Το χαμένο όνειρο της απασχόλησης
Οταν η παιδεία υστερεί στις εξελίξεις
Αιμίλιος Ζαχαρέας, Ελευθεροτυπία, Δημοσιευμένο: 2005-08-01
«Ο δρόμος είναι μακρύς.
Η πορεία είναι απαίσια»
Dante Alighieri
Αν θελήσουμε ν’ απαντήσουμε στο ερώτημα «Είναι δυνατό να επιτευχθεί συνεχής άνοδος της απασχόλησης μέσω μιας αναπτυξιακής διαδικασίας η οποία έχει κύριο σκοπό την αύξηση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας;», η απάντηση δεν είναι μόνον αρνητική, αντιθέτως προς ό,τι υποστηρίζει η κυβέρνηση, το ΠΑΣΟΚ και η Αριστερά, αλλά δυστυχώς δεν μπορεί να είναι ούτε επιθυμητή, ήδη από την αρχή της δεκαετίας του ’90! Ταυτοχρόνως, το δικαίωμα στην εργασία, «η πλήρης απασχόληση» εξακολουθεί να παραμένει σπουδαία επιλογή πολιτισμού για τον άνθρωπο, την ίδια περίοδο όπου διαπιστώνεται πως η εργασία παύει ν’ αποτελεί τον πρωταρχικό παράγοντα της παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών! Ετσι όμως διαμορφώνεται «η ανθρώπινη κατάσταση» στην αρχή της νέας χιλιετίας ανεξαρτήτως αν μας αρέσει ή όχι.
Η συμβολή στην αποσαφήνιση του προβλήματος μάλλον δεν μπορεί να γίνει από τις υπάρχουσες πολιτικές ή συνδικαλιστικές δυνάμεις, πάσης φύσεως. Η διάγνωση σημαντικών και πολύπλοκων ζητημάτων της εποχής μας και η αντίστοιχη άσκηση πολιτικής συγκρούονται με την ισχύουσα αντίληψη και το συμφέρον των πολιτικών ηγεσιών για την εξουσία.
Τα πραγματικά φαινόμενα στις χώρες του δυτικού καπιταλισμού δείχνουν πως η ανάπτυξη και η απασχόληση αποχωρίζονται. Η ανάπτυξη είναι δυνατή χωρίς ανάλογη άνοδο της απασχόλησης. Η γνωστή πρόταση για περιορισμό του ωραρίου με σκοπό να εργάζονται περισσότεροι δεν αρκεί. Ο αναπόφευκτος διεθνής ανταγωνισμός και η παγκοσμιότητα της αγοράς εμποδίζουν την «εθνική» λύση στο θέμα.
Η παλαιά κεϊνσιανή συνταγή, ν’ αυξηθεί η ενεργός ζήτηση μέσω των επενδύσεων και των ελλειμματικών δημοσιονομικών δαπανών, δεν αποδίδει. Οι σχεδόν ασφαλείς εκτιμήσεις για την επόμενη εικοσαετία δίδουν μεγάλη προτεραιότητα στη βιομηχανία που εκτείνεται ανάμεσα στις τηλεπικοινωνίες, την πληροφορική και την τηλεόραση.
Στο πλαίσιο αυτό, ο ηλεκτρονικός αλφαβητισμός γίνεται δικαίωμα και ανάγκη, ή, μάλλον, ένα δικαίωμα-καθήκον. Η ψηφιακή επανάσταση βρίσκεται εν πορεία... Στις ΗΠΑ, π.χ., στο 50% των κατοικιών υπάρχει ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής, περίπου άνω των 70 εκατ. πολιτών χρησιμοποιούν το Internet, στην τηλεόραση απασχολούνται περίπου 3.000.000 άτομα, δηλαδή περίπου το 5% της εργατικής δύναμης κ.ο.κ.
Με την εξέλιξη λοιπόν της νέας τεχνικής διαπιστώνεται και μια οικονομική επανάσταση. Μπορούμε, όπως αναφέρθηκε, να έχουμε ανάπτυξη χωρίς άνοδο της απασχόλησης. Δεν υπάρχει επομένως πρόβλημα να μην υποστηριχθεί η ανάπτυξη που είναι συμβατή με το περιβάλλον, αλλά να είναι επιθυμητή και χωρίς απασχόληση.
Η αύξηση του πληθυσμού και η ταχύτατη εμφάνιση καινούργιων υποκειμένων σ’ όλο τον κόσμο επεκράτησαν της ιδέας ή της θεωρίας της «μηδενικής αναπτύξεως» (zero growth) προκειμένου να μη μολυνθεί περαιτέρω ο πλανήτης. Υπάρχει φυσικά η τρομερή εικόνα της μολύνσεως, αλλά προέρχεται από τη φτώχεια, τον υποσιτισμό, τις ασθένειες, την άγνοια.
Η ουσία του θέματος δεν μπορεί να εξαντληθεί στην απλή αντιπαράθεση ανάμεσα στο Βορρά και στο Νότο του πλανήτη μας, με την έννοια πως ο βιομηχανικός Βορράς μολύνει. Αποδεικνύεται πως ο μεταβιομηχανικός καπιταλισμός μολύνει λιγότερο από χημικής πλευράς. Κοινωνικά όμως, είναι πιο πολύ μολυσμένος απ’ ό,τι ο κλασικός βιομηχανικός καπιταλισμός.
Βρισκόμαστε πλέον ενώπιον ενός σημαντικού φαινομένου. Ανεξαρτήτως του επιπέδου οικονομικής αναπτύξεως ένας αυξανόμενος αριθμός πολιτών θα παραμείνει χωρίς εργασία για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ο Κέινς, μεγάλος αναλυτής της βιομηχανικής κοινωνίας, είχε αναφερθεί στο πρόβλημα, υποστηρίζοντας την οικονομική ισορροπία με υποαπασχόληση, πρότεινε δε μια τυφλή πολιτική επενδύσεων με σκοπό την άνοδο της ενεργού ζητήσεως και του συνολικού όγκου των μισθών.
Η πρόταση αυτή δεν αποδίδει σήμερα, επειδή η ανάπτυξη επιτυγχάνεται από καταπληκτικές μηχανές, οι οποίες υποκαθιστούν ακόμα και εργασίες που προϋποθέτουν γνώσεις. Είναι δύσκολο στην εποχή μας να προσφέρονται μαζικώς χειρωνακτικές εργασίες σε μη ειδικευμένη εργατική δύναμη. Και όπου υπάρχουν τέτοιες εργασίες ακόμα και σε χώρες όπως η Ελλάδα, η Ιταλία, η Ισπανία, γίνονται από μετανάστες άλλων χωρών. Τις εργασίες που απέρριπταν οι Γερμανοί, Βέλγοι, Ελβετοί κ.λπ. στις δεκαετίες ’50-’70, έκαναν οι μεσογειακοί λαοί, οι οποίοι, με τη σειρά τους, από τη δεκαετία του ’80 τις απεχθάνονται, για να τις αναθέσουν στους Αλβανούς, Πολωνούς, Πακιστανούς κ.λπ.
Ε πιπροσθέτως, υπάρχει το γνωστό «άνοιγμα» του δημοσίου χρέους, γεγονός που καθιστά αδύνατη τη συνεχή αύξηση του όγκου των μισθών, επειδή το αποτέλεσμα είναι η γενίκευση του πληθωρισμού. Από το στασιμοπληθωρισμό της δεκαετίας του ’70 περάσαμε στην ανάπτυξη με ανεργία. Θυμίζω πως ο Κέινς προέβλεπε μια διαρθρωτική μεταβολή στην οικονομία με την άνοδο του οικονομικού κύκλου εξαιτίας της ενισχύσεως της ενεργού ζητήσεως. Στην εποχή μας, αντιθέτως, η όποια «έξοδος» από την ύφεση γίνεται μέσα από την αποταμίευση της εργασίας. Στο σημείο αυτό διατυπώνονται πολλές προτάσεις για την ανάγκη οι επενδύσεις να στραφούν προς τις «ποιοτικές» εργασίες, όπως την έρευνα, τα πολιτιστικά αγαθά, τη συνεχή εκπαίδευση κ.λπ. Η οικονομία όμως, εξ ορισμού, αναζητεί το βραχυχρόνιο κέρδος και τούτο διότι, όπως έλεγε και πάλι ο Κέινς, μακροχρονίως θα είμαστε όλοι... νεκροί!
Χρειάζεται όμως στην παρούσα ιστορική συγκυρία να χρησιμοποιήσουμε και ταυτοχρόνως να ξεπεράσουμε τον Κέινς αλλά και τον Ρικάρντο και τον Μαρξ. Η θεωρία της αξίας-εργασίας αποσύρεται από το προσκήνιο, όπως άλλωστε απέδειξε ο Πιέρο Σράφα. Πράγματι, η πνευματική εργασία εμφανίζεται ως η κατ’ εξοχήν παραγωγική, ενώ μετατρέπεται ουσιαστικώς ως αντιπαραγωγική η χειρωνακτική εργασία, η μη πνευματικοποιημένη. Μόνον η ποιοτικώς εξειδικευμένη εργασία παράγει τις πολύπλοκες καινούργιες μηχανές. Πρόκειται όμως για μηχανές που αποταμιεύουν εργασία.
Κατ’ εμέ, η τεχνική ανατρέπει με τέτοιο τρόπο την οικονομία, ώστε το μόνο καταφύγιο σωτηρίας είναι η κουλτούρα. Με την προϋπόθεση όμως πως η κουλτούρα μετατρέπεται σε μια γενική ανάγκη όλων και αναγνωρίζεται ως σπουδαίο οικονομικό αγαθό. Εξυπηρετεί ακόμα και όταν, εκ πρώτης όψεως, φαίνεται ότι δεν εξυπηρετεί. Ισως θα πρέπει να γίνει μια μεγάλη εκστρατεία για επενδύσεις σε τομείς που αποταμιεύουν εργασία! Τότε, εκατοντάδες χιλιάδες Ελληνίδες και Ελληνες θα είναι ικανοί να χειρίζονται τον υπολογιστή ως εργαλείο δουλειάς, αλλά θα τον μεταφέρουν και στο σπίτι ως εργαλείο κουλτούρας!
Π ώς είναι όμως δυνατό να πραγματοποιηθεί «η ανατροπή» αυτή όταν είμαστε ένας λαός ταλαντούχος, ο οποίος όμως δεν διαβάζει βιβλία; Οταν πάνω από το 70% του πληθυσμού τελείωσε το Δημοτικό ή τις πρώτες τάξεις του Γυμνασίου ή δεν πήγε καθόλου σχολείο και άρα όχι μόνο δεν διαβάζει βιβλία αλλά ούτε και εφημερίδες; Που δεν μπορεί να εκλεγεί στα όργανα του ΟΤΑ ή σε φορείς δημοσίου ενδιαφέροντος;
Η νέα μεγάλη αγορά παγκοσμίως και στην Ελλάδα είναι η αγορά των soft, επειδή το ηλεκτρονικό hard περιορίζει δραματικά τη χειρωνακτική εργασία, ήτοι η πνευματική εργασία αποκτά ένα αυξανόμενο βάρος στον ανεπτυγμένο κόσμο. Θα τα καταφέρουμε οι Ελληνες να συνεχίσουμε, σε μαζική όμως κλίμακα, την καταπληκτική και ανεπανάληπτη πνευματική, καλλιτεχνική και επιστημονική μας ιστορία; Την ερώτηση αυτή πρέπει να απευθύνουμε οι Ελληνες πρώτα στους πολιτικούς, κυρίως στους υπουργούς της Παιδείας και του Πολιτισμού, αλλά και στους εαυτούς μας.
Υποστηρίζω συνεχώς από το 1994 με πολλαπλές παρεμβάσεις πως η χώρα πρέπει να κηρυχθεί σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης στα θέματα της εκπαίδευσης, της επιστήμης και του πολιτισμού. Εφόσον επιδιώκουμε ως κράτος και ως άτομα την κοινωνία της ευημερίας, κατανοούμε πως την εποχή μας μπορούμε να οδηγηθούμε προς το σκοπό αυτό, εφόσον καταφέρουμε να μετατραπούμε σε κράτος πνευματικής ευημερίας. Το ίδιο τόνισε και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κάρολος Παπούλιας, στην ομιλία του για την επέτειο της αποκατάστασης της Δημοκρατίας στις 24 Ιουλίου 2005.
Το ίδιο ισχύει και για την οικονομία. Η επανάκαμψή της σε σταθερή πορεία είναι ασφαλής μόνον όταν βγει από το στενό της πεδίο και λογαριαστεί με τη γενική άνθηση του πολιτισμού. Οταν την κατανοήσουμε ξανά με το πραγματικό της όνομα: Πολιτική Οικονομία, δηλαδή ως Οικονομία της Πόλης.
Η πορεία είναι απαίσια»
Dante Alighieri
Αν θελήσουμε ν’ απαντήσουμε στο ερώτημα «Είναι δυνατό να επιτευχθεί συνεχής άνοδος της απασχόλησης μέσω μιας αναπτυξιακής διαδικασίας η οποία έχει κύριο σκοπό την αύξηση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας;», η απάντηση δεν είναι μόνον αρνητική, αντιθέτως προς ό,τι υποστηρίζει η κυβέρνηση, το ΠΑΣΟΚ και η Αριστερά, αλλά δυστυχώς δεν μπορεί να είναι ούτε επιθυμητή, ήδη από την αρχή της δεκαετίας του ’90! Ταυτοχρόνως, το δικαίωμα στην εργασία, «η πλήρης απασχόληση» εξακολουθεί να παραμένει σπουδαία επιλογή πολιτισμού για τον άνθρωπο, την ίδια περίοδο όπου διαπιστώνεται πως η εργασία παύει ν’ αποτελεί τον πρωταρχικό παράγοντα της παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών! Ετσι όμως διαμορφώνεται «η ανθρώπινη κατάσταση» στην αρχή της νέας χιλιετίας ανεξαρτήτως αν μας αρέσει ή όχι.
Η συμβολή στην αποσαφήνιση του προβλήματος μάλλον δεν μπορεί να γίνει από τις υπάρχουσες πολιτικές ή συνδικαλιστικές δυνάμεις, πάσης φύσεως. Η διάγνωση σημαντικών και πολύπλοκων ζητημάτων της εποχής μας και η αντίστοιχη άσκηση πολιτικής συγκρούονται με την ισχύουσα αντίληψη και το συμφέρον των πολιτικών ηγεσιών για την εξουσία.
Τα πραγματικά φαινόμενα στις χώρες του δυτικού καπιταλισμού δείχνουν πως η ανάπτυξη και η απασχόληση αποχωρίζονται. Η ανάπτυξη είναι δυνατή χωρίς ανάλογη άνοδο της απασχόλησης. Η γνωστή πρόταση για περιορισμό του ωραρίου με σκοπό να εργάζονται περισσότεροι δεν αρκεί. Ο αναπόφευκτος διεθνής ανταγωνισμός και η παγκοσμιότητα της αγοράς εμποδίζουν την «εθνική» λύση στο θέμα.
Η παλαιά κεϊνσιανή συνταγή, ν’ αυξηθεί η ενεργός ζήτηση μέσω των επενδύσεων και των ελλειμματικών δημοσιονομικών δαπανών, δεν αποδίδει. Οι σχεδόν ασφαλείς εκτιμήσεις για την επόμενη εικοσαετία δίδουν μεγάλη προτεραιότητα στη βιομηχανία που εκτείνεται ανάμεσα στις τηλεπικοινωνίες, την πληροφορική και την τηλεόραση.
Στο πλαίσιο αυτό, ο ηλεκτρονικός αλφαβητισμός γίνεται δικαίωμα και ανάγκη, ή, μάλλον, ένα δικαίωμα-καθήκον. Η ψηφιακή επανάσταση βρίσκεται εν πορεία... Στις ΗΠΑ, π.χ., στο 50% των κατοικιών υπάρχει ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής, περίπου άνω των 70 εκατ. πολιτών χρησιμοποιούν το Internet, στην τηλεόραση απασχολούνται περίπου 3.000.000 άτομα, δηλαδή περίπου το 5% της εργατικής δύναμης κ.ο.κ.
Με την εξέλιξη λοιπόν της νέας τεχνικής διαπιστώνεται και μια οικονομική επανάσταση. Μπορούμε, όπως αναφέρθηκε, να έχουμε ανάπτυξη χωρίς άνοδο της απασχόλησης. Δεν υπάρχει επομένως πρόβλημα να μην υποστηριχθεί η ανάπτυξη που είναι συμβατή με το περιβάλλον, αλλά να είναι επιθυμητή και χωρίς απασχόληση.
Η αύξηση του πληθυσμού και η ταχύτατη εμφάνιση καινούργιων υποκειμένων σ’ όλο τον κόσμο επεκράτησαν της ιδέας ή της θεωρίας της «μηδενικής αναπτύξεως» (zero growth) προκειμένου να μη μολυνθεί περαιτέρω ο πλανήτης. Υπάρχει φυσικά η τρομερή εικόνα της μολύνσεως, αλλά προέρχεται από τη φτώχεια, τον υποσιτισμό, τις ασθένειες, την άγνοια.
Η ουσία του θέματος δεν μπορεί να εξαντληθεί στην απλή αντιπαράθεση ανάμεσα στο Βορρά και στο Νότο του πλανήτη μας, με την έννοια πως ο βιομηχανικός Βορράς μολύνει. Αποδεικνύεται πως ο μεταβιομηχανικός καπιταλισμός μολύνει λιγότερο από χημικής πλευράς. Κοινωνικά όμως, είναι πιο πολύ μολυσμένος απ’ ό,τι ο κλασικός βιομηχανικός καπιταλισμός.
Βρισκόμαστε πλέον ενώπιον ενός σημαντικού φαινομένου. Ανεξαρτήτως του επιπέδου οικονομικής αναπτύξεως ένας αυξανόμενος αριθμός πολιτών θα παραμείνει χωρίς εργασία για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ο Κέινς, μεγάλος αναλυτής της βιομηχανικής κοινωνίας, είχε αναφερθεί στο πρόβλημα, υποστηρίζοντας την οικονομική ισορροπία με υποαπασχόληση, πρότεινε δε μια τυφλή πολιτική επενδύσεων με σκοπό την άνοδο της ενεργού ζητήσεως και του συνολικού όγκου των μισθών.
Η πρόταση αυτή δεν αποδίδει σήμερα, επειδή η ανάπτυξη επιτυγχάνεται από καταπληκτικές μηχανές, οι οποίες υποκαθιστούν ακόμα και εργασίες που προϋποθέτουν γνώσεις. Είναι δύσκολο στην εποχή μας να προσφέρονται μαζικώς χειρωνακτικές εργασίες σε μη ειδικευμένη εργατική δύναμη. Και όπου υπάρχουν τέτοιες εργασίες ακόμα και σε χώρες όπως η Ελλάδα, η Ιταλία, η Ισπανία, γίνονται από μετανάστες άλλων χωρών. Τις εργασίες που απέρριπταν οι Γερμανοί, Βέλγοι, Ελβετοί κ.λπ. στις δεκαετίες ’50-’70, έκαναν οι μεσογειακοί λαοί, οι οποίοι, με τη σειρά τους, από τη δεκαετία του ’80 τις απεχθάνονται, για να τις αναθέσουν στους Αλβανούς, Πολωνούς, Πακιστανούς κ.λπ.
Ε πιπροσθέτως, υπάρχει το γνωστό «άνοιγμα» του δημοσίου χρέους, γεγονός που καθιστά αδύνατη τη συνεχή αύξηση του όγκου των μισθών, επειδή το αποτέλεσμα είναι η γενίκευση του πληθωρισμού. Από το στασιμοπληθωρισμό της δεκαετίας του ’70 περάσαμε στην ανάπτυξη με ανεργία. Θυμίζω πως ο Κέινς προέβλεπε μια διαρθρωτική μεταβολή στην οικονομία με την άνοδο του οικονομικού κύκλου εξαιτίας της ενισχύσεως της ενεργού ζητήσεως. Στην εποχή μας, αντιθέτως, η όποια «έξοδος» από την ύφεση γίνεται μέσα από την αποταμίευση της εργασίας. Στο σημείο αυτό διατυπώνονται πολλές προτάσεις για την ανάγκη οι επενδύσεις να στραφούν προς τις «ποιοτικές» εργασίες, όπως την έρευνα, τα πολιτιστικά αγαθά, τη συνεχή εκπαίδευση κ.λπ. Η οικονομία όμως, εξ ορισμού, αναζητεί το βραχυχρόνιο κέρδος και τούτο διότι, όπως έλεγε και πάλι ο Κέινς, μακροχρονίως θα είμαστε όλοι... νεκροί!
Χρειάζεται όμως στην παρούσα ιστορική συγκυρία να χρησιμοποιήσουμε και ταυτοχρόνως να ξεπεράσουμε τον Κέινς αλλά και τον Ρικάρντο και τον Μαρξ. Η θεωρία της αξίας-εργασίας αποσύρεται από το προσκήνιο, όπως άλλωστε απέδειξε ο Πιέρο Σράφα. Πράγματι, η πνευματική εργασία εμφανίζεται ως η κατ’ εξοχήν παραγωγική, ενώ μετατρέπεται ουσιαστικώς ως αντιπαραγωγική η χειρωνακτική εργασία, η μη πνευματικοποιημένη. Μόνον η ποιοτικώς εξειδικευμένη εργασία παράγει τις πολύπλοκες καινούργιες μηχανές. Πρόκειται όμως για μηχανές που αποταμιεύουν εργασία.
Κατ’ εμέ, η τεχνική ανατρέπει με τέτοιο τρόπο την οικονομία, ώστε το μόνο καταφύγιο σωτηρίας είναι η κουλτούρα. Με την προϋπόθεση όμως πως η κουλτούρα μετατρέπεται σε μια γενική ανάγκη όλων και αναγνωρίζεται ως σπουδαίο οικονομικό αγαθό. Εξυπηρετεί ακόμα και όταν, εκ πρώτης όψεως, φαίνεται ότι δεν εξυπηρετεί. Ισως θα πρέπει να γίνει μια μεγάλη εκστρατεία για επενδύσεις σε τομείς που αποταμιεύουν εργασία! Τότε, εκατοντάδες χιλιάδες Ελληνίδες και Ελληνες θα είναι ικανοί να χειρίζονται τον υπολογιστή ως εργαλείο δουλειάς, αλλά θα τον μεταφέρουν και στο σπίτι ως εργαλείο κουλτούρας!
Π ώς είναι όμως δυνατό να πραγματοποιηθεί «η ανατροπή» αυτή όταν είμαστε ένας λαός ταλαντούχος, ο οποίος όμως δεν διαβάζει βιβλία; Οταν πάνω από το 70% του πληθυσμού τελείωσε το Δημοτικό ή τις πρώτες τάξεις του Γυμνασίου ή δεν πήγε καθόλου σχολείο και άρα όχι μόνο δεν διαβάζει βιβλία αλλά ούτε και εφημερίδες; Που δεν μπορεί να εκλεγεί στα όργανα του ΟΤΑ ή σε φορείς δημοσίου ενδιαφέροντος;
Η νέα μεγάλη αγορά παγκοσμίως και στην Ελλάδα είναι η αγορά των soft, επειδή το ηλεκτρονικό hard περιορίζει δραματικά τη χειρωνακτική εργασία, ήτοι η πνευματική εργασία αποκτά ένα αυξανόμενο βάρος στον ανεπτυγμένο κόσμο. Θα τα καταφέρουμε οι Ελληνες να συνεχίσουμε, σε μαζική όμως κλίμακα, την καταπληκτική και ανεπανάληπτη πνευματική, καλλιτεχνική και επιστημονική μας ιστορία; Την ερώτηση αυτή πρέπει να απευθύνουμε οι Ελληνες πρώτα στους πολιτικούς, κυρίως στους υπουργούς της Παιδείας και του Πολιτισμού, αλλά και στους εαυτούς μας.
Υποστηρίζω συνεχώς από το 1994 με πολλαπλές παρεμβάσεις πως η χώρα πρέπει να κηρυχθεί σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης στα θέματα της εκπαίδευσης, της επιστήμης και του πολιτισμού. Εφόσον επιδιώκουμε ως κράτος και ως άτομα την κοινωνία της ευημερίας, κατανοούμε πως την εποχή μας μπορούμε να οδηγηθούμε προς το σκοπό αυτό, εφόσον καταφέρουμε να μετατραπούμε σε κράτος πνευματικής ευημερίας. Το ίδιο τόνισε και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κάρολος Παπούλιας, στην ομιλία του για την επέτειο της αποκατάστασης της Δημοκρατίας στις 24 Ιουλίου 2005.
Το ίδιο ισχύει και για την οικονομία. Η επανάκαμψή της σε σταθερή πορεία είναι ασφαλής μόνον όταν βγει από το στενό της πεδίο και λογαριαστεί με τη γενική άνθηση του πολιτισμού. Οταν την κατανοήσουμε ξανά με το πραγματικό της όνομα: Πολιτική Οικονομία, δηλαδή ως Οικονομία της Πόλης.
