Πώς αλλάζουν οι καιροί
Γιώργος Γιαννουλόπουλος, Η Εφημερίδα των Συντακτών, Δημοσιευμένο: 2019-09-21
Το τι θα συμβεί τελικά με το Brexit μόνο ο Θεός το ξέρει. Σε μια χώρα όπου η πολιτική πρακτική τηρούσε πάντα τους άγραφους αλλά συμπεφωνημένους κανόνες, συμβαίνουν πράγματα που μέχρι πρόσφατα θα ήταν όχι απλώς απευκταία αλλά αδιανόητα. Anything goes, όπως λένε και οι ιθαγενείς. Αν όμως οι προβλέψεις είναι εξ ορισμού παρακινδυνευμένες, δεν ισχύει το ίδιο για τη διάγνωση της ασθένειας. Θα έλεγα μάλιστα ότι επ’ αυτού οι εκτιμήσεις συγκλίνουν.
Για να πιάσουμε το νήμα από την αρχή, το πλαίσιο της πολιτικής ζωής στη Βρετανία τα τελευταία εβδομήντα και πάνω χρόνια ήταν η επιλογή ανάμεσα στις εξής δύο εναλλακτικές προτάσεις: είτε δίνουμε προτεραιότητα στην ανάπτυξη που επιτυγχάνεται όταν οι ιδιωτικές επιχειρήσεις, απαλλαγμένες από τους κρατικούς κανονισμούς και ελέγχους, αυξάνουν τα κέρδη και βελτιώνουν την παραγωγικότητά τους για να παραμείνουν ανταγωνιστικές, είτε θεωρούμε ότι καθήκον του κοινωνικού κράτους είναι να αμβλύνει τις αδικίες και να μειώσει την ανισότητα που μοιραία αναπαράγει η απορρυθμισμένη αγορά, όπου ισχύει το «η απληστία είναι καλή» και ο «θάνατός σου, η ζωή μου».
Περιττό να σας πω ότι σχηματοποιώ. Στην πραγματικότητα, είχαμε ποικίλες εκδοχές όπου οι δύο αυτές φιλοσοφίες συνυπήρχαν σε διαφορετική δοσολογία. Από την πιο ακραία περίπτωση της Θάτσερ, με τις ιδιωτικοποιήσεις και το ξεδόντιασμα των συνδικάτων, μέχρι την προσπάθεια να βρεθεί μια λύση κάπου στη μέση, δηλαδή οι Εργατικοί του Μπλερ (τότε που λεφτά υπήρχαν). Το σημαντικό όμως είναι ότι όλοι, παρά τις διαφωνίες τους, προσπαθούσαν να δώσουν τη δική τους απάντηση στο ίδιο ερώτημα.
Αν η Βρετανία έχει γίνει μια χώρα αγνώριστη, οφείλεται στο γεγονός ότι το ερώτημα άλλαξε. Σήμερα οι Αγγλοι –εξαιρούνται οι Σκοτσέζοι και οι Βορειοϊρλανδοί για λόγους όχι της παρούσης– καλούνται να αποφασίσουν ποια είναι η ταυτότητά τους και πώς την ορίζουν (η εθνική τους συνείδηση, όπως θα έλεγε η κ. Κεραμέως). Φυσικά το υπαρξιακό ερώτημα «ποιος είμαι;» δεν αποτελεί καινοτομία. Ανθρωπος χωρίς αυτή την αίσθηση του ανήκειν δεν νοείται. Στην Αγγλία του Brexit όμως η εθνική ταυτότητα μπορεί να μην έχει καταργήσει τις υπόλοιπες αλλά τις έχει υποβαθμίσει ως λιγότερο σημαντικές.
Δηλαδή οι Αγγλοι εξακολουθούν να αυτοπροσδιορίζονται ως επιχειρηματίες, εργάτες, αστοί ή μικροαστοί, διανοούμενοι κοκ. αλλά, σύμφωνα με τους δεξιούς λαϊκιστές, πάνω απ’ όλα πρέπει να είναι Αγγλοι. Και ως τέτοιοι διαφέρουν από τους άλλους στο πολυεθνικό παζάρι της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Ετσι εξηγείται το ότι οι οπαδοί του Brexit ουδέποτε διατύπωσαν αντιρρήσεις στις συγκεκριμένες πολιτικές των Βρυξελλών – απλούστατα δεν θέλουν οι ξένοι να έχουν οποιαδήποτε ανάμειξη στο νησί τους.
Μια πρώτη και εμφανέστατη ένδειξη για το πόσο έχουν αλλάξει οι καιροί είναι η ετερόκλητη σύνθεση των δύο στρατοπέδων: στην παράταξη του Brexit θα βρούμε όχι μόνο τους γενικά δυσαρεστημένους για οιονδήποτε λόγο, τους μικροαστούς που νοσταλγούν την παλιά καλή εποχή της βρετανικής αυτοκρατορίας, αλλά και πάρα πολλούς παραδοσιακούς ψηφοφόρους των Εργατικών στις αποβιομηχανοποιημένες περιοχές της βόρειας και κεντρικής Αγγλίας, οι οποίοι δηλώνουν ότι θα ψηφίσουν τον Μπόρις και την παρέα του, δηλαδή τα παιδιά της Θάτσερ που τους πέταξαν στα σκουπίδια.
Ενώ στην πλευρά του Remain συμπαρατάσσονται το μεγαλύτερο μέρος του Σίτι του Λονδίνου, η ελίτ των γραμμάτων και των τεχνών, οι λεγόμενοι «προοδευτικοί», η νεολαία και η αστική τάξη των μεγάλων πόλεων και της εύπορης νότιας Αγγλίας. Με τους όρους της πολιτικής από το ʼ45 μέχρι σήμερα, οι συμμαχίες αυτές δεν είναι απλώς ανίερες – είναι ακατάληπτες.
Το δράμα των Εργατικών του Κόρμπιν είναι ότι προσπαθούν με νύχια και με δόντια να πείσουν τους παραδοσιακούς ψηφοφόρους τους ότι το πρόβλημα δεν είναι το Brexit αλλά η λιτότητα, ότι η κατάργηση των κανονισμών και των ελέγχων θα ωφελήσει τους εργοδότες και όχι τους εργαζόμενους, ότι η Βρετανία θα καταντήσει τσιράκι του Τραμπ και διάφορα εξίσου εφιαλτικά.
Αλλά δεν μπορούν ή ίσως δεν τολμούν να παραδεχτούν ότι στις τάξεις τους υπήρχε ανέκαθεν μια βαθιά ριζωμένη αλλά υπόγεια πίστη στην εθνική τους ιδιαιτερότητα που εύκολα οι δημαγωγοί μπόρεσαν να μετατρέψουν σε απερίφραστη ξενοφοβία. Διότι η πίστη αυτή χαρακτηρίζει λιγότερο τους αστούς και τους μορφωμένους, πόσο μάλλον τους νέους που ζουν στον χωρίς σύνορα κόσμο του διαδικτύου· χαρακτηρίζει πολύ περισσότερο την εργατική τάξη. Οσο πιο φτωχός και αδικημένος, τόσο πιο υπερήφανος που είσαι Αγγλος.
Αυτό σημαίνει ακροδεξιός εθνικιστικός λαϊκισμός. Κι αυτό ακριβώς εκμεταλλεύεται ο αδίστακτος και ανεκδιήγητος Μπόρις Τζόνσον, ο απόφοιτος του Eton που θα οδηγήσει ως άλλος Μωυσής το περιούσιο έθνος των Αγγλων στη Γη της Επαγγελίας.
Για να πιάσουμε το νήμα από την αρχή, το πλαίσιο της πολιτικής ζωής στη Βρετανία τα τελευταία εβδομήντα και πάνω χρόνια ήταν η επιλογή ανάμεσα στις εξής δύο εναλλακτικές προτάσεις: είτε δίνουμε προτεραιότητα στην ανάπτυξη που επιτυγχάνεται όταν οι ιδιωτικές επιχειρήσεις, απαλλαγμένες από τους κρατικούς κανονισμούς και ελέγχους, αυξάνουν τα κέρδη και βελτιώνουν την παραγωγικότητά τους για να παραμείνουν ανταγωνιστικές, είτε θεωρούμε ότι καθήκον του κοινωνικού κράτους είναι να αμβλύνει τις αδικίες και να μειώσει την ανισότητα που μοιραία αναπαράγει η απορρυθμισμένη αγορά, όπου ισχύει το «η απληστία είναι καλή» και ο «θάνατός σου, η ζωή μου».
Περιττό να σας πω ότι σχηματοποιώ. Στην πραγματικότητα, είχαμε ποικίλες εκδοχές όπου οι δύο αυτές φιλοσοφίες συνυπήρχαν σε διαφορετική δοσολογία. Από την πιο ακραία περίπτωση της Θάτσερ, με τις ιδιωτικοποιήσεις και το ξεδόντιασμα των συνδικάτων, μέχρι την προσπάθεια να βρεθεί μια λύση κάπου στη μέση, δηλαδή οι Εργατικοί του Μπλερ (τότε που λεφτά υπήρχαν). Το σημαντικό όμως είναι ότι όλοι, παρά τις διαφωνίες τους, προσπαθούσαν να δώσουν τη δική τους απάντηση στο ίδιο ερώτημα.
Αν η Βρετανία έχει γίνει μια χώρα αγνώριστη, οφείλεται στο γεγονός ότι το ερώτημα άλλαξε. Σήμερα οι Αγγλοι –εξαιρούνται οι Σκοτσέζοι και οι Βορειοϊρλανδοί για λόγους όχι της παρούσης– καλούνται να αποφασίσουν ποια είναι η ταυτότητά τους και πώς την ορίζουν (η εθνική τους συνείδηση, όπως θα έλεγε η κ. Κεραμέως). Φυσικά το υπαρξιακό ερώτημα «ποιος είμαι;» δεν αποτελεί καινοτομία. Ανθρωπος χωρίς αυτή την αίσθηση του ανήκειν δεν νοείται. Στην Αγγλία του Brexit όμως η εθνική ταυτότητα μπορεί να μην έχει καταργήσει τις υπόλοιπες αλλά τις έχει υποβαθμίσει ως λιγότερο σημαντικές.
Δηλαδή οι Αγγλοι εξακολουθούν να αυτοπροσδιορίζονται ως επιχειρηματίες, εργάτες, αστοί ή μικροαστοί, διανοούμενοι κοκ. αλλά, σύμφωνα με τους δεξιούς λαϊκιστές, πάνω απ’ όλα πρέπει να είναι Αγγλοι. Και ως τέτοιοι διαφέρουν από τους άλλους στο πολυεθνικό παζάρι της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Ετσι εξηγείται το ότι οι οπαδοί του Brexit ουδέποτε διατύπωσαν αντιρρήσεις στις συγκεκριμένες πολιτικές των Βρυξελλών – απλούστατα δεν θέλουν οι ξένοι να έχουν οποιαδήποτε ανάμειξη στο νησί τους.
Μια πρώτη και εμφανέστατη ένδειξη για το πόσο έχουν αλλάξει οι καιροί είναι η ετερόκλητη σύνθεση των δύο στρατοπέδων: στην παράταξη του Brexit θα βρούμε όχι μόνο τους γενικά δυσαρεστημένους για οιονδήποτε λόγο, τους μικροαστούς που νοσταλγούν την παλιά καλή εποχή της βρετανικής αυτοκρατορίας, αλλά και πάρα πολλούς παραδοσιακούς ψηφοφόρους των Εργατικών στις αποβιομηχανοποιημένες περιοχές της βόρειας και κεντρικής Αγγλίας, οι οποίοι δηλώνουν ότι θα ψηφίσουν τον Μπόρις και την παρέα του, δηλαδή τα παιδιά της Θάτσερ που τους πέταξαν στα σκουπίδια.
Ενώ στην πλευρά του Remain συμπαρατάσσονται το μεγαλύτερο μέρος του Σίτι του Λονδίνου, η ελίτ των γραμμάτων και των τεχνών, οι λεγόμενοι «προοδευτικοί», η νεολαία και η αστική τάξη των μεγάλων πόλεων και της εύπορης νότιας Αγγλίας. Με τους όρους της πολιτικής από το ʼ45 μέχρι σήμερα, οι συμμαχίες αυτές δεν είναι απλώς ανίερες – είναι ακατάληπτες.
Το δράμα των Εργατικών του Κόρμπιν είναι ότι προσπαθούν με νύχια και με δόντια να πείσουν τους παραδοσιακούς ψηφοφόρους τους ότι το πρόβλημα δεν είναι το Brexit αλλά η λιτότητα, ότι η κατάργηση των κανονισμών και των ελέγχων θα ωφελήσει τους εργοδότες και όχι τους εργαζόμενους, ότι η Βρετανία θα καταντήσει τσιράκι του Τραμπ και διάφορα εξίσου εφιαλτικά.
Αλλά δεν μπορούν ή ίσως δεν τολμούν να παραδεχτούν ότι στις τάξεις τους υπήρχε ανέκαθεν μια βαθιά ριζωμένη αλλά υπόγεια πίστη στην εθνική τους ιδιαιτερότητα που εύκολα οι δημαγωγοί μπόρεσαν να μετατρέψουν σε απερίφραστη ξενοφοβία. Διότι η πίστη αυτή χαρακτηρίζει λιγότερο τους αστούς και τους μορφωμένους, πόσο μάλλον τους νέους που ζουν στον χωρίς σύνορα κόσμο του διαδικτύου· χαρακτηρίζει πολύ περισσότερο την εργατική τάξη. Οσο πιο φτωχός και αδικημένος, τόσο πιο υπερήφανος που είσαι Αγγλος.
Αυτό σημαίνει ακροδεξιός εθνικιστικός λαϊκισμός. Κι αυτό ακριβώς εκμεταλλεύεται ο αδίστακτος και ανεκδιήγητος Μπόρις Τζόνσον, ο απόφοιτος του Eton που θα οδηγήσει ως άλλος Μωυσής το περιούσιο έθνος των Αγγλων στη Γη της Επαγγελίας.
