Φιλελευθερισμός και (μη) κρατικά πανεπιστήμια

Τα βασικά επιχειρήματα όλων όσοι υποστηρίζουν την ίδρυση μη κρατικών πανεπιστημίων είναι οικονομικής φύσης. Δεν θα υπάρχει διαρροή συναλλάγματος, θα δημιουργηθούν νέες θέσεις εργασίας, θα φέρει συνάλλαγμα. Οικονομικώς μπορεί να είναι και έτσι, αλλά αυτή δεν είναι μια φιλελεύθερη άποψη.

Το φιλελεύθερο κράτος δεν είναι αυτό που πιστεύει ότι η ελευθερία έχει αξία επειδή δημιουργεί οικονομικό πλούτο, αλλά αυτό που γνωρίζει ότι χωρίς την ελευθερία οι άνθρωποι δεν θα μπορούσαν να αναπτύξουν την ατομική τους αυτοτέλεια. Η καλλιέργεια της ατομικής αυτοτέλειας, αυτονομίας και αξιοπρέπειας των πολιτών είναι ο σκοπός του φιλελευθέρου κράτους. Η ελευθερία είναι η Εισαγωγή στη Συμφωνία της ανθρώπινης αυτονομίας και όχι το φινάλε της.

Το φιλελεύθερο κράτος οφείλει να εξασφαλίζει τις προϋποθέσεις για την ισότιμη πρόσβαση όλων στον δημόσιο χώρο και στα αγαθά. Αυτό δεν σημαίνει φυσικά ότι τα δημόσια αγαθά πρέπει να παρέχονται μόνο και αποκλειστικά από το κράτος. Δημόσιο αγαθό δεν σημαίνει κρατική παροχή. Απ’ αυτή την οπτική δεν υπάρχει μια φιλελεύθερη απάντηση στο ερώτημα «δημόσια ή μη κρατικά πανεπιστήμια». Ολα εξαρτώνται από τον τρόπο που μια κοινωνία προωθεί ιστορικά το δημόσιο συμφέρον της. Οπως έδειξε ο Τοκβίλ, το δημόσιο συμφέρον στην Αμερική είναι αποτέλεσμα της κοινής δράσης πολλών ιδιαιτέρων ατομικών συμφερόντων από τα κάτω (οι πιονιέροι της δημοκρατίας), τα οποία ενώνονται στην κορυφή υπό τον Συνταγματικό Χάρτη (1787) και τη Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (1789). Στην Ευρώπη αντιθέτως, ιδιαίτερα στον μη αγγλοσαξονικό κόσμο, η ένωση των ιδιαιτέρων κατακερματισμένων συμφερόντων έγινε μόνο με την καθοριστική παρέμβαση του κράτους από τα πάνω.

Στη βάση αυτής της ιστορικής διαφοράς τα μη κρατικά πανεπιστήμια στην Αμερική δεν διοικούνται με ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια και στηρίζουν την Παιδεία ως δημόσιο αγαθό. Στην Ευρώπη οι «αναχρονιστικές» Φινλανδία και Σουηδία δεν έχουν καθόλου μη κρατικά πανεπιστήμια, στα 80 περίπου ιδιωτικά πανεπιστήμια στη Γερμανία σπουδάζει μόνο το 1% των φοιτητών, στη Μεγάλη Βρετανία τα ελάχιστα (τέσσερα) ιδιωτικά πανεπιστήμια δεν αγγίζουν την ποιότητα των 120 δημόσιων, ενώ τα ίδια μπορούμε να πούμε και για την ποιότητα των μη κρατικών πανεπιστημίων σε Ελβετία, Γαλλία, αλλά και Αυστραλία. Για να μην υπάρξουν βεβαίως παρερμηνείες, δημόσιο πανεπιστήμιο δεν σημαίνει πάντα και παντού δωρεάν πανεπιστήμιο. Ισα-ίσα, σύμφωνα με την αρχή της διαφοράς του Rawls, οικονομικές ανισότητες όπως είναι η πληρωμή διδάκτρων από τους έχοντες, μειώνουν τις κοινωνικές ανισότητες.

Από εδώ προκύπτει πως για τον φιλελεύθερο και για τον σοσιαλδημοκράτη η απάντηση στο ερώτημα δημόσια ή και μη κρατικά πανεπιστήμια δεν μπορεί να είναι παντού η ίδια. Εξαρτάται από το ποιος δύναται με καλύτερο τρόπο να στηρίξει τον δημοκρατικό ρόλο της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης. Η Amy Goutmann υποστηρίζει πως «η εκπαίδευση δεν στήνει απλώς τη σκηνή για τη δημοκρατική πολιτική, αλλά παίζει ενεργό ρόλο σε αυτήν» και έρχεται από την ίδια το αναπόφευκτο ερώτημα «ποιος οφείλει να μοιράζεται την εξουσία της επιρροής πάνω στον τρόπο που οι δημοκρατικοί πολίτες εκπαιδεύονται» (Democratic Education, Princeton, 1987, σελ. 3). Απαντώντας στο ερώτημα η Martha C. Nussbaum ισχυρίζεται ότι «η φιλελεύθερη κοινωνία μέσω της δημόσιας εκπαίδευσης θα πρέπει «να ενθαρρύνει τις δημοκρατικές ικανότητες και να αποθαρρύνει εκείνες που οδηγούν σε άνισες και κυριαρχικές κοινωνικές σχέσεις» (Hiding from Humanity. Disgust, Shame and the Law, Princeton, 2004, σελ. 348). Η επιλογή επομένως δεν είναι κρατικά ή ιδιωτικά πανεπιστήμια αλλά ανάμεσα στο πανεπιστήμιο που αποθαρρύνει τις άνισες κοινωνικές σχέσεις και εκείνο που τις ενθαρρύνει.

Για δε τον αναμφισβήτητα φιλελεύθερο Τζον Στιούαρτ Μιλ η γενική κρατική εκπαίδευση είναι το όργανο με το οποίο διαπλάθονται οι ανθρώπινοι χαρακτήρες. Το κράτος πρέπει να ελέγχει αλλά όχι να διευθύνει την Παιδεία. Η «διεύθυνση» επιτρέπεται μόνο «αν η κοινωνία βρίσκεται σε τόσο καθυστερημένη κατάσταση ώστε δεν μπορεί ή δεν θέλει να δημιουργήσει τους κατάλληλους θεσμούς αγωγής και χρειάζεται να αναλάβει το καθήκον η κυβέρνηση» (Περί ελευθερίας, σελ. 177, Επίκουρος, μτφ.: Νίκος Μπαλής).

Η φιλελεύθερη και ταυτοχρόνως σοσιαλδημοκρατική πρόταση στην Ελλάδα, όπου «η κοινωνία βρίσκεται σε καθυστερημένη κατάσταση», θα ήταν η αναβάθμιση των δημόσιων πανεπιστημίων (Νόμος Διαμαντοπούλου). Εξορθολογισμός του δημόσιου πανεπιστήμιου, με αξιοκρατία, καλύτερη οργάνωση και υποδομές, συνεχή αξιολόγηση του προσωπικού, επιβράβευση των παραγωγικών υπαλλήλων, σύνδεση του πανεπιστημίου με την κοινωνία αλλά και την αγορά, χωρίς οικογενειοκρατία και ανεπαρκείς πανεπιστημιακούς, με δημοκρατικό φοιτητικό συνδικαλισμό και όχι με συνδικαλιστές που μισούν τη γνώση και τις διαδικασίες της. Βεβαίως ούτε συζήτηση για ιδιωτικά πανεπιστήμια χρηματοδοτούμενα από το κράτος και για την ανοησία των δημοτικών και περιφερειακών πανεπιστημίων. Η γνώση δεν είναι «αιρετή».

Οσοι θεωρούν ότι στη σημερινή Ελλάδα προέχει η ίδρυση μη κρατικών πανεπιστημίων και όχι η αναβάθμιση του δημόσιου πανεπιστημίου, ας αναστοχαστούν την άποψή τους υπό τη σκέπη της σκέψης του φιλελεύθερου Μιλ. Αλλά και όσοι πιστεύουν στο δημόσιο πανεπιστήμιο, δεν μπορεί να μην οργίζονται με αυτούς που κατάργησαν τον νόμο της Διαμαντοπούλου, ο οποίος ενίσχυε, ακριβώς, το δημόσιο πανεπιστήμιο.