Σχέδιο Πισσαρίδη: 5+1 παρατηρήσεις

Υπήρξαν πολλές αντιδράσεις στην έκθεση Πισσαρίδη - θετικές και αρνητικές. Σε αυτό το άρθρο θα προσπαθήσω να αναπτύξω έξι προτάσεις που αρθρώνουν αρνητικά και θετικά στοιχεία της έκθεσης.

1. Ξεκινώ από τις νεοφιλελεύθερες προτάσεις του σχεδίου Πισσαρίδη. Το μεγαλύτερο βάρος δίνεται στην αγορά. Το κράτος πρέπει να παίζει κυρίως ρυθμιστικό ρόλο, δηλαδή να δημιουργεί ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο οι ιδιωτικές επενδύσεις να είναι αποτελεσματικές, να οδηγούν στην ανάπτυξη. Βέβαια, το σχέδιο αναφέρεται στις κρατικές επενδύσεις, αλλά η έμφαση είναι στις ιδιωτικές. Είναι για αυτόν τον λόγο που υποστηρίζεται στη σελίδα 116 πως «το ύψος των δημόσιων δαπανών και φορολογικών εσόδων πρέπει να αυξάνεται με χαμηλότερο ρυθμό από το ΑΕΠ». Συγχρόνως όμως τονίζει την ανάγκη εκσυγχρονισμού της κρατικής διοίκησης. Αλλά αν η κρατική διοίκηση γίνει πιο αποτελεσματική, γιατί να μην είναι κυρίαρχος ο κρατικός ρόλος σε ό,τι αφορά την ανάπτυξη; Η έμφαση όμως στην αγορά είναι στην τωρινή περίοδο λανθασμένη. Αυτό είναι προφανές, αν λάβουμε υπόψη πως μετά την κρίση του 2008, όχι μόνο στη χώρα μας αλλά και στην ΕΕ πιο γενικά, το κράτος παίζει κεντρικό ρόλο στον χώρο των υποδομών, της υγείας, της εκπαίδευσης κτλ.

Πιο συγκριμένα, ενώ πριν από το 2008 η κυρία Μέρκελ είχε επιβάλει στην ευρωζώνη μια νεοφιλελεύθερη πολιτική λιτότητας που ως γνωστόν είχε αρνητικά αποτελέσματα για τη χώρα μας, μετά τη μεγάλη κρίση και μετά την απόφαση Γαλλίας - Γερμανίας για τη δημιουργία του Ταμείου Ανάκαμψης, ακολουθήθηκε μια στρατηγική λιγότερο νεοφιλελεύθερη. Ετσι, για παράδειγμα, θα δοθούν τώρα τεράστιοι πόροι όχι μόνο στη χώρα μας αλλά στον ευρωπαϊκό Νότο συνολικά. Αυτό θα αμβλύνει το χάσμα μεταξύ λιγότερο και περισσότερο ανεπτυγμένων χωρών - ένα χάσμα που πιο πριν οδηγούσε σε μια συστηματική μεταφορά πόρων από τις πρώτες στις δεύτερες. Και δεν χρειάζεται να τονίσω πως με την πανδημία ο ρόλος του κράτους εντάθηκε, πράγμα που κατά τη γνώμη μου θα συνεχιστεί και μετά την πανδημία. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, νομίζω πως η έμφαση του σχεδίου Πισσαρίδη στην αγορά είναι σήμερα παρωχημένη.

2. Ενα άλλο προβληματικό χαρακτηριστικό της έκθεσης Πισσαρίδη είναι η μη έμφαση στις τεράστιες και εντεινόμενες ανισότητες που παρατηρούμε και στη χώρα μας και στην ΕΕ πιο γενικά. Και ως γνωστόν, οι ανισότητες συνιστούν τροχοπέδη για την ανάπτυξη, καθώς και για την επίτευξη των στόχων στους οποίους η έκθεση στοχεύει. Επίσης στην έκθεση δεν γίνεται καμιά αναφορά στη συγκέντρωση του πλούτου στα χέρια των ολίγων που σε έναν μεγάλο βαθμό διαμορφώνουν, μέσω της επιρροής τους στην κυβέρνηση, την πορεία της χώρας.

3. Ενα τρίτο αρνητικό στοιχείο είναι πως η έκθεση δεν θέτει το βασικό πρόβλημα μιας προοδευτικής αλλαγής. Δηλαδή με ποιον τρόπο θα υλοποιηθούν οι στόχοι που η επιτροπή προτείνει. Πιο συγκεκριμένα, ποιοι θα μπορέσουν να εκσυγχρονίσουν την κρατική μηχανή, να πατάξουν τη φοροδιαφυγή και να ελέγξουν τις μονοπωλιακές τάσεις του μεγάλου κεφαλαίου; Δηλαδή ποιοι φορείς δράσης θα μπορέσουν να καταπολεμήσουν τα συμφέροντα αυτών που εμποδίζουν την πρόοδο. Με άλλα λόγια, το σχέδιο Πισσαρίδη δεν αναφέρεται σε συλλογικά υποκείμενα. Σε φορείς δράσης που από τη μια μεριά θέλουν μια προοδευτική αλλαγή και σε φορείς δράσης που θέλουν τη διατήρηση του status quo - που θέλουν οι πόροι του Ταμείου Ανάκαμψης να πάνε προς μια συντηρητική, αντιλαϊκή κατεύθυνση.

Σε ένα πιο θεωρητικό επίπεδο, η έκθεση Πισσαρίδη βασίζεται κυρίως στους Hayek και Friedman. Με βάση την κοινωνιολογική θεωρία βασίζεται λιγότερο στη μαρξιστική παράδοση και περισσότερο στον Talcott Parsons, τον κύριο συντηρητικό θεωρητικό της σύγχρονης κοινωνιολογίας. Γιατί στο παρσονικό σύστημα η έμφαση δίνεται λιγότερο στις ταξικές συγκρούσεις και περισσότερο στις θεσμικές αντιθέσεις. Ετσι η ισορροπία του συστήματος προκύπτει αυτόματα κατά τρόπο που οι άνθρωποι μετατρέπονται σε παθητικά υποκείμενα. Ως εκ τούτου ο παρσονικός εκσυγχρονισμός είναι λιγότερο συμμετοχικός/δημοκρατικός και περισσότερο αυταρχικός.

4. Περνώντας τώρα σε μερικά αδύναμα σημεία της «αντι-Πισσαρίδη» επιχειρηματολογίας, η Αριστερά είναι εναντίον του συστήματος της flexicurity. Δηλαδή ενός συστήματος όπου ο εργοδότης έχει το δικαίωμα, χωρίς κανέναν περιορισμό, να απολύει τους εργαζομένους. Αλλά αυτή η ευελιξία συνδέεται με την ασφάλεια. Πρόκειται για ένα σύστημα όπου οι απολυόμενοι αμείβονται με τον μισθό που έπαιρναν πριν απολυθούν, ενώ συγχρόνως τοπικοί δημόσιοι οργανισμοί βοηθούν τους απολυομένους να βρουν εργασία ανάλογη με αυτήν που έχασαν. Δεν είναι λοιπόν περίεργο πως χώρες όπως η Ολλανδία και η Δανία, χώρες που έχουν αναπτύξει το σύστημα της flexicurity, έχουν τα πιο ανεπτυγμένα κοινωνικά κράτη στην Ευρώπη.

Επίσης, το σχέδιο Πισσαρίδη προτείνει τον καθορισμό ενός κατώτατου βασικού μισθού για τους εργαζομένους. Προτείνει επίσης και την ανάπτυξη πιο αποτελεσματικών μέτρων για την ένταξη στην οικονομία και κοινωνία των μεταναστών, των ατόμων με ειδικές ανάγκες, των αποφυλακισμένων, των εξαρτημένων από ουσίες κ.τ.λ. Σίγουρα όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά δεν είναι νεοφιλελεύθερα. Είναι ακριβώς χαρακτηριστικά που και η Αριστερά προσπαθεί να προωθήσει.

5. Και οι Πισσαρίδη και οι αντι-Πισσαρίδη θέσεις ασχολούνται μόνο με το κράτος και την αγορά. Αγνοούν τελείως μια τρίτη διάσταση. Τη διάσταση της κοινωνίας των πολιτών. Πρόκειται για έναν χώρο μεταξύ κράτους και αγοράς. Σε αυτόν τον χώρο φορείς δράσης όπως οι μη κυβερνητικές οργανώσεις πολιτών (ΜΚΟ), τα κοινωνικά κινήματα, οι ανεξάρτητες Αρχές κ.τ.λ. μπορούν να επηρεάσουν ή και να ελέγξουν τις δυσλειτουργίες και της αγοράς και του κράτους. Για παράδειγμα, υπάρχουν οργανώσεις που εναντιώνονται στις υψηλές τιμές προϊόντων πρώτης ανάγκης που συχνά έχουν να κάνουν με τις μονοπωλιακές τάσεις και πρακτικές των αγορών. Ενα άλλο παράδειγμα είναι οι ανεξάρτητες Αρχές που εντοπίζουν δυσλειτουργίες της κρατικής μηχανής και προτείνουν τρόπους υπέρβασης των γραφειοκρατικών αγκυλώσεων. Οταν η κοινωνία πολιτών αγνοείται, δημιουργείται ένα κενό που κάνει τις αναλύσεις - και της έκθεσης Πισσαρίδη και των αντι-Πισσαρίδη κριτικών - λιγότερο πειστικές. Αρα πρέπει ένα, έστω μικρό, μέρος των πόρων που η χώρα θα πάρει από το Ταμείο Ανάκαμψης να δοθεί για την ενίσχυση φορέων που λειτουργούν σε αυτόν τον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ κράτους και αγοράς.

6. Συμπερασματικά, στην έκθεση Πισσαρίδη τα νεοφιλελεύθερα στοιχεία κυριαρχούν. Αλλά υπάρχουν και μη νεοφιλελεύθερα, σοσιαλδημοκρατικά θα έλεγα στοιχεία που, για παράδειγμα, το «αντι-Πισσαρίδη» κείμενο του ΣΥΡΙΖΑ (που θα δημοσιευθεί σύντομα) πρέπει να συμπεριλάβει για να μη θεωρηθεί μονοδιάστατο. Επιπλέον, το σχέδιο Πισσαρίδη δεν κοιτάει προς τα πίσω. Είναι μια πρόταση για το πώς η Ελλάδα μπορεί στα χρόνια που έρχονται να μειώσει την απόσταση της χώρας μας από χώρες της ευρωζώνης που υπερτερούν στα πεδία της ανάπτυξης, της ανεργίας και της κοινωνικής πρόνοιας. Μπορεί τα μέσα που προτείνει να μην είναι τα πιο αποτελεσματικά. Και σίγουρα δεν είναι τα πιο δίκαια, αφού ευνοούνται περισσότερο οι έχοντες και λιγότερο οι μη έχοντες. Αλλά το σχέδιο δεν μπορεί να αγνοηθεί. Πολλές από τις παρατηρήσεις, από τα στατιστικά στοιχεία και τα εξαιρετικά διαγράμματα που προσφέρει, είναι απαραίτητα για να καταλάβουμε την κατάσταση της χώρας, τουλάχιστον σε μερικούς βασικούς τομείς.