες πωλήσεις χρυσού και συναλλάγματος για να μείνει το ρούβλι σταθερό. Η θέση για επιτάχυνση της εκβιομηχάνισης υποχρεώνει τον πρόεδρο της επιτροπής προϋπολογισμού Κουιμπίσεφ να πάψει τις πωλήσεις συναλλάγματος και χρυσού , για την συγκράτηση της τιμής του ρουβλιού..
Τον Ιούλιο του 1926 απαγορεύεται η εξαγωγή του , το δε 1928 η εισαγωγή του. Στο εξής το ρούβλι γίνεται καθαρά εσωτερικό νόμισμα με τιμή οριζόμενη από επιτροπή. Τα λίγα χρηματιστηριακά κέντρα στη Μόσχα παύουν να σημειώνουν την τιμή του . 19
Η ‘’εσωτερικοποίηση’’ του νομίσματος μειώνει την πίεση των ελεύθερων αγορών , αλλά η αύξηση της κυκλοφορίας του νομίσματος δημιουργεί πληθωριστικές πιέσεις με σημαντικό στοιχείο το κυκλοφορούν χρήμα να αυξηθεί κατά 42% , ενώ του εθνικού εισοδήματος μονό κατά 14% ούτως ώστε ο μέσος σοβιετικός είδε τις τιμές να αυξάνονται σημαντικά.
Συμπερασματικά, η κρίση της συγκομιδής στην αγροτιά, τα αναγκαστικά μέτρα και η αυτονόμηση των επιχειρήσεων χωρίς εργατικό έλεγχο, γκρεμίζουν τις ονειρώξεις ότι μια καλή διαχείριση της ΝΕΠ μπορεί να οδηγήσει στον σοσιαλισμό. Αναλυτές σαν τον Λίνχαρτ [Παρίσι 1966] την χαρακτήριζε ‘’ιδεατή ΝΕΠ’’ αφού οι συμπλοκές των κοινωνικών σχέσεων είναι ιδιαίτερα περίπλοκες και οι πολιτικές αποφάσεις επηρεάζουν ευθέως τις κοινωνικές συγκρούσεις και εν γένει την κοινωνική κίνηση.
Το μεγάλο μάθημα της ιστορίας είναι ότι σοσιαλισμός με διατάγματα δεν γίνεται , ούτε κατά λέξη δογματισμοί όπως τα ‘’γραμμάτια εργασίας’’ του Μαρξ για παράδειγμα, ούτε η δημοκρατία αντικαθίσταται από αλάθητους επαναστάτες ηγέτες.
Κλείνοντας σημειώνω ότι η σύνδεση με τα σημερινά προβλήματα μπορεί να γίνει μόνο στο πλαίσιο της ιστορικής ετερότητας, του χρόνου και των συνθηκών. Ταυτίζεται όμως στην ανάγκη των ρεαλιστικών απαντήσεων που θα πείσουν τους λαούς και θα υψώσουν την Αριστερά στο προσκήνιο της σύγχρονης Ευρωπαϊκής πολιτικής.
Μιχάλης Φανουράκης μέλος της ΠΠΕ της Δημοκρατικής Αριστεράς
1.Απο τα γράμματα του Ζακ Σαντούλ[στρατιωτικός ακόλουθος της Γαλλίας] στον Αλμπέρ Τομά
2.Σ. Μπετελέμ. Ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ τόμος 2 σελ.35
3.Ε. Ζαλέσκι, οικονομικά πλανά της ΕΣΣΔ Παρίσι 1962,σελ.352 [προσεγγιστικές τιμές] , επίσης Γκρόσκοπφ, Παρίσι 1976 και Γκρόμαν, Εγκυκλοπαίδεια Ρωσικών εξαγωγών Μόσχα 1929. [Παραπλήσια στοιχεία δίνει και ο τότε υπεύθυνος αγροτικής παραγωγής Κριζανόφσκι.]
4 Στοιχεία ΟΗΕ 1945
5.Λενιν,Απαντα τόμος 33 σελ.278
6.Μεντελσον, Μόσχα 1930,δεικτες κατάστασης οικονομίας
7 Γκροσκοπφ,στο ίδιο
8.Σταλιν Works τόμος 11,σελ.616
9.Μπετελεμ,2ος τόμος , εισαγωγή
10.Μαρξ,Grudrisse
11.Μαρξ, Το Κεφάλαιο
12.E.Carr,Τhe Bolshevik Revolution 1966, επίσης Προκόποβιτς ,Οικονομική Ιστορία της ΕΣΣΔ σελ..274
13.Ρόζενφελντ, Η βιομηχανική πολιτική της ΕΣΣΔ, Μόσχα 1926 επίσης E.Carr,Sosialism in one country London 1964
14.Μπετελεμ στο ίδιο[τ.2,σελ.258]
15. Dobb.M. Σοβιετική οικονομική ανάπτυξη, Λονδίνο 1948 σελ.125 έως 139
16.Μάρξ, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας
17. E.Carr, The Bolshevik Revolution
18.Στο ίδιο
19.Στο ίδιο , επίσης Ντυατσένκο Μόσχα 1947 και Baycof[ Cambridge 1950 ]
