Οι αντινομίες της αστικής ανασυγκρότησης και το αντίπαλο δέος

Η σταθερότητα της ηγεμονίας εξασφαλίζεται όσο δεν φαίνεται στον ορίζοντα επεξεργασμένος διαφορετικός τρόπος και πλαίσιο διακυβέρνησης, αναγνωρίσιμα στην κοινωνία.

Καλόδεχτη η κριτική του Ευκλείδη Τσακαλώτου με τίτλο «Οι αντιφάσεις στην ανασυγκρότηση του ελληνικού αστισμού» («Εφ.Συν.» 11.12.21) στο άρθρο που γράψαμε με τη Μυρσίνη Ζορμπά «Η ανασυγκρότηση του ελληνικού αστισμού» («Εφ.Συν.» 26.6.21). Αλλωστε συμφωνούμε στην αναγκαιότητα μιας πολιτικής στρατηγικής «αντίδοτου σε απλοϊκές αναλύσεις που μένουν στην ανικανότητα, την αναποτελεσματικότητα ή κυνικότητα της κυβέρνησης». Η βασική ιδέα της απάντησης είναι ότι οι αντινομίες της αστικής ανασύνταξης δεν υπάρχουν από μόνες τους, αν δεν ενεργοποιηθούν από τη δημιουργία ενός αντίπαλου δέους.

Ο Ε.Τ. θέτει τρία ζητήματα. Το πρώτο είναι πώς οι τάσεις των βασικών μακροοικονομικών μεγεθών υπονομεύουν το φιλελεύθερο σχέδιο της κυβέρνησης. Δηλαδή οι μειώσεις φόρων που επαγγέλθηκε στους πλούσιους και επί των κερδών, δεν αυξάνουν τις επενδύσεις ούτε διαχέονται στην κοινωνία με νέες επενδύσεις. Οι μισθοί δεν ακολουθούν την παραγωγικότητα, με αποτέλεσμα να πιέζονται τα μεσαία στρώματα.

Η βασική ιδέα του νεοφιλελευθερισμού της διάχυσης των ωφελημάτων από πάνω προς τα κάτω (trickle-down economics) δεν λειτουργεί. Από το επιχείρημα αυτό προκύπτει το δεύτερο ζήτημα που θέτει ο Ε.Τ. και αποτελεί το κέντρο της κριτικής του: Δεν μπορεί να συγκροτηθεί ηγεμονία του ελληνικού αστισμού, γιατί δεν μπορεί να ενσωματώσει μεγάλα τμήματα των λαϊκών και μεσαίων στρωμάτων σε μακροπρόθεσμη προοπτική.

Είμαστε, γράφει, «πολύ μακριά από την κοινωνία των δυο τρίτων που έδωσε μια τέτοια σταθερότητα στην εποχή της ηγεμονίας του νεοφιλελευθερισμού». Το τρίτο επιχείρημά του είναι ότι η περίπου τριμερής σύνθεση της κοινοβουλευτικής ομάδας της Ν.Δ. (εθνικιστική-σαμαρική Δεξιά, λαϊκή-καραμανλική συντηρητική πτέρυγα και ακραίο νεοφιλελεύθερο Κέντρο) φαλκιδεύει τις πρωτοβουλίες Μητσοτάκη, παρά τους ακροβατισμούς να ικανοποιήσει και τις τρεις ομάδες. Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι δεν πρέπει μεν να υποτιμάμε την πολιτική της Ν.Δ., αλλά λαμβάνοντας υπόψη μας αυτές τις αντινομίες να μην την υπερτιμάμε.

Στο πρώτο επιχείρημα ο Ε.Τ. έχει αναμφίβολα δίκιο. Οι επενδύσεις είναι ακόμη στη σφαίρα των υποσχέσεων, η απασχόληση είναι στάσιμη και η κοινωνία καθηλωμένη. Εν τούτοις η διακυβέρνηση αυτή (και ο όρος διακυβέρνηση είναι ευρύτερος του όρου κυβέρνηση) χρησιμοποιεί συνδυαστικά τις ευκαιρίες της πανδημίας, της κλιματικής αλλαγής και των γνωσιο-τεχνολογικών μεταβολών, για να δημιουργήσει μια καινούργια οικονομία. Εκείνο που χρειάζεται να κατανοήσουμε είναι τα χαρακτηριστικά της. Δεν είναι η δημιουργία νέου πλούτου, έστω άνισα κατανεμημένου, αλλά η ιδιοποίηση των φυσικών, δημόσιων και κοινοτικών πόρων και η διοχέτευσή τους σε λίγες μεγάλες επιχειρήσεις και funds. Αυτός είναι ο στόχος τους.

Αυτό που συμβαίνει είναι μια γιγάντια αναδιανομή. Επενδύσεις γίνονται μόνο με εξασφαλισμένη πελατεία, χωρίς ανταγωνισμό, όπως στην ιδιωτικοποίηση των δικτύων της ΔΕΗ ή με τη διάδοση των ΣΔΙΤ (συμπράξεις δημόσιου-ιδιωτικού) από τις πιο μικρές στις πιο μεγάλες δραστηριότητες του κράτους. Αυτό άλλωστε σημαίνει επιτελικό κράτος – το οποίο σημειωτέον δεν πρέπει να συγχέεται με την επιτελική κυβέρνηση. Συχνά διαβάζουμε «απέτυχε το επιτελικό κράτος». Δεν απέτυχε, χτίζεται μεθοδικά. Η ιδιωτικοποίηση των κοινών, των πάσης φύσεων κοινών και η διάλυση του δημόσιου χώρου, αυτό σημαίνει επιτελικό κράτος.

Ως προς το δεύτερο επιχείρημα, της ηγεμονίας, τίθεται το ερώτημα: Γιατί να έχει ανάγκη η συγκρότηση ηγεμονίας την κοινωνία των δυο τρίτων; Το πρότυπο είναι μια οικονομία υπερπλουσίων που υπόσχεται ανάπτυξη άνευ όρων, παρακάμπτοντας τη νομιμότητα, ξεμπερδεύοντας με κάθε κριτική, υιοθετώντας κάθε καινούργια ιδέα –ακόμη και αντίπαλη– και τροποποιώντας την προς όφελός της. Το ένα τρίτο τα καταφέρνει, ακόμη και σε περιόδους κρίσης, να ακολουθήσει. Εξάλλου η σύνθεση των επιχειρηματικών κεφαλαίων και του real estate δείχνει ότι αυτή η ανασυγκρότηση είναι περισσότερο διεθνοποιημένη και λιγότερο ελληνική. Ο εργασιακός κατακερματισμός και η επιδοματική πολιτική κονιορτοποιούν την υποκειμενικότητα των άλλων δυο τρίτων της κοινωνίας. Μπορεί το trickle-down effect να μη δουλεύει στην οικονομία, λειτουργεί όμως στην πολιτική ψυχολογία.

Επειτα από αλλεπάλληλες κρίσεις, ηγεμονία σήμερα έχει όποιος υπόσχεται ανάπτυξη, πλούτο και δουλειές με κάθε τρόπο. Η σταθερότητα της ηγεμονίας εξασφαλίζεται όσο δεν φαίνεται στον ορίζοντα επεξεργασμένος διαφορετικός τρόπος και πλαίσιο διακυβέρνησης, αναγνωρίσιμα στην κοινωνία. Επί πενήντα χρόνια καλλιεργήθηκε σε πανεπιστήμια, δεξαμενές σκέψεις, περιοδικά και εφημερίδες, κέντρα ερευνών και ιδρύματα μια καινούργια γλώσσα, μια νέα φιλοσοφία, μια τεχνολογία διακυβέρνησης, από τα μείζονα στα απλούστερα, από την οικονομία στην ασφάλεια, από την τέχνη στο στιλ. Ενας τρόπος σκέψης που εμφανίζεται ως ο φυσικός τρόπος σκέψης της εποχής και ο οποίος περιθωριοποίησε όλους τους προηγούμενους.

Η αναπαραγωγή των οικονομολόγων, των μάνατζερ των επιχειρήσεων και των δημόσιων πολιτικών, των εθνικών και των κοινοτικών, βασίζεται σ’ αυτόν τον τρόπο σκέψης, σ’ αυτή τη γλώσσα περιγραφής των προβλημάτων. Ο ΣΥΡΙΖΑ στη διακυβέρνηση 2015-2019 προσέκρουσε σ’ αυτή την ηγεμονία. Αναγκάστηκε να υποχωρήσει ή να αυτοσχεδιάσει ατελέσφορα. Η ΤΙΝΑ κατασκευάστηκε και επιβλήθηκε καταστρέφοντας προκαταβολικά κάθε πηγή αμφισβήτησής της.

Και με αυτές τις διαπιστώσεις φτάνουμε στο τρίτο επιχείρημα του Ε.Τ., στο οποίο νομίζω ότι έχει άδικο γιατί συνδέει τη διακυβέρνηση με τους κομματικούς συσχετισμούς της Ν.Δ., και μάλιστα σε εποχή που ο ίδιος αναγνωρίζει ως μεταδημοκρατία. Μα αν έχει δύναμη και γενικότερη σημασία η ανασυγκρότηση του ελληνικού αστισμού, είναι ακριβώς γιατί έχει πίσω του μια μεγάλη ενδοχώρα από οργανισμούς, ιδρύματα, επιχειρήσεις, ανθρώπους, μαζικά μέσα, ακόμη και πανεπιστημιακά ή ερευνητικά τμήματα που ακόμη κι αν δεν έχουν κομματική ταμπέλα και δεν μιλούν το κομματικό ιδιόλεκτο, εν τούτοις υποστηρίζουν τις ιδέες, τις αξίες, τα επιχειρήματα και τις πολιτικές της διακυβέρνησης προσδίδοντάς τους τη νομιμοποίηση της κοινωνίας των πολιτών.

Αν στην ενδοχώρα των ψηφοφόρων της Ν.Δ. χρειάζεται να κάνουμε διαβαθμίσεις, θα πρέπει να διακρίνουμε το συντηρητικό εθνικιστικό (και προσφυγόφοβο) μπλοκ, στο οποίο φροντίζει η κυβέρνηση συστηματικά να διεγείρει τους φόβους και να ανταμείβει με συμβολικές πράξεις, και σε αυτό το αινιγματικό στρώμα των μεσαίων τάξεων. Τη σύζευξη Κεντροδεξιάς-Ακροδεξιάς πρέπει να τη δούμε με κοινωνικούς και πολιτισμικούς όρους.

Ως προς τις μεσαίες τάξεις, πρέπει να κατανοήσουμε ότι δεν υπάρχουν μόνο οικονομικές διαβαθμίσεις, αλλά χρησιμοποιούμε το ίδιο όνομα για δυο διαφορετικές κατηγορίες: αφ’ ενός τις υπολειμματικές άλλων περιόδων μεσαίες τάξεις και αφ’ ετέρου τις αναδυόμενες μεσαίες τάξεις που συνδέονται με τις νέες τεχνολογίες, τις νέες γνώσεις και τις επικρατούσες ή σχηματιζόμενες μορφές οικονομίας. Πρόκειται για δυο διακριτά και διαφορετικά κοινωνικά στρώματα. Σ’ αυτές τις αναδυόμενες μεσαίες τάξεις απευθύνονται η ιδεολογία της επιτυχίας και της αριστείας, ο ελιτίστικος δικαιωματισμός, η υπόσχεση των ευκαιριών και η επιλεκτική ενσωμάτωση. Σε ποιες απευθύνεται η Αριστερά;

Πόσο σταθερό είναι αυτό το σύστημα και ποιες ρωγμές έχει; Αφ’ ενός οι μεγάλοι πόροι του Ταμείου Ανάκαμψης το ενισχύουν. Αφ’ ετέρου οι τεράστιες ανατιμήσεις (στην ενέργεια ισοδύναμες με όσες συνέβησαν στη δεκαετία του ‘70 με την πετρελαϊκή κρίση) και ο διαφαινόμενος περιορισμός της ρευστότητας το υπονομεύουν. Ποια σταθερότητα να αναζητήσει κανείς όταν η μια κρίση διαδέχεται την άλλη και σε συνεχείς γεωπολιτικές ανακατατάξεις; Η κοινωνική εμπειρία δεν επαληθεύει τις επαγγελίες του συστήματος.

Οι ηλικίες και οι γενιές από τα σαράντα και κάτω, αυτές που απέκτησαν ψηφιακές δεξιότητες πριν μάθουν να διαβάζουν, για πρώτη φορά ζουν χειρότερα από τους γονείς τους. Εχουν καλύτερα προσόντα και χειρότερες εργασιακές συνθήκες. Η διακυβέρνηση της Ν.Δ. δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τις κρίσεις, ούτε τις υγειονομικές –λ.χ. υπονομεύει αντί να ενισχύσει το ΕΣΥ– ούτε τις κλιματικές –λ.χ. να επενδύσει στην πρόληψη– όπως έγινε το καλοκαίρι στις πυρκαγιές.

Αλλά προϋπόθεση ώστε η κρίση του συστήματος αυτού να μη μετατραπεί σε μια ακόμη αναδιοργάνωση και προσαρμογή του είναι η συγκρότηση ενός αντίπαλου σχεδίου με το εύρος και το βάθος που έχει η ανασυγκρότηση του αστισμού. Τι θέλει όμως να ανασυγκροτήσει αυτή η αντίπαλη πρόταση; Θέλει να υπερασπίσει τα κεκτημένα, θέλει να τα αλλάξει, τι ακριβώς θέλει να κάνει; Σε ποιες κοινωνικές δυνάμεις θα στηριχτεί; Με ποια πρότυπα και ποια περιθώρια ελιγμών θα κυβερνήσει; Ποιο πρέπει να είναι το πολιτικό της άνοιγμα; Αυτά πρέπει να συζητήσουμε ανοιχτά και χωρίς προϋποθέσεις.