Άγρια σκέψη

Η πρόσφατη εκλογική νίκη του Ερντογάν μονοπώλησε την επικαιρότητα, επισκιάζοντας τις υπόλοιπες ειδήσεις από τη γείτονα χώρα. Στα «ψιλά» πάντως της έντυπης, ηλεκτρονικής και διαδικτυακής δημοσιογραφίας, υπήρχε και μια άλλη είδηση που μάλλον συμπυκνώνει το ύφος της νέας εξουσίας στην Τουρκία. Το ανώτατο Συμβούλιο Ραδιοφωνίας της Τουρκίας (RTÜK) επέβαλε πρόστιμο σε δυο μουσικούς σταθμούς «επειδή θεώρησε προκλητικό το περιεχόμενο των στίχων του γνωστού τραγουδιού «Wild Thoughts» της Rihanna και του Αμερικανού Dj Khaled, καθώς και του τραγουδιού «Sex, Love & Water» του Ολλανδού Dj Armin van Buuren. Σύμφωνα με δημοσίευμα της Χουριέτ, το RTÜK εξέδωσε πρόστιμο ύψους 17.065 ευρώ στους μουσικούς σταθμούς NR1 και Dream TV, λόγω των στίχων του «Wild Thoughts», ενώ το ίδιο πρόστιμο επιβλήθηκε και στην Power TV για τους στίχους του τραγουδιού «Sex, Love and Water».[1]

Οι στίχοι του τραγουδιού της Rihanna δεν αφήνουν και πολλά περιθώρια παρερμηνείας: «Ξέρω πως θέλεις να με δεις γυμνή» λέει το τραγούδι, ενώ οι «άγριες σκέψεις» συνοδεύονται από ένα βίντεο, στο οποίο η Riri τονίζει τις καμπύλες του σώματός της και τις ακάλυπτες θηλές του στήθους της. Αντιδρώντας άλλωστε, εδώ και καιρό στο νέο-πουριτανικό και αντιδραστικό στυλ του Ντόναλντ Τραμπ, η τραγουδίστρια ποτέ δεν έκρυψε πως οι εμφανίσεις της έχουν αποκτήσει ένα συμβολικό πλέον φορτίο απέναντι στις αυταρχικές λογοκρισίες σε Δύση και Ανατολή. Καθώς μάλιστα κατέχει μια σημαίνουσα θέση στη λίστα με τις πιο επιδραστικές προσωπικότητες στα κοινωνικά δίκτυα της ψηφιακής εποχής, η Riri έχει επανειλημμένως αποδείξει πως η εμβέλεια της παρέμβασής της είναι καταλυτική, ιδιαίτερα για τον γυναικείο πληθυσμό που την «ακολουθεί» στο Διαδίκτυο.

Με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο, κάθε φορά που εκθέτει το σώμα της στο βίντεο κλιπ ή στη συναυλία, η Rihanna δημιουργεί ένα κάλεσμα αποενοχοποίησης και κριτικής απέναντι στις καθιερωμένες «πρακτικές ομορφιάς», συνδέοντας μάλιστα τη σεξουαλικότητα με μεταφεμινιστικά πρότυπα γυναικείας χειραφέτησης στη δημοφιλή κουλτούρα. Στο πλαίσιο αυτό, το γυναικείο σώμα ως προϊόν μιας ατομικής και ταυτόχρονα συλλογικής αυτοπεποίθησης, προβάλλεται ως η κατεξοχήν αναπαράσταση του «πραγματικού εαυτού», στη φυσική ή ακόμη και στη γυμνή εκδοχή του. Η Riri πρωταγωνιστεί σε αυτή την υπέρβαση των ταμπού, μέσα από τη διαρκή μετατροπή της ηδονοβλεψίας σε αυτό-αποκάλυψη∙ ή και αντιστρόφως.[2] Στο βίντεο-κλιπ για τις «άγριες σκέψεις», το απελευθερωμένο στήθος εκτίθεται προκειμένου να επιβεβαιώσει την «αληθινή» απεικόνιση του. Όπως παρατηρεί στη μελέτη της για την ιστορία του γυναικείου στήθους η Marylin Yalom, ένα μεγάλο τμήμα της σχετικής πολιτισμικής εικονογραφίας, στον ύστερο 20ό αιώνα, προωθεί την ιδέα ότι «τα στήθη δεν μπορούν να απελευθερωθούν μέχρι το κοινό να αποκτήσει σαφέστερη άποψη σχετικά με το πώς είναι πράγματι τα περισσότερα στήθη».[3] Προφανώς, και ανεξάρτητα από τις προθέσεις της Rihanna, το στήθος της έχει γίνει το αμφίσημο σύμβολο αυτής της αυτοψίας.

Από μια άποψη, η τουρκική λογοκρισία υιοθέτησε την ακριβώς αντίστροφη λογική. Η απαγόρευση του τραγουδιού συμβάλλει στην «πορνογραφικοποίηση»[4] της σεξουαλικότητας, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στο γυναικείο στήθος και αναπαράγοντας παλαιότερα στερεότυπα για αυτό που μπορεί να «φαίνεται» και εκείνο που πρέπει να «μην φαίνεται». Σε μια χώρα που υπάρχει προνομιακή, αν όχι αποκλειστική, ταύτιση του γυναικείου φύλου με το ρόλο της μητρότητας, τα πράγματα γίνονται όμως ακόμη πιο περίπλοκα. Ο Ερντογάν έχει ταχθεί δημοσίως απέναντι στις καισαρικές τομές αλλά και απέναντι στη διακοπή της κύησης, εξισώνοντας τις αμβλώσεις με γενοκτονία. Μόλις δύο χρόνια πριν το 2016, στην τελετή έναρξης της Συνέλευσης της Ένωσης Γυναικών και Δημοκρατίας, ο Ερντογάν δήλωνε τα εξής: «Μια γυναίκα που απέχει από τη μητρότητα λέγοντας “δουλεύω” σημαίνει ότι στην πραγματικότητα αρνείται τη θηλυκότητά της. Αυτή είναι η ειλικρινής μου σκέψη».[5] Εκτός όμως από το δικαίωμα στην εργασία, τίθεται σε αμφισβήτηση ακόμη και το δικαίωμα στο χαμόγελο. Το 2014, ο αναπληρωτής πρωθυπουργός Μπουλέντ Αρίντς «ισχυρίστηκε ότι οι γυναίκες δεν έπρεπε να γελούν δημοσίως επειδή αυτό ήταν άσεμνο».[6] Ακολούθησε ένα διαδικτυακό κύμα παρωδίας από γυναίκες που έβγαζαν selfies και χαμογελούσαν στο σπίτι τους, σε χώρους εργασίας αλλά και στο δρόμο. Ευτυχώς οι Τουρκάλες δεν έχασαν το χιούμορ τους και κυρίως το χαμόγελο τους.

Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πως ο Ερντογάν δεν είναι ιδιαίτερα δημοφιλής στις γυναίκες ψηφοφόρους, όπως έδειξαν άλλωστε και τα αποτελέσματα των εκλογών. Σύμφωνα με τη γερμανική Handelsblatt, από τη μια μεριά ο Ερντογάν έδωσε ώθηση σε εκατομμύρια φτωχών Τούρκων και από την άλλη στήριξε τα μεσαία στρώματα της κοινωνίας στον τομέα της επαγγελματικής ανόδου και στον κρίσιμο τομέα της εκπαίδευσης. Ένα κεντρικό τμήμα της επικοινωνιακής εκστρατείας του αφορούσε την πρόσβαση στην εκπαίδευση ειδικά για τις γυναίκες που φορούν μαντίλα. «Εκατομμύρια γυναίκες στην Τουρκία θα είναι αιώνια ευγνώμονες σ’ αυτόν, για το ότι δεν ντρέπονται να φορούν μαντίλα και μπορούν να σπουδάζουν στα τουρκικά πανεπιστήμια με τα μαλλιά καλυμμένα».[7]

Από το ακάλυπτο στήθος της Rihanna μέχρι τη μαντίλα της Τουρκάλας φοιτήτριας, η πολιτισμική απόσταση ανάμεσα στις έμφυλες αναπαραστάσεις γίνεται ολοένα και πιο μεγάλη, ολοένα και πιο αντιφατική, ολοένα και πιο περίπλοκη. Προφανώς η απόσταση αυτή δεν καθορίζεται από την περίφημη «σύγκρουση των πολιτισμών» ανάμεσα στη Δύση και στην Ανατολή αλλά από τον τρόπο που συγκεκριμένες πολιτισμικές αξίες και πεποιθήσεις διαμορφώνουν νόμιμες προσδοκίες όχι μόνο για τη σταθεροποίηση αλλά και για την επέκταση των δικαιωμάτων των γυναικών. Αυτή είναι άλλωστε η βασική αρχή του δημοκρατικού πλουραλισμού. Στην Τουρκία όμως η δημοκρατία έχει αρχίσει και κλυδωνίζεται. Ο αυταρχισμός του καθεστώτος και η καταπάτηση των δικαιωμάτων είναι πλέον καθημερινή είδηση. Μπορεί εντέλει η δημόσια ηθική να μην απειλείται από τις «άγριες σκέψεις» της Rihanna αλλά σίγουρα η δημοκρατία απειλείται από την «άγρια σκέψη» της λογοκρισίας.

---

[1] Τουρκία:Πρόστιμο για τραγούδια Rihanna και Armin Van Buuren

[2] https://www.youtube.com/watch?v=CMhqETWkJ0M

[3] Marilyn Yalom, Η ιστορία του γυναικείου στήθους, μτφρ. Εύη Καλδούχου, Άγρα, 2006, σ. 403.

[4] Βλ. Ευάγγελος Λιότζης, Πορνογραφικοποίηση. Ιχνηλατώντας τη σύγχρονη σεξουαλικότητα, Futura, Αθήνα, 2017,

[5] Η θέση της Γυναίκας στην Τουρκία μετά την άνοδο του Ερντογάν στην εξουσία

[6] Οι γυναίκες πεθαίνουν στην Τουρκία

[7] Handelsblatt: Γιατί οι Τούρκοι ξαναψήφισαν τον Ερντογάν