Τι έφερε στην επιφάνεια η «Κατρίνα»
Γιώργος Γιαννουλόπουλος, Ελευθεροτυπία, Δημοσιευμένο: 2005-09-21
Τις εικόνες από τη Νέα Ορλεάνη τις είδαμε όλοι. Μια πόλη χτυπημένη από τον τυφώνα και αφημένη στην τύχη της από εκείνους που κυβερνούν. Το νερό σκέπασε τα πάντα, κι όσοι δεν πνίγηκαν, στριμωγμένοι σαν τα ζώα σε μια στρούγκα χωρίς φαΐ και νερό επί μέρες. Χάος και πυροβολισμοί. Σκηνές από τον τρίτο κόσμο.
Πώς γίνεται να συμβαίνουν όλα αυτά στην πανίσχυρη και πάμπλουτη Αμερική; Μια απάντηση ήδη δόθηκε: η ευθύνη βαρύνει το νεοφιλελευθερισμό, που έχει υποσκάψει ιδεολογικά το πνεύμα τής συλλογικότητας και τη λογική της κρατικής παρέμβασης, και έχει επίσης μειώσει τις κοινωνικές δαπάνες. Λεφτά υπάρχουν, πηγαίνουν όμως στο Ιράκ.
Θεωρώ την απάντηση αυτή απόλυτα εύστοχη, αλλά με απρόβλεπτες προεκτάσεις για εκείνους που την προτείνουν. Συνοπτικά, πιστεύω ότι η καταστροφή της Νέας Ορλεάνης, όχι μόνο δεν είναι ασύμβατη με τον πλούτο της Αμερικής, αλλά αποτελεί τη δυνητική του προϋπόθεση. Δηλαδή, όλα αυτά συμβαίνουν επειδή η Αμερική είναι πανίσχυρη και πάμπλουτη.
Παραδοξολογία; Εκ πρώτης όψεως, ναι. Οταν το καλοσκεφτούμε όμως, διαπιστώνουμε ότι δεν παραβιάζει τη λογική -το αντίθετο ισχύει. Γιατί αν στην Αμερική κυριαρχεί η λατρεία της ατομικής πρωτοβουλίας -και κυριαρχούσε πάντα, περισσότερο ή λιγότερο- οφείλουμε να θεωρήσουμε αυτό το πνεύμα της ιδιοτέλειας βασική αιτία για ό,τι σημαντικό συμβαίνει εκεί. Είτε καλό, είτε κακό. Ετσι, αν χρεώσουμε στον φιλελευθερισμό την αποδυνάμωση του κράτους, θα πρέπει επίσης να τον πιστώσουμε με την οικονομική ισχύ της χώρας. Τότε γιατί ηχεί τόσο παράδοξα η άποψη ότι η Αμερική είναι πάμπλουτη επειδή ανέχεται τέτοιου είδους καταστροφές; Απλούστατα, επειδή και οι Αμερικανοί, ή γενικά οι φιλελεύθεροι, και οι αντίπαλοί τους έχουν τους δικούς τους διαφορετικούς λόγους να το αποκρύψουν.
Για τους Αμερικανούς μια τέτοια παραδοχή θα έφερνε στην επιφάνεια τη βασική αντίφαση που διέπει την πολιτική ιδεολογία τους: ο επίσημος δημόσιος λόγος κηρύσσει την ισότητα ως αρχική και αφηρημένη προϋπόθεση της δημοκρατίας, εφαρμόζοντας τις αρχές του Διαφωτισμού που ενέπνευσαν τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας. Οι αρχές, αυτές όμως, συνδυάστηκαν με το πνεύμα του πουριτανισμού, κι αυτό σημαίνει ότι η ισότητα δεν είναι κάτι που θα πρέπει να επιτευχθεί με την παρέμβαση του κράτους. Αντίθετα, το κράτος οφείλει να παραμείνει αμέτοχο εφόσον οι ουσιαστικές αποφάσεις είναι καθαρά προσωπικές και εντάσσονται στον χώρο της ατομικής ευθύνης. Το μόνο που καλείται να κάνει είναι να διασφαλίσει τις κατάλληλες συνθήκες ώστε να επιβραβεύονται οι άξιοι και οι εργατικοί και να τιμωρούνται οι ανάξιοι και οι τεμπέληδες. Συνεπώς, σε μια χώρα που αυτοαποκαλείται «γη της ευκαιρίας», όποιος παραμένει φτωχός φταίει ο ίδιος. Αυτό το περίεργο μείγμα αφηρημένης δημοκρατίας και άκρατου ατομισμού έχει κάνει την Αμερική πάμπλουτη και ταυτόχρονα εντελώς αδιάφορη για τη μοίρα των φτωχών. Οι εικόνες από τη Νέα Ορλεάνη μπορεί να ανάγκασαν τον Μπους να χρησιμοποιήσει τη ρητορική της κοινωνικής αλληλεγγύης και να υποσχεθεί αμέτρητα δισεκατομμύρια για την ανοικοδόμηση του Νότου. Οι συντηρητικοί όμως, οι θεματοφύλακες του αμερικανικού ήθους, ήδη αντέδρασαν. Το κράτος, προειδοποίησαν, δεν πρέπει να επωμισθεί τόσο μεγάλες δαπάνες.
Για τους Ευρωπαίους τα πράγματα είναι αντιστρόφως ανάλογα. Εμείς πιστεύουμε (ακόμα) στην κοινωνική αλληλεγγύη. Εμείς θέλουμε δημόσιο σύστημα υγείας, δωρεάν παιδεία, κοινωνικό κράτος. Γι’ αυτό λέμε πως αν διαθέταμε τους οικονομικούς και υλικούς πόρους των ΗΠΑ, θα αντιδρούσαμε διαφορετικά. Εδώ όμως προκύπτει το εξής ακανθώδες ερώτημα: γιατί δεν είμαστε τόσο ισχυροί και τόσο πλούσιοι; Μήπως, λοιπόν, η οικονομική ευρωστία δεν είναι δώρο εκ Θεού στους Αμερικανούς, αλλά η άλλη όψη του νομίσματος; Μήπως δηλαδή η κοινωνική αναλγησία, η ατομική απληστία και ο αδυσώπητος ανταγωνισμός αποτελούν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την οικονομική ανάπτυξη;
Με βάση το τι έχει συμβεί μέχρι σήμερα και όχι τη «φύση» του ανθρώπου, ο καπιταλισμός είναι όντως ένα αποδοτικό σύστημα, το οποίο όμως προϋποθέτει την ανισότητα και την εκμετάλλευση των χαμένων από τους κερδισμένους. Συνεπώς, το ζητούμενο για τους επικριτές του είναι να βρουν μιαν εναλλακτική λύση, που θα συνδυάσει την αλληλεγγύη και την ισότητα με σταθερά υψηλούς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης. Αυτή η λύση δεν έχει βρεθεί. Με αποτέλεσμα οι αντι-καπιταλιστές να διαμαρτύρονται για την κατάργηση των κοινωνικών αξιών, υπονοώντας ταυτόχρονα ότι η ανάπτυξη είναι κάτι ουδέτερο, δηλαδή εκτός πολιτικής. Με άλλα λόγια, φαντάζονται έναν κόσμο όπου η αφθονία θα συνυπάρχει με την ισότητα. Για την ισότητα είναι διατεθειμένοι να συγκρουστούν με τους καπιταλιστές, αλλά την αφθονία που δημιούργησε ο καπιταλισμός τη θεωρούν δεδομένη. Η περίπτωση της Νέας Ορλεάνης έφερε στην επιφάνεια το άβολο γεγονός ότι ίσως είμαστε αναγκασμένοι να διαλέξουμε ανάμεσα σε αυτά τα δύο. Κάτι που και οι μεν και οι δε θα προτιμούσαν να μείνει κρυφό.
Πώς γίνεται να συμβαίνουν όλα αυτά στην πανίσχυρη και πάμπλουτη Αμερική; Μια απάντηση ήδη δόθηκε: η ευθύνη βαρύνει το νεοφιλελευθερισμό, που έχει υποσκάψει ιδεολογικά το πνεύμα τής συλλογικότητας και τη λογική της κρατικής παρέμβασης, και έχει επίσης μειώσει τις κοινωνικές δαπάνες. Λεφτά υπάρχουν, πηγαίνουν όμως στο Ιράκ.
Θεωρώ την απάντηση αυτή απόλυτα εύστοχη, αλλά με απρόβλεπτες προεκτάσεις για εκείνους που την προτείνουν. Συνοπτικά, πιστεύω ότι η καταστροφή της Νέας Ορλεάνης, όχι μόνο δεν είναι ασύμβατη με τον πλούτο της Αμερικής, αλλά αποτελεί τη δυνητική του προϋπόθεση. Δηλαδή, όλα αυτά συμβαίνουν επειδή η Αμερική είναι πανίσχυρη και πάμπλουτη.
Παραδοξολογία; Εκ πρώτης όψεως, ναι. Οταν το καλοσκεφτούμε όμως, διαπιστώνουμε ότι δεν παραβιάζει τη λογική -το αντίθετο ισχύει. Γιατί αν στην Αμερική κυριαρχεί η λατρεία της ατομικής πρωτοβουλίας -και κυριαρχούσε πάντα, περισσότερο ή λιγότερο- οφείλουμε να θεωρήσουμε αυτό το πνεύμα της ιδιοτέλειας βασική αιτία για ό,τι σημαντικό συμβαίνει εκεί. Είτε καλό, είτε κακό. Ετσι, αν χρεώσουμε στον φιλελευθερισμό την αποδυνάμωση του κράτους, θα πρέπει επίσης να τον πιστώσουμε με την οικονομική ισχύ της χώρας. Τότε γιατί ηχεί τόσο παράδοξα η άποψη ότι η Αμερική είναι πάμπλουτη επειδή ανέχεται τέτοιου είδους καταστροφές; Απλούστατα, επειδή και οι Αμερικανοί, ή γενικά οι φιλελεύθεροι, και οι αντίπαλοί τους έχουν τους δικούς τους διαφορετικούς λόγους να το αποκρύψουν.
Για τους Αμερικανούς μια τέτοια παραδοχή θα έφερνε στην επιφάνεια τη βασική αντίφαση που διέπει την πολιτική ιδεολογία τους: ο επίσημος δημόσιος λόγος κηρύσσει την ισότητα ως αρχική και αφηρημένη προϋπόθεση της δημοκρατίας, εφαρμόζοντας τις αρχές του Διαφωτισμού που ενέπνευσαν τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας. Οι αρχές, αυτές όμως, συνδυάστηκαν με το πνεύμα του πουριτανισμού, κι αυτό σημαίνει ότι η ισότητα δεν είναι κάτι που θα πρέπει να επιτευχθεί με την παρέμβαση του κράτους. Αντίθετα, το κράτος οφείλει να παραμείνει αμέτοχο εφόσον οι ουσιαστικές αποφάσεις είναι καθαρά προσωπικές και εντάσσονται στον χώρο της ατομικής ευθύνης. Το μόνο που καλείται να κάνει είναι να διασφαλίσει τις κατάλληλες συνθήκες ώστε να επιβραβεύονται οι άξιοι και οι εργατικοί και να τιμωρούνται οι ανάξιοι και οι τεμπέληδες. Συνεπώς, σε μια χώρα που αυτοαποκαλείται «γη της ευκαιρίας», όποιος παραμένει φτωχός φταίει ο ίδιος. Αυτό το περίεργο μείγμα αφηρημένης δημοκρατίας και άκρατου ατομισμού έχει κάνει την Αμερική πάμπλουτη και ταυτόχρονα εντελώς αδιάφορη για τη μοίρα των φτωχών. Οι εικόνες από τη Νέα Ορλεάνη μπορεί να ανάγκασαν τον Μπους να χρησιμοποιήσει τη ρητορική της κοινωνικής αλληλεγγύης και να υποσχεθεί αμέτρητα δισεκατομμύρια για την ανοικοδόμηση του Νότου. Οι συντηρητικοί όμως, οι θεματοφύλακες του αμερικανικού ήθους, ήδη αντέδρασαν. Το κράτος, προειδοποίησαν, δεν πρέπει να επωμισθεί τόσο μεγάλες δαπάνες.
Για τους Ευρωπαίους τα πράγματα είναι αντιστρόφως ανάλογα. Εμείς πιστεύουμε (ακόμα) στην κοινωνική αλληλεγγύη. Εμείς θέλουμε δημόσιο σύστημα υγείας, δωρεάν παιδεία, κοινωνικό κράτος. Γι’ αυτό λέμε πως αν διαθέταμε τους οικονομικούς και υλικούς πόρους των ΗΠΑ, θα αντιδρούσαμε διαφορετικά. Εδώ όμως προκύπτει το εξής ακανθώδες ερώτημα: γιατί δεν είμαστε τόσο ισχυροί και τόσο πλούσιοι; Μήπως, λοιπόν, η οικονομική ευρωστία δεν είναι δώρο εκ Θεού στους Αμερικανούς, αλλά η άλλη όψη του νομίσματος; Μήπως δηλαδή η κοινωνική αναλγησία, η ατομική απληστία και ο αδυσώπητος ανταγωνισμός αποτελούν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την οικονομική ανάπτυξη;
Με βάση το τι έχει συμβεί μέχρι σήμερα και όχι τη «φύση» του ανθρώπου, ο καπιταλισμός είναι όντως ένα αποδοτικό σύστημα, το οποίο όμως προϋποθέτει την ανισότητα και την εκμετάλλευση των χαμένων από τους κερδισμένους. Συνεπώς, το ζητούμενο για τους επικριτές του είναι να βρουν μιαν εναλλακτική λύση, που θα συνδυάσει την αλληλεγγύη και την ισότητα με σταθερά υψηλούς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης. Αυτή η λύση δεν έχει βρεθεί. Με αποτέλεσμα οι αντι-καπιταλιστές να διαμαρτύρονται για την κατάργηση των κοινωνικών αξιών, υπονοώντας ταυτόχρονα ότι η ανάπτυξη είναι κάτι ουδέτερο, δηλαδή εκτός πολιτικής. Με άλλα λόγια, φαντάζονται έναν κόσμο όπου η αφθονία θα συνυπάρχει με την ισότητα. Για την ισότητα είναι διατεθειμένοι να συγκρουστούν με τους καπιταλιστές, αλλά την αφθονία που δημιούργησε ο καπιταλισμός τη θεωρούν δεδομένη. Η περίπτωση της Νέας Ορλεάνης έφερε στην επιφάνεια το άβολο γεγονός ότι ίσως είμαστε αναγκασμένοι να διαλέξουμε ανάμεσα σε αυτά τα δύο. Κάτι που και οι μεν και οι δε θα προτιμούσαν να μείνει κρυφό.
