Το δράμα της μεσαίας τάξης

Η οικονομική κρίση και η πολιτική προσαρμογής που ακολούθησε με τα Μνημόνια δεν επηρέασαν απλά κάποια οικονομικά μεγέθη, ας πούμε το διαθέσιμο εισόδημα ή την κατανάλωση. Απειλούν επιπλέον την ίδια την κοινωνική δομή με τη χαρακτηριστική της πληθώρα αυτοαπασχολουμένων και μικροπαραγωγών. Ολοι αυτοί ήταν μέρος της λεγόμενης μεσαίας τάξης. Οι στατιστικές δείχνουν ότι η αυτοαπασχόληση ως ποσοστό του συνολικού εργατικού δυναμικού σε βιομηχανία και υπηρεσίες (εκτός αγροτικού τομέα) ξεπερνούσε το 25% (2013) και ήταν διπλάσιο από τον αντίστοιχο ευρωπαϊκό μέσο όρο. Σύμφωνα με διάφορες έρευνες, επίσης, οι αυτοαπασχολούμενοι και μικροπαραγωγοί απευθύνονται στον εγχώριο καταναλωτή, υστερούν σε καινοτομία και δεν επιδιώκουν τη συνεργασία.

Αυτή η δομή είχε στηρίξει προγράμματα ζωής των ανθρώπων της. Προφανώς, ήταν προϊόν μιας ευρείας τάσης αποφυγής της μισθωτής εργασίας. Είχε ρίζες στην Ιστορία μας, την κουλτούρα και τις συνθήκες! Οι περισσότεροι εργάζονταν σκληρά (όπως επιβεβαιώνουν οι στατιστικές του ΟΟΣΑ), συχνά σε βαθμό αυτοεκμετάλλευσης, για να διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους και για να χρηματοδοτήσουν την ανέλιξη των παιδιών τους. Αλλά σε έναν κόσμο που άλλαζε, πολλές μονάδες επιζούσαν οριακά και ήταν ευάλωτες στα γυρίσματα των καιρών, όπως δείχνει ο ατελείωτος αριθμός μικροκαταστημάτων που πωλούσαν τα ίδια προϊόντα και κακές υπηρεσίες, ιδίως στο εμπόριο, και τώρα έκλεισαν.

Ενα μεγάλο μέρος της δομής που εξετάζουμε συντηρήθηκε μέσω πολυδαίδαλης κρατικής προστασίας, θηριωδών δανείων και βοήθειας από ΕΕ. Δεν είχε γίνει κατανοητό πόσο η δομή που τελικά προέκυψε ήταν αμφίδρομα συνυφασμένη με τον κρατικό παρεμβατισμό – με ένα εποικοδόμημα κρατικών ρυθμίσεων, άτυπων θεσμών και ιδεών. Η πρόσφατη έκθεση του ΟΟΣΑ για το ελληνικό σύστημα ρύθμισης αγορών ανέδειξε συμπυκνωμένα τους περιορισμούς του ανταγωνισμού σε σημαντικούς κλάδους της οικονομίας μας: στα τρόφιμα, στο λιανεμπόριο, στα κατασκευαστικά υλικά και στον τουρισμό. Ο ΟΟΣΑ εκτιμά ότι αν αρθούν διάφοροι περιορισμοί, θα υπάρξει μια θετική επίδραση της τάξης των 5,2 δισ. ευρώ τον χρόνο για την ελληνική οικονομία κατ’ ελάχιστον! Το ποσό είναι ενδεικτικό του κόστους και του μεγέθους της προστασίας.

Η κατάργηση πολλών προστατευτικών ρυθμίσεων έχει την οικονομική λογική με το μέρος της. Αλλά χρειάζεται να τεθούν δύο ερωτήματα.

Ερώτημα πρώτο: μήπως αυτή η απελευθέρωση των αγορών έπρεπε να είναι λιγότερο απότομη και μεγάλη ή να μεθοδευθεί σε βάθος χρόνου; Γιατί ναι μεν μπορεί να φέρει μείωση των τιμών, αλλά δεν πρέπει να δούμε τι θα γίνει με τους παραγωγούς; Υποθέτω ότι το ρυθμιστικό σύστημα σε περίοδο κρίσης μπορεί να λειτουργήσει σταθεροποιητικά για την οικονομία. Αν η υπόθεση είναι έγκυρη, τότε έχουμε ένα επιχείρημα υπέρ μιας βραδύτερης προσαρμογής. Με άλλα λόγια, η προσαρμογή είναι αναπόφευκτη, αλλά υπάρχει θέμα ταχύτητας και κλίμακας των αλλαγών πέραν και επιπλέον της ποιότητάς τους. Στο παρελθόν δεν υπήρξε πολιτικό ενδιαφέρον για προετοιμασία της μετάβασης σε μια βιώσιμη δομή, π.χ. μέσω της εκπαίδευσης. Αντίθετα η τελευταία μάλλον ετοίμαζε τα άτομα για την ξεπερασμένη δομή, όχι για νέες αναζητήσεις ευκαιριών και διεύρυνση των ικανοτήτων. Τα παγίδεψε. Ετσι, (τόσο η κρίση, όσο και) κάθε μέτρο προσαρμογής θίγει μετωπικά το μικρομεσαίο φάσμα.

Ερώτημα δεύτερο: από πού θα έλθουν η ανάπτυξη, οι νέες ευκαιρίες, η δημιουργία μετά την καταστροφή; Ο μικρέμπορος, ο δικηγόρος, ο ημιμαθής εργολάβος, ο ημιαυτοαπασχολούμενος του ΕΟΠΥΥ, ο ανειδίκευτος «ευκαιριακός επιχειρηματίας» των καφετεριών, ο δάσκαλος της ιδιωτικής παραπαιδείας, όσο σκληρά και να δουλεύουν, δύσκολα θα αναδειχθούν σε κινητήρια δύναμη της οικονομίας. Το βάρος θα αναλάβουν οι σύγχρονες και μεγαλύτερες επιχειρήσεις και οι μικρές και ευέλικτες νεοφυείς σε νέους τομείς (βλέπε ενδεικτικά www.eulenausathen.de και την πρωτοβουλία του Δήμου Αθηναίων για τη δημιουργία του κόμβου www.innovathens.gr). Αποτελούν όμως μια κρίσιμη μάζα που θα συνεισφέρει ώστε να επιστρέψουμε στην ανάπτυξη; Προς το παρόν οι μεγάλες επιχειρήσεις περιδινούνται προς τα κάτω (όπως μας υπενθύμισαν η κρίση της Χαλυβουργικής και η έξοδος από τη χώρα πολλών βιοτεχνιών). Η ανεργία διογκώνεται. Μπορεί όμως ένα ευνοϊκότερο για την επιχειρηματικότητα πλαίσιο (λιγότερη γραφειοκρατία, αποτελεσματική Δικαιοσύνη, ορθολογικά φορολογικά κίνητρα κ.λπ.) να δώσει ώθηση στις δημιουργικές δυνάμεις του έθνους. Μόνο τότε θα αποφευχθεί ο κίνδυνος να οδηγηθούμε σε μια μακρά διαδικασία παρακμής.

Ο Πάνος Καζάκος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών