H υπέρβαση της Iστορίας

Ενώ η σχέση ανάμεσα στα ιστορικά συμβάντα και στη Λογοτεχνία, σχέση άλλοτε έλξης άλλοτε άπωσης, ανάγεται ήδη γύρω στο 500 π.X. κι ενώ σήμερα θα έπρεπε να θεωρείται αυτονόητη η αλληλοπεριχώρησή τους, συχνά-πυκνά, όπως τις προάλλες με την κυκλοφορία του «μυθιστορηματικού χρονικού» της Ρέας Γαλανάκη «Αμίλητα, βαθιά νερά» που αναπλάθει με ντοκουμέντα τα γεγονότα του ’50 γύρω από την περιβόητη εκείνη απαγωγή της Κρήτης, ακούγονται αντιρρήσεις, υπαγορεύονται όρια, υψώνονται στεγανά και εξαγγέλλονται διωγμοί για όποιον τολμήσει να εισβάλει στον χώρο της Ιστορίας με όπλο τη φαντασία, την κριτική, την αμφισβήτηση, την καχυποψία ακόμη και τη μυθοποίηση.

H πρώτη αναφερόμενη λογοκρισία, η πρώτη στην ιστορία του Πολιτισμού απαγόρευση σ’ έναν δημιουργό να αντλήσει το θέμα του από τη ζεστή ιστορική ύλη αναφέρεται στη Δημοκρατική Αθήνα μετά την αποτυχία της Ιωνικής Επανάστασης (495 π.X.) Τότε ο τραγικός ποιητής Φρύνιχος δίδαξε στην Αθήνα την τραγωδία «Μιλήτου Άλωσις», όπου ασκούσε δριμεία κριτική στην πολιτική της Αθήνας που άφησε αβοήθητους τους Ίωνες πολιορκημένους και τα πλοία του Άστεως εγκατέλειψαν στο έλεος των Περσών την ανθούσα αποικία, με αποτέλεσμα η Μίλητος να αλωθεί και να εξανδραποδισθεί. Τα χρονικά της εποχής αναφέρουν πως το «θέατρον έπεσε εις δάκρυα», δηλαδή τους έπιασαν οι τύψεις τους Αθηναίους και η ερίτιμος πολιτική τους ηγεσία θεώρησε φρόνιμο να απαγορεύσει την παράσταση διότι, λέει, θύμιζε στους πολίτες «οικεία κακά»!! Το περιστατικό έχει όλα τα γνωρίσματα, όσων ανάλογων θα ακολουθήσουν: ένας δημιουργός εκκινώντας από ένα ιστορικό γεγονός συγκροτεί έναν λογοτεχνικό «Μύθο» με δομικά στοιχεία της πραγματικότητας, αλλά διεκδικεί το δικαίωμα της Φαντασίας, της ερμηνείας, της κριτικής και της αξιολόγησης κινήτρων, σκοπών, αιτίων ακόμη και παγιωμένων αντιλήψεων. Όταν το λογοτεχνικό έργο συναντήσει το κοινό και το συγκινήσει, όταν δηλαδή η πειθώ του δημιουργού λειτουργήσει σύμφωνα με τον κανόνα του Βιτζέντζου Κορνάρου «όπου κατέχει και μιλεί με γνώση και με τρόπο κάνει να κλαίσι και γελού(ν) τα μάθια των ανθρώπω(ν)», τότε συνήθως όσοι θεωρούν ότι θίγονται από την οπτική του Δημιουργού, όσοι του καταλογίζουν υπερβολή, απόκρυψη, προκατάληψη, συκοφάντηση, διαστρέβλωση κ.λπ. αντιδρούν, αντεπιτίθενται και συχνά προβαίνουν σε βίαιες πράξεις. Κι αν συμβεί να έχουν διασυνδέσεις με την εξουσία ή να την επηρεάζουν προβαίνουν σε απαγορεύσεις, λογοκρισίες, διώξεις και φυλακίσεις.

H πείρα αιώνων βεβαιώνει πως σ’ αυτήν την ανοιχτή συχνά αντιπαλότητα των ιστορικών και των λογοτεχνών, πάντα η καλή λογοτεχνία κέρδισε το παιχνίδι και η κακή λογοτεχνία το έχασε, γιατί απλούστατα ήταν λογοτεχνία Κακή! Κι όχι γιατί απιστούσε στα ιστορικά δεδομένα. Αντίθετα θα έλεγα συνήθως κακή λογοτεχνία είναι η πλέον πιστή στα γεγονότα και εκείνη που τυφλά τα αντιγράφει και άκριτα τα δέχεται.

Σήμερα είναι γνωστό από την επίσημη ιστορική έρευνα της Βρετανίας ότι ο περίφημος Ριχάρδος Γ’ ο Πλανταγενέτης ήταν καλός, προικισμένος και με θετικό έργο βασιλιάς. Γίνονται συχνά συνέδρια με τρανταχτές εισηγήσεις για να αποκατασταθεί το κύρος του και η φήμη του που έχει ανεπανόρθωτα, λένε, τρωθεί από τον αριστουργηματικό λίβελλο του Σαίξπηρ, ο οποίος στην ομώνυμη ιστορική του τραγωδία (που πάνω από 30 πρόσωπα τα οποία διαπλέκονται είναι ιστορικά) τον εμφανίζει ως στυγνό δολοφόνο (αδελφών, συζύγων, ανιψιών ανήλικων, συγγενών κ.λπ.) και ηθικά πωρωμένο πρόσωπο εκ φύσεως γεννημένο για το Κακό.

H Ρέα Γαλανάκη, ο Διονύσης Χαριτόπουλος και ο Μάνος Ελευθερίου, είναι τρεις σύγχρονοι λογοτέχνες που πρόσφατα άντλησαν από την Ιστορία, ερμηνεύοντας ελεύθερα κίνητρα και σκοπούς επωνύμων ιστορικών προσώπων

Αλλά ας γυρίσουμε στα καθ’ ημάς κι ας μην περιορισθώ στους αρχαίους ούτε στον Αισχύλο των «Περσών» που τολμά ενώπιον του Θεμιστοκλή να αναφέρεται στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας, να εξαντλεί τον κατάλογο των επωνύμων Περσών-θυμάτων και να αποσιωπά τελείως κάθε ηγετική αθηναϊκή προσωπικότητα προσγράφοντας τον θρίαμβο στον Αθηναϊκό Δήμο!!

Σήμερα η Ιστορία έχει ανατρέψει την εικόνα του Βυζαντινού αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ’ του επονομαζόμενου Μέθυσου. Όμως η λογοτεχνική ιστορία μας, τα λαϊκά σατιρικά στιχάκια («Πάλιν τον καύκον έπιες, πάλιν τον νουν απώλεσας») τον απαθανατίζουν, αφού τα στιχάκια θεωρούνται και μνείες και τεκμήρια της νέας ελληνικής.

Ο τσαγκάρης Θεόδωρος Κατωπόδης στη Ζάκυνθο του τέλους του 18ου αιώνα γίνεται αντικείμενο ανελέητης ονομαστί σάτιρας από ένα ταλαντούχο παιδί, τον Δημήτριο Γουζέλη. Τον κάνει «θέατρο» σε ένα ευφρόσυνο έμμετρο κείμενο που παίχτηκε ως «Ομιλία» τις Απόκριες και λόγω επιτυχίας ανακαλύφθηκε και τυπώθηκε αποτελώντας το θεμέλιο της νέας ελληνικής κωμωδιογραφίας. Ο Κατωπόδης μήνυσε τον συγγραφέα αλλά ο νεαρός δημιουργός αθωώθηκε. Πάντα υπήρχαν λόγιοι δικαστές στον τόπο και άνθρωποι με υψηλό αίσθημα του χιούμορ και των νόμων της δημιουργίας. Ο τίτλος της κωμωδίας «Ο χάσης» που ο Ξενόπουλος το θεωρούσε τόσο εύστοχο χαρακτηρολογικό εύρημα ώστε ισχυριζόταν πως Χάσης (= ψευτοπαλικαράς, ψευτοαλαζόνας και παλικάρι της φακής) είναι κάθε Ζακύνθιος και ασφαλώς κάθε Έλληνας!!

Ο Μιλτιάδης Χουρμούζης διώχθηκε ανηλεώς και τα έργα του έμειναν εκτός σκηνής επί 135 χρόνια (!) διότι σατίρισε επωνύμως τους Βαυαρούς της Τριανδρίας της Αντιβασιλείας. Ο Σούτσος φυλακίστηκε, ο Καρύδης φυλακίστηκε διότι σατίρισαν με στίχους και κωμωδίες επωνύμως πολιτικούς ερμηνεύοντας και σχολιάζοντας τη δημόσια πολιτεία τους.

Ο Κωνσταντίνος Χρηστομάνος εκδιώχθηκε από την Αυστρία και του αφαιρέθηκε κάθε δυνατότητα να καταλάβει - όπως από τις σπουδές του προαλειφόταν - πανεπιστημιακή έδρα, όταν δημοσίευσε το «Βιβλίον της αυτοκράτειρας Ελισσάβετ» όπου κατέγραφε τις συνομιλίες του και τις εξομολογήσεις της τραγικής Σίσσυ, πράγμα που ενόχλησε την Αυλή. Ο Θεοτοκάς, ο Τάσος Αθανασιάδης στις μυθιστορηματικές τους τοιχογραφίες εμπλέκουν τα πρόσωπα της μυθοπλασίας σε συναντήσεις και συνομιλίες με ιστορικά πολιτικά και πνευματικά πρόσωπα. Ο Ρούφος, ο Κάσδαγλης, ο Φραγκόπουλος αλλά και ο Ρένος Αποστολίδης καταγράφοντας τραυματικές εμπειρίες από τον Εμφύλιο και την Αντίσταση ερμηνεύουν με διαφορετικά ο καθένας κριτήρια, αλλά λογοτεχνικά νόμιμα, τα ίδια γεγονότα. Ο Στρατής Τσίρκας στην αριστουργηματική τριλογία του αναφερόμενος στα γεγονότα της εξέγερσης, της Ανταρσίας στην Αλεξάνδρεια, παρακολουθεί πιστά τα γεγονότα όπως τα κατέγραφε το στέλεχος της Αριστεράς και ηγέτης των γεγονότων, Βασίλης Νεφελούδης, αλλά τα σχολιάζει, τα ανατρέπει και τα ερμηνεύει με πολλές αλλαγές οπτικής. Και βέβαια δέχθηκε την μήνιν της δογματικής κομματικής και πνευματικής ηγεσίας της Αριστεράς. Την ίδια απόσταση και κριτική διάθεση επιφυλάσσει η Βούλα Δαμιανάκου στην «Εντολή» της, όπου καταπιάνεται με τις αντιφατικές πολιτικές συμπληγάδες που συνέθλιψαν τον Νίκο Πλουμπίδη.

Το «Ορθοκωστά» του Θανάση Βαλτινού όχι μόνο ενόχλησε αλλά και προκάλεσε αντίπαλο, απαντητικό βιβλίο του Κώστα Βούλγαρη.

Το «Ανωφελές διήγημα» του Γιώργη Γιατρομανωλάκη που, όπως της Γαλανάκη, καταπιάστηκε με τη δολοφονία των δύο καθηγητών του Πανεπιστημίου της Κρήτης από έναν ιδεοληπτικό (τουλάχιστον) μεταπτυχιακό που αυτοκτόνησε στις ίδιες Μαδάρες όπου έλαβε χώρα και η περίφημη απαγωγή, κατηγορήθηκε από μερικούς ότι ο συγγραφέας πήρε το μέρος του Δολοφόνου!!

Ο Χαριτόπουλος και στη λογοτεχνική ανάπλαση της δράσης του Βελουχιώτη και στο αυτοβιογραφικό του «Ο άνεμος κουβάρι» αλλά και ο Μάνος Ελευθερίου με τις αναφορές στην Ευαγγελία Παρασκευοπούλου, την Ελένη Παπαδάκη (« H γυναίκα που πέθανε δύο φορές») και βεβαίως η ίδια η Γαλανάκη στον «Βίο του Ισμαήλ Φερίκ πασά» και στην Ελένη Αλταμούρα και τόσοι άλλοι σύγχρονοι λογοτέχνες αντλούν από την Ιστορία, ερμηνεύουν ελεύθερα κίνητρα και σκοπούς επωνύμων ιστορικών προσώπων και θα κριθούν μόνο από τον χρόνο και την Ιστορία της Λογοτεχνίας αποκλειστικά.