Γιατί κερδίζει ο λαϊκισμός;

Ο λαϊκίστικος λόγος/ρητορική/αφήγημα φαίνεται να κερδίζει τόσο στην Ευρώπη (Brexit, ισχυροποίηση Εθνικού Μετώπου στη Γαλλία και άλλων παρεμφερών δυνάμεων) όσο και στις Ηνωμένες Πολιτείες (εκλογή Τραμπ). Οι παραδοσιακές δυνάμεις και κυρίως αυτές της Κεντροαριστεράς είναι εμφανώς σε αδυναμία να επινοήσουν τη (νέα) στρατηγική που θα απαντά στα (νέα) αιτήματα της κοινωνίας ενώ ταυτόχρονα θα υπηρετεί το αξιολογικό δημοκρατικό περιεχόμενο της ανοικτής κοινωνίας, της ανεκτικότητας, του πλουραλισμού, της πολυπολιτισμικότητας κ.ά. Δύσκολη βεβαίως εξίσωση αλλά εάν κυρίως η Κεντροαριστερά δεν την επιλύσει, οι προοπτικές για την Ευρώπη, την Ελλάδα, τον κόσμο ολόκληρο και την ίδια την Κεντροαριστερά είναι όντως ζοφερές. Ο λαϊκισμός θα κερδίζει. Η δημοκρατία και η ανοικτή φιλελεύθερη κοινωνία θα χάνουν. Η επίλυση της εξίσωσης όμως δεν μπορεί να στηρίζεται σε μια μάλλον απλοϊκή ρητορική καταδίκης του λαϊκισμού/εθνολαϊκισμού. Θα πρέπει να εκκινήσει από την αναγνώριση ότι υπάρχουν πολλές εκδοχές λαϊκισμού όπως ο λαϊκισμός της βάσης/κοινωνίας αφενός και ο λαϊκισμός της κορυφής - των ηγεσιών αφετέρου.

Ο λαϊκισμός των ηγεσιών στηρίζεται στο βασικό αξίωμα ότι «ο λαός έχει πάντοτε δίκιο», διακονεί την άποψη ότι η βούλησή του είναι παντοδύναμη, πάνω από θεσμούς και διαδικασίες («δεν υπάρχουν θεσμοί, υπάρχει ο λαός» έλεγε κάποιος μεγάλος ηγέτης στο παρελθόν), ότι το όποιο αίτημά του θα πρέπει λίγο ως πολύ να ικανοποιείται. Ταυτόχρονα καλλιεργεί τις φοβίες, τις ανασφάλειες, τις ανησυχίες για την παγκοσμιοποίηση, τους ξένους, τα ανοιχτά σύνορα, το Ισλάμ, την απώλεια ταυτότητας, ενώ αρνείται τις αξίες της ανεκτικότητας, του σεβασμού του «άλλου» και άλλα πολλά. Αλλά ενώ κάνει αυτό, επιχειρεί με ορισμένες θέσεις πολιτικής να απαντήσει σε κάποιες από τις φοβικές ή πραγματικές ανησυχίες της κοινωνίας.

Ο λαϊκισμός της βάσης/κοινωνίας όμως που κεντρίζεται από τα μηνύματα αυτά συνιστά πολιτική έκφραση άλλης κατηγορίας. Μέσα από τον λαϊκισμό της βάσης εκφράζονται πραγματικά προβλήματα, αιτήματα και ανησυχίες, και θα ήταν τεράστιο πολιτικό λάθος αυτό να παραβλεφθεί από τις ορθολογικές κεντροαριστερές πολιτικές δυνάμεις, ιδιαίτερα στην Ευρώπη. Καθώς μέσα από τον λαϊκισμό της βάσης εκφράζονται πολύχρωμα τμήματα της κοινωνίας που συγκροτούνται από τους χαμένους της παγκοσμιοποίησης, τους αγανακτισμένους από τις διευρυμένες ανισότητες, τους φοβισμένους από τις μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών, τους αποξενωμένους από τα αγαθά της καταναλωτικής κοινωνίας κ.ά. Ολα αυτά όμως είναι πραγματικά αιτήματα και ανησυχίες. Δεν είναι ωμός λαϊκισμός ανάλογος με αυτόν των ηγεσιών και στο μέτρο που αντιμετωπίζονται μπορεί να χαλιναγωγηθεί και η κυριαρχία του λαϊκισμού. Το καίριο λοιπόν ερώτημα είναι αν μπορούν να αντιμετωπισθούν από τις παραδοσιακές πολιτικές δυνάμεις. Η απάντηση μεγάλου μέρους της κοινωνίας είναι ότι δεν μπορούν και γι’ αυτό ακριβώς τον λόγο στρέφονται εναντίον των δυνάμεων αυτών (των elites και του συστήματος).

Πρόσφατες όμως μελέτες δείχνουν ότι παρά το πολυσύνθετο των αιτημάτων η αφετηρία του λαϊκισμού της βάσης/κοινωνίας βρίσκεται στις διευρυνόμενες κοινωνικές ανισότητες που προκαλούνται είτε από τον τρόπο λειτουργίας της παγκοσμιοποίησης είτε ως συνέπεια της οικονομικής κρίσης και των πολιτικών τα τελευταία χρόνια, πολιτικών που θεωρούνται (από την πλειονότητα της κοινωνίας) ότι συνέβαλαν στη διάσωση μεν των τραπεζών αλλά στη φτωχοποίηση της ευρύτερης κοινωνίας.

Η πεποίθηση αυτή οδηγεί αναπόφευκτα στην καλλιέργεια αισθημάτων απέχθειας και τελικά απόρριψης των παραδοσιακών πολιτικών δυνάμεων, των elites, του συστήματος ως υπευθύνων για την κατάσταση αυτή και αναζήτηση των λύσεων σε εξωσυστημικές δυνάμεις. Και παράλληλα στην αναζήτηση προστασίας μέσα στη θαλπωρή του εθνικού κράτους με την επαναβεβαίωση των εθνικών ταυτοτήτων (identity politics) και στον αποκλεισμό του «άλλου», είτε αυτός είναι ο πρόσφυγας/μετανάστης είτε ο έγχρωμος πολίτης που πιστεύει σε έναν άλλον Θεό, μια άλλη θρησκεία. Οδηγεί δηλαδή στην άλογη προσέγγιση της πολιτικής (στα «Αnimal Spirits» του J. M. Keynes).

Με βάση τα παραπάνω, η ευρωπαϊκή Κεντροαριστερά τουλάχιστον θα πρέπει να ξέρει πού οφείλει να εστιάσει τη στρατηγική της εάν θέλει να αντιμετωπίσει την επέλαση του ακροδεξιού εθνολαϊκισμού χωρίς ταυτόχρονα να θυσιάσει τις αξίες και τις αρχές της και να κερδίσει τη μάχη για την ανοιχτή, πολιτικά φιλελεύθερη κοινωνία και την ευρωπαϊκή ενοποίηση: στην ανάδειξη του αξονικού στόχου της «δίκαιης, περιεκτικής κοινωνίας» με την καταπολέμηση των παλαιών και νέων ανισοτήτων στο πρωταρχικό στοιχείο της στρατηγικής. Η προώθηση του στόχου αυτού έχει πολύπλευρες διαστάσεις και συνεπάγεται τη διαμόρφωση πολιτικών τόσο στο εθνικό όσο και στο ευρωπαϊκό επίπεδο (Ευρωπαϊκή Ενωση). Συνεπάγεται επίσης τη διασφάλιση «ορατότητας» - τη διατύπωση δηλαδή όλων των πολιτικών, μέτρων, αφηγήματος με τρόπο που να γίνεται κατανοητός από την κοινωνία και να προσλαμβάνεται ως τέτοιος. Ολα αυτά απαιτούν ένα νέο «κοινωνικό συμβόλαιο» και αυτό δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνο στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Η ευρωπαϊκή ενοποίηση (θα πρέπει να) συνιστά αναπόσπαστο στοιχείο μιας κεντροαριστερής στρατηγικής αντιμετώπισης του ακροδεξιού λαϊκισμού. Και εδώ εγείρονται σοβαρά ζητήματα για τις (ανα)προσαρμογές που θα πρέπει να γίνουν σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ενωσης. Πάντως μια από τις αναγκαίες αλλαγές είναι οι κεντροαριστερές δυνάμεις στην Ενωση, κυρίως στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, να αναδείξουν πιο ευδιάκριτα την ταυτότητα, τις πολιτικές και τις θέσεις τους σπάζοντας το πολλαπλώς αμφιλεγόμενο consensus με τις συντηρητικές δυνάμεις. Χρειάζεται εντονότερη πολιτική αντιπαράθεση πάνω στις μεγάλες αλλαγές που πρέπει να γίνουν στην Ενωση σε επίπεδο θεσμών, διαδικασιών, πολιτικών (από την οικονομική και νομισματική ένωση, τη μεταναστευτική, κοινωνική πολιτική κ.ά.) και που θα καταλήξουν στην ανάδειξη της Ενωσης σε «σύστημα μεγιστοποίησης της κοινωνικής ευημερίας» στη λογική της βαθύτερης ενοποίησης. Μόνο στη βάση αυτή η Ενωση θα μπορέσει να ξανακερδίσει τη νομιμοποίησή της, η Ευρώπη να αποφύγει τη διολίσθηση «στους δαίμονες του παρελθόντος» και η Κεντροαριστερά να βρει την ταυτότητα και την προοπτική της.