Ο Γιάννης , διδάκτωρ Συγκριτικής Πολιτικής του Παντείου Πανεπιστημίου, στο βιβλίο του «Ευρωκομμουνισμός: Από την κομμουνιστική στη ριζοσπαστική ευρωπαϊκή Αριστερά» (εκδ. Πόλις), που αποτελεί επεξεργασμένη μορφή της διδακτορικής του διατριβής, καταθέτει μια υποδειγματικά δομημένη μελέτη, ιστορική αναδρομή σε ένα πολιτικό ρεύμα που ανανέωσε και διατύπωσε με νέους όρους την αριστερή ευρωπαϊκή ταυτότητα.

Εξετάζεται η ευρωκομμουνιστική «στιγμή» στην περίοδο των «long ’70s», που εκτείνονται από τις πολιτικές τομές του ’68 ώς την κατάρρευση του κομμουνιστικού κόσμου, αλλά και η κληρονομιά που άφησε πίσω του ο ευρωκομμουνισμός, ιδιαίτερα επίκαιρη σε μια εποχή που η Αριστερά πρέπει να επινοήσει εκ νέου τον εαυτό της σε διεθνιστική βάση, που θα προασπίζεται τα δημοκρατικά δικαιώματα και θα αποτελεί όχημα κοινωνικού μετασχηματισμού.

Γιάννης Μπαλαμπανίδης

■ Ποια ήταν η αφορμή για την ενασχόλησή σου με τον ευρωκομμουνισμό;

Οι ερευνητικές επιλογές υποκρύπτουν ένα γνωστικό και ταυτόχρονα πρακτικό ενδιαφέρον. Το δικό μου δεν ήταν εξ αρχής ο ευρωκομμουνισμός, αλλά το ΚΚΕ Εσωτερικού, ένα κόμμα ελάχιστα μελετημένο, ανορθογραφία της εποχής του.

Κόμμα μικρό, πολύ διαφορετικό από το ορθόδοξο ΚΚΕ και το σοσιαλ-λαϊκιστικό ΠΑΣΟΚ: προσανατολισμένο σαφώς προς τη Δύση, πολιτικά και πολιτισμικά, φορέας μεταρρυθμιστικών ιδεών και νέων πολιτικών αιτημάτων (οικολογία, φεμινισμός, νέα κοινωνικά κινήματα), φιλελεύθερο και ανοιχτό, πόλος έλξης δυναμικών κοινωνικών στρωμάτων αλλά χωρίς σημαντική διείσδυση στην εργατική τάξη.

Ωστόσο, καθώς προχωρούσε η έρευνα, διευρυνόταν η οπτική. Κατ’ αρχάς, διότι το ΚΚΕ Εσωτερικού ήταν η εθνική εκδοχή ενός ευρύτερου πολιτικού «κανόνα» που διαμορφωνόταν στις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου.

Επίσης όμως, επειδή η μελέτη εξελισσόταν παράλληλα με την κρίση της εποχής μας, η οποία υποδεικνύει ότι οφείλουμε να αντιμετωπίζουμε τα πράγματα πέρα από τον εθνικό μας ορίζοντα. Αυτός ο δεύτερος, απρόσμενος παράγοντας, επηρέασε εξίσου το βλέμμα της δουλειάς μου.

Ενότητα μέσα στη διαφορετικότητα

■ Στο βιβλίο αναλύεται σε ξεχωριστές ενότητες η ιστορία των ευρωκομμουνιστικών κομμάτων σε Ιταλία, Γαλλία, Ισπανία και Ελλάδα. Μπορείς να μας αναφέρεις περιληπτικά ορισμένα χαρακτηριστικά τους, ομοιότητες και διαφορές τους;

Πρόκειται για το κεντρικό ζήτημα του βιβλίου: Τι είναι αυτό που προσδίδει συνοχή σε ένα πολιτικό ρεύμα που αναδύεται σε διαφορετικές χώρες; Και αν είναι ενιαίο, είναι και αδιαφοροποίητο;

«Ενότητα μέσα στη διαφορετικότητα», όπως έλεγε, σε άλλα συμφραζόμενα, ο Τολιάτι. Το PCI του Μπερλινγκουέρ, το Γαλλικό Κ.Κ. του Μαρσέ, το Κ.Κ. Ισπανίας του Καρίγιο, το ΚΚΕ Εσωτερικού αναπτύσσουν μια κοινή ατζέντα προσαρμοσμένη στο εθνικό τους πλαίσιο. Ενα εγχείρημα επαναπατρισμού του κομμουνιστικού σχεδίου στις συνθήκες των δυτικών δημοκρατιών, μέσα στα όρια του ψυχροπολεμικού κόσμου αλλά και στις ευκαιρίες που έδινε η ανάδυση ενός νέου ριζοσπαστισμού.

Σε αυτό το κοινό πλαίσιο αναδείχτηκαν και μεγάλες διαφοροποιήσεις. Το Ιταλικό Κ.Κ. στάθηκε ο πόλος ενός ισχυρού μεταρρυθμισμού, σε εθνικό και κατόπιν ευρωπαϊκό επίπεδο. Αντιθέτως, οι Γάλλοι σύντροφοι συχνά υπαναχωρούσαν σε μια εθνοκεντρική οπτική, ασύμβατη όμως με τα προβλήματα μιας διεθνοποιούμενης εποχής.

Ο ευρωκομμουνισμός ως πολιτικό ρεύμα οριοθετήθηκε τόσο απέναντι στο σοβιετικό επαναστατικό-κομματικό μοντέλο όσο και απέναντι στη Νέα Αριστερά που αναδύθηκε τη δεκαετία του 1960 – κατά κάποιον τρόπο απέναντι στην ίδια του την ιστορία.

Η αποσταλινοποίηση αποτέλεσε ευκαιρία για απομάκρυνση των κομμουνιστικών κομμάτων από τη Μόσχα, ενώ μετά τις επεμβάσεις στην Ουγγαρία (1956), την Τσεχοσλοβακία (1968), το Αφγανιστάν και την Πολωνία (1979-1980), οι λαϊκές δημοκρατίες σταδιακά έπαψαν να αποτελούν ελκυστικό πρότυπο.

Θα χρειαστεί βέβαια να έρθει η δεκαετία του 1980 για να δηλώσει ο Μπερλινγκουέρ ότι η προωθητική δύναμη της Οκτωβριανής Επανάστασης είχε ιστορικά εξαντληθεί.

Από την άλλη πλευρά, τα ευρωκομμουνιστικά κόμματα απορρίπτουν την «υπερεπαναστατικότητα» και τον «αριστερισμό».

Αποδέχονται τον ριζοσπαστισμό, τονίζοντας όμως ότι η επανάσταση είναι διαρκής διαδικασία. Η ευρωκομμουνιστική καινοτομία έγκειται στο ότι το κοινωνικό κίνημα επιθυμεί να κατακτήσει την εξουσία, πέρα όμως από επαναστατικούς αυτοματισμούς.

■ Τι επίδραση άσκησαν τα κινήματα του 1968 στους ευρωκομμουνιστές;

Η υπόθεση εργασίας μου είναι ακριβώς ότι η γενέθλια πράξη του ευρωκομμουνιστικού ρεύματος είναι το «παγκόσμιο ’68» – μάλιστα, περισσότερο το ’68 του Παρισιού παρά της Πράγας.

Το γεγονός που άλλοι ονόμασαν «πρόβα επανάστασης», άλλοι «καρναβαλικό ψυχόδραμα», στην πραγματικότητα μια «πολιτιστική επανάσταση» (Ερικ Χόμπσμπαουμ).

Αυτή η έκρηξη νέων αξιών και αιτημάτων βρήκε απροετοίμαστα τα κομμουνιστικά κόμματα, που όπως το γαλλικό αναζητούσαν, κάπως μάταια, τον ρόλο της εργατικής τάξης και ένιωθαν αμηχανία απέναντι στον αυθόρμητο χαρακτήρα της κινητοποίησης.

Σχετικά γρήγορα όμως κατόρθωσαν να υπερβούν το «πολιτισμικό μπλοκάρισμα» και να αυτοσυστηθούν ως οι προνομιακοί εκπρόσωποί της.

Το κρίσιμο όμως είναι ότι επιχείρησαν να οριοθετήσουν τον «αυθόρμητο» ριζοσπαστισμό, να παίξουν τον ρόλο που ο Γκράμσι απέδιδε στο πολιτικό κόμμα: ρόλο διαπαιδαγώγησης. Οι υπερεπαναστατικές τάσεις του ’68 μετασχηματίζονταν στον ευρωκομμουνιστικό λόγο σε μια νέα εννοιολόγηση της επανάστασης: όχι στιγμιαία ρήξη αλλά «διαρκής διαδικασία».

Πού πέτυχε, πώς ηττήθηκε

■ Περιγράφεις, παραδοξολογώντας, τον ευρωκομμουνισμό ως ένα επιτυχημένο εγχείρημα που ηττήθηκε…

Αν δούμε τον ευρωκομμουνισμό ως ένα εγχείρημα βαθιάς ανανέωσης και στρατηγικού αναπροσανατολισμού του ευρωπαϊκού κομμουνιστικού κινήματος, τότε αποδείχτηκε πετυχημένο.

Αποκρυστάλλωσε ένα νέο παράδειγμα αριστερής πολιτικής, το τελευταίο ίσως πριν από την κατάρρευση του σοσιαλιστικού κόσμου.

Οχι μόνον επειδή κατέκτησε μια αυτονομία από το σοβιετικό κέντρο, ούτε μόνον επειδή προσαρμόστηκε στις συνθήκες και τα όρια του δυτικού κόσμου.

Κυρίως επειδή πέτυχε να συνδέσει τη μεγάλη αρετή της κομμουνιστικής πολιτικής, το ρίζωμα στο κοινωνικό, με την επιδίωξη να συμμετάσχει ενεργητικά στην άσκηση της εξουσίας, και δη από θέση ισχύος, στις δυτικές δημοκρατίες.

Η μεγάλη ευρωκομμουνιστκή σύνθεση ήταν το «κόμμα αγώνα - κόμμα διακυβέρνησης».

Εδώ ακριβώς, όμως, ήρθε και η ήττα. Για λόγους αφ’ ενός εξωγενείς, καθώς η συνθήκη αποκλεισμού των Κ.Κ. από την εξουσία στις χώρες του δυτικού μπλοκ ήταν μάλλον ανυπέρβλητη. Αφ’ ετέρου ενδογενείς, όπως ιδίως η αδυναμία να διαχειριστούν πειστικά τις κυβερνητικές τους εμπειρίες σε σχέση (και σύγκρουση) με το ριζοσπαστικό προφίλ.

■ Σε τι οφείλεται η μικρή εκλογική καταγραφή του ΚΚΕ Εσωτερικού;

Ο Μπάμπης Δρακόπουλος στο 1Ο συνέδριο του ΚΚΕ Εσωτερικού. Αριστερά του ο Πάνος Δημητρίου Ο Μπάμπης Δρακόπουλος στο 1Ο συνέδριο του ΚΚΕ Εσωτερικού. Αριστερά του ο Πάνος Δημητρίου | Φωτ.: Εύη Φυλακτού

Μια εξ αριστερών κριτική εντός του ΚΚΕ Εσωτερικού υποστήριζε ότι το κόμμα είχε παραιτηθεί από τη διεκδίκηση του χώρου του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος και είχε υποστείλει τις εργατικές και επαναστατικές σημαίες.

Αντίστροφες αναγνώσεις, που μου φαίνονται πιο πειστικές, υποστήριζαν ότι το ΚΚΕ Εσωτερικού, διεκδικώντας το «χρίσμα» της ΕΣΣΔ, άργησε να διαμορφώσει μια αυτόνομη ιδεολογική ταυτότητα και να αποστασιοποιηθεί από μια συντηρητική πολιτική κουλτούρα που εξέφραζε πλέον το ΚΚΕ.

Λ. Βουτσάς, Λεωνίδας Κύρκος, Μπάμπης Δρακόπουλος, Ηλίας Στάβερης Λ. Βουτσάς, Λεωνίδας Κύρκος, Μπάμπης Δρακόπουλος, Ηλίας Στάβερης | Εύη Φυλακτού

Και οι δύο συγκλίνουν, πάντως, στον προβληματικό χαρακτήρα της εθνικής αντιδικτατορικής δημοκρατικής ενότητας, που αποτελούσε τη βασική μεταπολιτευτική γραμμή του κόμματος.

Μια υπερβολικά ευρεία ενότητα για την (αναγκαία) υπεράσπιση της νεαρής δημοκρατίας, χωρίς πολιτικές αιχμές και μέτωπα.

Κάπως έτσι, το αντι-δεξιό λαϊκιστικό ΠΑΣΟΚ μάζευε όλο το χαρτί της ριζοσπαστικοποιημένης μεταπολιτευτικής κοινωνίας, το ΚΚΕ κέρδιζε τη μάχη των συμβόλων και το ΚΚΕ Εσωτερικού έμενε ένας λαμπερός πόλος ιδεών χωρίς κοινωνική γείωση.

Η μετριοπάθεια και η νηφαλιότητα ήταν εκτός του κλίματος της εποχής – κοιτώντας αναδρομικά τη Μεταπολίτευση, μοιάζει ίσως ιστορική ατυχία ότι παραγνωρίστηκαν αυτές οι αρετές.

■ Ιστορικά παρατηρείται ότι ο ευρωκομμουνισμός άσκησε μεγαλύτερη επιρροή στον ευρωπαϊκό Νότο, ενώ στον Βορρά υπερίσχυσε η σοσιαλδημοκρατία. Σε τι οφείλεται αυτό;

Ο ευρωκομμουνισμός βρήκε στον Νότο μια ιστορική ευκαιρία: την απουσία μιας συγκροτημένης σοσιαλδημοκρατίας με ισχυρούς δεσμούς με το εργατικό κίνημα και πλειοψηφική δυναμική, αντίθετα δηλαδή με τις χώρες της Βόρειας-Κεντρικής Ευρώπης, όπου κυριάρχησε το σοσιαλδημοκρατικό κορπορατιστικό μοντέλο.

Οι ευρωκομμουνιστές επιχείρησαν να καλύψουν αυτό το πολιτικό κενό. Με εκλογικούς όρους, μάλιστα, στα 1960-1970 επικράτησαν έναντι των σοσιαλιστών.

Ακόμη περισσότερο, προσπάθησαν να εγκαθιδρύσουν κάτι σαν αυτό που έχει αποκληθεί «σοσιαλδημοκρατικό καθεστώς διακυβέρνησης».

Ενα κόμμα με κυβερνητική δυναμική, οργανικά συνδεδεμένο με ένα ισχυρό εργατικό κίνημα, και κυρίως ένα quid pro quo ανάμεσά τους: μετριοπαθείς διεκδικήσεις από το κίνημα, ιδίως σε καιρούς κρίσης, με αντάλλαγμα μια σειρά μεταρρυθμίσεις με αιχμή την κοινωνική προστασία, τη μείωση των ανισοτήτων, τον δίκαιο επιμερισμό των βαρών, την αντιμετώπιση των διαρθρωτικών προβλημάτων στον Νότο (πελατειακό σύστημα κ.ο.κ.).

Αυτό το εγχείρημα, παρότι επίσης ηττήθηκε, κατέστησε εκείνα τα χρόνια εξόχως ενδιαφέρουσα τη συμβιωτική-ανταγωνιστική σχέση κομμουνιστών και σοσιαλιστών. Και αυτή ήταν η μεγαλύτερη επιτυχία του.

■ Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, ο συνεργαζόμενος με το PCI Αλτιέρο Σπινέλι παρουσίασε ένα φεντεραλιστικό σχέδιο εμβάθυνσης του ευρωπαϊκού εγχειρήματος που δεν ακολουθήθηκε ποτέ. Σήμερα που επικρατεί σε πανευρωπαϊκό τουλάχιστον επίπεδο αστάθεια και αβεβαιότητα, η κληρονομιά του ευρωκομμουνισμού ασκεί επίδραση στη σύγχρονη ριζοσπαστική ευρωπαϊκή Αριστερά; Πώς μπορεί να νοηθεί ο «αριστερός μεταρρυθμισμός»;

KKE Εσωτερικού

Είναι αλήθεια ότι μέσα στην αβεβαιότητα και την αναταραχή της κρίσης, η ριζοσπαστική μετακομμουνιστική Αριστερά, διαμεσολαβώντας πολιτικά στην κοινωνική ένταση, κατορθώνει να αναπτύξει δυναμική.

Ιδίως στις χώρες του Νότου και πάλι, η Αριστερά αυτή παράγει πολιτικά γεγονότα, κατακτά την εξουσία είτε γίνεται αναγκαίος εταίρος των σοσιαλιστών, επηρεάζοντας τις πολιτικές τους θέσεις.

Προσοχή όμως: Η πορεία που ξεκίνησε από τη μήτρα των Λαϊκών Μετώπων για να αποκρυσταλλωθεί στην ευρωκομμουνιστική «στιγμή» ήταν μια μακρά ιστορική διαδικασία.

Η σημερινή ριζοσπαστική Αριστερά μοιάζει προς το παρόν ασταθής, σαν ένας κομήτης που απότομα εμφανίστηκε στο πολιτικό στερέωμα και εξίσου αιφνίδια ενδέχεται να σβήσει.

Αν, όπως υποστηρίζω, η ευρωκομμουνιστική κληρονομιά είναι για τη σημερινή ριζοσπαστική Αριστερά η πιο καθοριστική ανάμεσα στις πολλές του 20ού αιώνα, είναι διότι και οι δύο αντιμετώπισαν το μείζον πρόβλημα: της εξουσίας και της δημοκρατικής διακυβέρνησης. Η ριζοσπαστική Αριστερά έχει πολλά να διδαχθεί επ’ αυτού.

Το (οσοδήποτε ισχυρό) πολιτικό μήνυμα της αντι-λιτότητας δεν αρκεί για να συγκροτηθεί ένα συνεκτικό πρόταγμα με στρατηγικό βάθος. Χρειάζεται να εξειδικευτεί σε μια δέσμη συγκεκριμένων προτάσεων δημόσιας πολιτικής, αυτό που στην τρέχουσα γλώσσα λέμε μεταρρυθμίσεις.

Κατά τη γνώμη μου, ένας «αριστερός μεταρρυθμισμός» σήμερα είναι εφικτός μόνο με μία έννοια: σε διεθνικό, πανευρωπαϊκό επίπεδο – όπως θεωρούσε και ο Σπινέλι.

Και ως προς αυτό, λίγες καλές ιδέες έχουν μέχρι στιγμής διατυπωθεί.