Δυο ηθικές
Διονύσης Γουσέτης, Αυγή, Δημοσιευμένο: 2005-07-02
Αναφερόμενος στο βιβλίο «Η πολιτική ως επάγγελμα» (Ρolitik als Βeruf) του Μαξ Βέμπερ, ο Τριεστανός φιλόλογος και φιλόσοφος Κλάουντιο Μάγκρις διακρίνει δυο ηθικές. Την ηθική της πεποίθησης και την ηθική της ευθύνης.
Το άτομο που ακολουθεί την «ηθική της πεποίθησης» ή αλλιώς «ηθική αρχών», συμπεριφέρεται αποκλειστικά σύμφωνα με τις αρχές του, αδιαφορώντας για τις συνέπειες αυτής της συμπεριφοράς του. Για παράδειγμα, αν κάποιος έχει ως αρχή (δηλαδή πιστεύει ακράδαντα) ότι κανένα αίτιο δεν δικαιολογεί τον φόνο, δεν θα αφαιρέσει τη ζωή άλλου ανθρώπου για κανέναν λόγο, ακόμα και αν με την άρνησή του αυτή διευκολύνει κάποιον αδίστακτο εχθρό, έτοιμο να εξοντώσει τα θύματά του. Αν είναι πυροσβέστης, μάρτυρας του Ιεχωβά, θα αρνηθεί (όπως ο Γιάννης Καφετζής στη Λέσβο) την έπαρση της σημαίας, αδιαφορώντας για την απόλυσή του. Αν πιστεύει στην «οικογενειακή τιμή», θα σκοτώσει την αδερφή του, που ερωτεύτηκε.
Αντίθετα, το άτομο που συμπεριφέρεται σύμφωνα με την «ηθική της ευθύνης» δίνει περισσότερο βάρος στο αποτέλεσμα των πράξεών του παρά στην τήρηση των αρχών ή των πεποιθήσεών του. Δεν το ενδιαφέρει η σωτηρία της ηθικής ακεραιότητάς του περισσότερο από τη σωτηρία των άλλων. Γι’ αυτό θα σκότωνε κάποιον που σχεδιάζει εξοντώσεις και δεν θα διανοείτο στο όνομα καμιάς θρησκευτικής πεποίθησης να καταδικάσει σε θάνατο τον εαυτό του ή το παιδί του. Η σύγκριση μεταξύ των δυο ηθικών είναι δύσκολη. Κάθε μια έχει την αξία της και το ενδεδειγμένο πεδίο εφαρμογής της. Έχει και τους κινδύνους της.
Η «ηθική της πεποίθησης» είναι καρπός της συνείδησης. Γι’ αυτό, το άτομο που την ακολουθεί γίνεται υπέρμαχος της ελευθερίας της συνείδησης. Πολεμά κάθε συνειδησιακή καταπίεση, που γίνεται στο όνομα οποιασδήποτε σκοπιμότητας. Γι’ αυτόν, pereat mundus et fiat justicia (ας χαθεί ο κόσμος, αρκεί να απονεμηθεί δικαιοσύνη). Ο κίνδυνος είναι ότι η ηθική αυτή μπορεί να εκφυλιστεί είτε σε κάποιας μορφής φανατισμό, είτε σε ανευθυνότητα για τα τεκταινόμενα, ή ακόμα σε μιας μορφής ναρκισσισμό, που θα αντιμετωπίζει τις άλλες πεποιθήσεις με ειρωνική συγκαταβατικότητα, αν όχι εχθρότητα.
Η «ηθική της ευθύνης» είναι καρπός της ανθρώπινης ανάγκης για συνύπαρξη, δηλαδή της κοινωνικότητας και της κοινωνικής δράσης. Ο κίνδυνος είναι ότι μπορεί να εκφυλιστεί είτε σε συνειδησιακή νωθρότητα, είτε να καλύψει τη δειλία εκείνου που φοβάται να έρθει αντιμέτωπος με τη συνείδησή του. Ακόμα, μπορεί να εκφυλιστεί στον γενικευμένο συμβιβασμό του τύπου «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» ή στο να λειτουργήσει ως άλλοθι για να μανουβράρει κανείς βολικά τις αξίες ώστε να προστατεύσει τα συμφέροντά του, απεμπολώντας τελικά την ευθύνη, στο όνομα της οποίας υποτίθεται ότι δρα.
Κατά τον Μάγκρις, η «ηθική της πεποίθησης» προσιδιάζει στην αριστερά. Η αριστερά είναι γεμάτη ανθρώπους που λαχταρούν, πάνω απ’ όλα, να πουν τη γνώμη τους, να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, να φωνάξουν τον θυμό τους, την απογοήτευσή τους, να επιδείξουν την ευγένεια και την ευαισθησία της ψυχής τους. Δεν ενδιαφέρονται, όμως, να μάθουν κατά πόσον αυτό βοηθάει ή εμποδίζει την πρόοδο των αξιών για τις οποίες αγωνίζονται. Γι’ αυτό η αριστερά καταγγέλλεται ως ανεύθυνη, που έχει την πολυτέλεια θέσεων, ενίοτε αξιοζήλευτων, αλλά συνήθως ανέφικτων. Με τη σειρά της, η αριστερά καταγγέλλει (όχι πάντα άδικα) τα κόμματα εξουσίας, που δρουν με την «ηθική της ευθύνης», ότι λοιδορούν τις αξίες ή, καλύτερα, λοιδορούν τους οπαδούς τους με αξίες που τελικά δεν υπηρετούν, αλλά κυνηγούν αδίστακτα τους στόχους και τα συμφέροντά τους. Ένας τρίτος παρατηρητής θα μπορούσε να χαρακτηρίσει τη μεν δεξιά κυνικά υπεύθυνη, την δε αριστερά πρόσχαρα ανεύθυνη.
Θέλω όμως να σταθώ στην ηθική της πεποίθησης των τεσσάρων ενόρκων που, δυο φορές, στο Μεικτό κακουργοδικείο Πατρών αθώωσαν αστυνομικό που κατηγορούνταν ότι βίασε νεαρή Ουκρανή μετανάστρια. Στη δεύτερη δίκη οι τρεις δικαστές μειοψήφησαν. Οι ένορκοι, διαθέτοντας πλειοψηφία, επέβαλαν την αθώωση, προβληματίζοντας ακόμα και κάποιους που υπερασπίστηκαν το θεσμό των ενόρκων στη δίκη της 17Ν. Γεννιέται λοιπόν το ερώτημα: Η ηθική των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι ηθική της πεποίθησης ή ηθική της ευθύνης; Σε πρώτη ανάγνωση, τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι αρχές. Συνεπώς, η τήρησή τους βασίζεται στις πεποιθήσεις -στη συνείδηση- καθενός. Σε δεύτερη ανάγνωση, χρειάζεται να ορίσουμε τον όρο «ανθρώπινα δικαιώματα», διότι στη χώρα μας τείνει να χρησιμοποιείται για τους καημούς και τα ντέρτια κάθε πικραμένου. Αν λοιπόν ως ανθρώπινα δικαιώματα ορίσουμε το σύνολο της σχετικής νομοθεσίας του ΟΗΕ, τότε καταλήγουμε στο ότι οι αρχές αυτές δεν είναι συνειδησιακές ή θεόπεμπτες, αλλ’ ότι καταγράφηκαν από εκπροσώπους κρατών, δημοκρατικά εκλεγμένους στην πλειοψηφία τους, ως αποτέλεσμα αγώνων, με στόχο να διευκολύνουν την ανθρώπινη συμβίωση. Η υπεράσπισή τους, συνεπώς, είναι μεν θέμα συνείδησης, αλλά συγχρόνως αποτελεί ύψιστη πράξη ευθύνης.
e-mail: diongous@central.ntua.gr
Το άτομο που ακολουθεί την «ηθική της πεποίθησης» ή αλλιώς «ηθική αρχών», συμπεριφέρεται αποκλειστικά σύμφωνα με τις αρχές του, αδιαφορώντας για τις συνέπειες αυτής της συμπεριφοράς του. Για παράδειγμα, αν κάποιος έχει ως αρχή (δηλαδή πιστεύει ακράδαντα) ότι κανένα αίτιο δεν δικαιολογεί τον φόνο, δεν θα αφαιρέσει τη ζωή άλλου ανθρώπου για κανέναν λόγο, ακόμα και αν με την άρνησή του αυτή διευκολύνει κάποιον αδίστακτο εχθρό, έτοιμο να εξοντώσει τα θύματά του. Αν είναι πυροσβέστης, μάρτυρας του Ιεχωβά, θα αρνηθεί (όπως ο Γιάννης Καφετζής στη Λέσβο) την έπαρση της σημαίας, αδιαφορώντας για την απόλυσή του. Αν πιστεύει στην «οικογενειακή τιμή», θα σκοτώσει την αδερφή του, που ερωτεύτηκε.
Αντίθετα, το άτομο που συμπεριφέρεται σύμφωνα με την «ηθική της ευθύνης» δίνει περισσότερο βάρος στο αποτέλεσμα των πράξεών του παρά στην τήρηση των αρχών ή των πεποιθήσεών του. Δεν το ενδιαφέρει η σωτηρία της ηθικής ακεραιότητάς του περισσότερο από τη σωτηρία των άλλων. Γι’ αυτό θα σκότωνε κάποιον που σχεδιάζει εξοντώσεις και δεν θα διανοείτο στο όνομα καμιάς θρησκευτικής πεποίθησης να καταδικάσει σε θάνατο τον εαυτό του ή το παιδί του. Η σύγκριση μεταξύ των δυο ηθικών είναι δύσκολη. Κάθε μια έχει την αξία της και το ενδεδειγμένο πεδίο εφαρμογής της. Έχει και τους κινδύνους της.
Η «ηθική της πεποίθησης» είναι καρπός της συνείδησης. Γι’ αυτό, το άτομο που την ακολουθεί γίνεται υπέρμαχος της ελευθερίας της συνείδησης. Πολεμά κάθε συνειδησιακή καταπίεση, που γίνεται στο όνομα οποιασδήποτε σκοπιμότητας. Γι’ αυτόν, pereat mundus et fiat justicia (ας χαθεί ο κόσμος, αρκεί να απονεμηθεί δικαιοσύνη). Ο κίνδυνος είναι ότι η ηθική αυτή μπορεί να εκφυλιστεί είτε σε κάποιας μορφής φανατισμό, είτε σε ανευθυνότητα για τα τεκταινόμενα, ή ακόμα σε μιας μορφής ναρκισσισμό, που θα αντιμετωπίζει τις άλλες πεποιθήσεις με ειρωνική συγκαταβατικότητα, αν όχι εχθρότητα.
Η «ηθική της ευθύνης» είναι καρπός της ανθρώπινης ανάγκης για συνύπαρξη, δηλαδή της κοινωνικότητας και της κοινωνικής δράσης. Ο κίνδυνος είναι ότι μπορεί να εκφυλιστεί είτε σε συνειδησιακή νωθρότητα, είτε να καλύψει τη δειλία εκείνου που φοβάται να έρθει αντιμέτωπος με τη συνείδησή του. Ακόμα, μπορεί να εκφυλιστεί στον γενικευμένο συμβιβασμό του τύπου «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» ή στο να λειτουργήσει ως άλλοθι για να μανουβράρει κανείς βολικά τις αξίες ώστε να προστατεύσει τα συμφέροντά του, απεμπολώντας τελικά την ευθύνη, στο όνομα της οποίας υποτίθεται ότι δρα.
Κατά τον Μάγκρις, η «ηθική της πεποίθησης» προσιδιάζει στην αριστερά. Η αριστερά είναι γεμάτη ανθρώπους που λαχταρούν, πάνω απ’ όλα, να πουν τη γνώμη τους, να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, να φωνάξουν τον θυμό τους, την απογοήτευσή τους, να επιδείξουν την ευγένεια και την ευαισθησία της ψυχής τους. Δεν ενδιαφέρονται, όμως, να μάθουν κατά πόσον αυτό βοηθάει ή εμποδίζει την πρόοδο των αξιών για τις οποίες αγωνίζονται. Γι’ αυτό η αριστερά καταγγέλλεται ως ανεύθυνη, που έχει την πολυτέλεια θέσεων, ενίοτε αξιοζήλευτων, αλλά συνήθως ανέφικτων. Με τη σειρά της, η αριστερά καταγγέλλει (όχι πάντα άδικα) τα κόμματα εξουσίας, που δρουν με την «ηθική της ευθύνης», ότι λοιδορούν τις αξίες ή, καλύτερα, λοιδορούν τους οπαδούς τους με αξίες που τελικά δεν υπηρετούν, αλλά κυνηγούν αδίστακτα τους στόχους και τα συμφέροντά τους. Ένας τρίτος παρατηρητής θα μπορούσε να χαρακτηρίσει τη μεν δεξιά κυνικά υπεύθυνη, την δε αριστερά πρόσχαρα ανεύθυνη.
Θέλω όμως να σταθώ στην ηθική της πεποίθησης των τεσσάρων ενόρκων που, δυο φορές, στο Μεικτό κακουργοδικείο Πατρών αθώωσαν αστυνομικό που κατηγορούνταν ότι βίασε νεαρή Ουκρανή μετανάστρια. Στη δεύτερη δίκη οι τρεις δικαστές μειοψήφησαν. Οι ένορκοι, διαθέτοντας πλειοψηφία, επέβαλαν την αθώωση, προβληματίζοντας ακόμα και κάποιους που υπερασπίστηκαν το θεσμό των ενόρκων στη δίκη της 17Ν. Γεννιέται λοιπόν το ερώτημα: Η ηθική των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι ηθική της πεποίθησης ή ηθική της ευθύνης; Σε πρώτη ανάγνωση, τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι αρχές. Συνεπώς, η τήρησή τους βασίζεται στις πεποιθήσεις -στη συνείδηση- καθενός. Σε δεύτερη ανάγνωση, χρειάζεται να ορίσουμε τον όρο «ανθρώπινα δικαιώματα», διότι στη χώρα μας τείνει να χρησιμοποιείται για τους καημούς και τα ντέρτια κάθε πικραμένου. Αν λοιπόν ως ανθρώπινα δικαιώματα ορίσουμε το σύνολο της σχετικής νομοθεσίας του ΟΗΕ, τότε καταλήγουμε στο ότι οι αρχές αυτές δεν είναι συνειδησιακές ή θεόπεμπτες, αλλ’ ότι καταγράφηκαν από εκπροσώπους κρατών, δημοκρατικά εκλεγμένους στην πλειοψηφία τους, ως αποτέλεσμα αγώνων, με στόχο να διευκολύνουν την ανθρώπινη συμβίωση. Η υπεράσπισή τους, συνεπώς, είναι μεν θέμα συνείδησης, αλλά συγχρόνως αποτελεί ύψιστη πράξη ευθύνης.
e-mail: diongous@central.ntua.gr
