«Να κόψουμε τον ομφάλιο λώρο μεταξύ υψηλής γραφειοκρατίας και υπερπλουσίων»

Με αφορμή την έναρξη ενός εξαιρετικά ενδιαφέροντος -και επίκαιρου- προγράμματος διδασκαλίας, έρευνας και διαβούλευσης με τίτλο «Λόμπινγκ πολιτών και αλλαγή πολιτικής στην Ευρώπη» πριν λίγες μέρες, η Επίκουρη καθηγήτρια του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Φιλίππα Χατζησταύρου, μας μίλησε για διαχρονικές και νέες διαστάσεις ενός ζητήματος σχεδόν ταμπού στον δημόσιο λόγο, παρότι δομικού στον καπιταλισμό, αυτό της ενοποιημένης, ανεξέλεγκτης δράσης της πολιτικής εξουσίας και ιδιωτικών ελίτ με ολέθριες πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες.

Η κ. Χατζησταύρου ξεκίνησε πριν από τρία χρόνια το πρώτο στο ελληνικό Πανεπιστήμιο μάθημα επικεντρωμένο στο λόμπινγκ στην ευρωπαϊκή και διεθνή πολιτική, συνέγραψε το διαφωτιστικό βιβλίο «Ανταγωνισμός συμφερόντων στην πολιτική - Στρατηγικές ιδιωτικής επιρροής, λόμπινγκ και δημόσιο συμφέρον» (εκδ. Τζιόλα, 2021) και τώρα συντονίζει το πρωτοποριακό για τα ελληνικά δεδομένα πρόγραμμα κατά το οποίο θα αποπειραθεί για πρώτη φορά η επιστημονική χαρτογράφηση των πολιτικών συμφερόντων με στόχο την ευαισθητοποίηση της ακαδημαϊκής κοινότητας και της κοινωνίας ευρύτερα αλλά και τη διερεύνηση των τρόπων αντίδρασης.

• Ποιοι είναι οι άξονες για την εξέταση της συμβιωτικής σχέσης μεταξύ πολιτικής και οικονομικής ελίτ στο νέο αυτό πρόγραμμα;

Συμβιωτική σχέση τι σημαίνει; Είναι σαν να έχουμε κοινό πεδίο δράσης μεταξύ των ιδιωτικών ελίτ και δημόσιας εξουσίας. Πρέπει να ορίσουμε με λέξεις το φαινόμενο, γιατί είναι ο μόνος τρόπος να πάμε στο επόμενο στάδιο. Θέλουμε να συνδέσουμε τρία επιστημονικά πεδία: πολιτική επιστήμη και θεωρία του κράτους, πολιτική οικονομία και ο ρόλος κυρίως του βιομηχανικού και ψηφιακού κεφαλαίου στη δημόσια πολιτική, πολιτική κοινωνιολογία και μορφές κοινωνικές δράσεις.

Να βγούμε από τη λογική εστίασης στο μικροπεδίο, να δούμε πώς μπορούν να συναντηθούν διαφορετικές επιστημονικές πειθαρχίες για να απαντήσουν στο μεγάλο πρόβλημα, στον πολιτικό καπιταλισμό. Ο Μαξ Βέμπερ ήταν από τους πρώτους που ανέδειξε τον όρο για το πώς οργανώνεται ένα κοινό πεδίο συμφερόντων μεταξύ δρώντων που έχουν την οικονομική εξουσία και εκείνων που έχουν την πολιτική εξουσία με την ευρεία έννοια, η οποία περιλαμβάνει τη γραφειοκρατική και την τεχνοκρατική ελίτ. Πολλές από τις συνέπειές τους συνεχίζουν να υπάρχουν σήμερα κι αποτελούν ενδογενή χαρακτηριστικά του καπιταλισμού. Για παράδειγμα, η χρηματοδότηση πολιτικών δραστηριοτήτων από μια μεγάλη εταιρεία ή η χρηματοδότηση πολιτικών με θεσμική θέση σε ένα κράτος από ένα άλλο κράτος, όπως τώρα το Κατάρ και το Μαρόκο.

Αντιλήψεις όπως το ότι το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο παράγει διαφθορά είναι αποπροσανατολιστικές, γιατί στην πραγματικότητα ο ίδιος ο καπιταλισμός δεν μπορεί να μην παράγει τέτοιες συμφωνίες μεταξύ πολιτικών και οικονομικών ελίτ, διεφθαρμένα συμβόλαια με ποινική διάσταση. Σειρά δράσεων, όπως οι ιδιωτικοποίησεις ή οι Συμπράξεις Δημόσιου & Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ), που δεν έχουν απαραίτητα άνομη διάσταση, ενσωματώνονται στα κοινά πολιτικά ήθη και πρέπει να προβληματίζουν. Υπάρχει το σκέλος της διαφθοράς, αλλά υπάρχει και το σκέλος της ροής και της πίεσης που αλλάζει το περιεχόμενο της δημόσιας πολιτικής.

Αυτό μπορεί να μην είναι πρόβλημα για τον εισαγγελέα, αλλά είναι πολύ σημαντικό για τις κοινωνικές επιπτώσεις που παράγει για όλους εμάς. Η ερευνητική δημοσιογραφία έχει παίξει πολύ σημαντικό ρόλο στο εξωτερικό για τον εντοπισμό ροών επιρροής, γιατί δεν λειτουργεί μόνο το κεφάλαιο με όρους ροών. Οταν λέμε ότι η δημοκρατία έχει ιδιωτικοποιηθεί σημαίνει ότι ενώ οι συνταγματικές μας τάξεις θα πρέπει να μας προασπίζουν και να προφυλάσσουν από αυτή την αλληλοδιείσδυση και την αλληλεξάρτηση της δημόσιας σφαίρας από την ιδιωτική, στην πραγματικότητα ο πολιτικός καπιταλισμός οδηγεί ακριβώς στο αντίθετο.

• Ας ονοματίσουμε λοιπόν διαστάσεις του λόμπινγκ που πλήττουν τα συμφέροντα των πολιτών στον ύστερο καπιταλισμό.

Η αιχμαλωσία του κράτους: όταν μεγάλοι δρώντες στη βιομηχανία, στον χρηματοπιστωτικό και στον τεχνολογικό τομέα εισχωρούν στη δημόσια σφαίρα και μπορεί επισήμως να μην ασκούν πολιτική εξουσία αλλά επηρεάζουν τόσο πολύ ή δημιουργούν τέτοιες εξαρτήσεις με τις πολιτικές ελίτ, που ο ρόλος τους είναι αποφασιστικός για τη διαμόρφωση του περιεχομένου της πολιτικής. Ενα άλλο φαινόμενο, που επιτάχυνε πολύ η παγκοσμιοποίηση, είναι η επιρροή πολλών ξένων κρατών σε εγχώριες αγορές, σε διάφορα πεδία δράσης, όχι μόνο στο πεδίο που ονομάζαμε παλιότερα στρατιωτικό – βιομηχανικό σύμπλεγμα.

Πώς μπορεί να επηρεάσουμε την κοινή γνώμη μιας άλλης χώρας για να δημιουργήσουμε ένα αρεστό προφίλ, ώστε να εισχωρήσουμε στην εγχώρια αγορά; Η δράση ξένων χωρών στην εγχώρια συνταγματική τάξη άλλων χωρών αναπτύσσεται πάρα πολύ. Επίσης, έχουμε όλο και περισσότερο και όλο και πιο επιθετικά φαινόμενα προσπάθειας πρόσβασης και εκμετάλλευσης πόρων-κλειδιά άλλων χωρών από ιδιωτικούς ή κρατικούς δρώντες. Αυτό συνέβαινε στην αποικιοκρατία και μετά από αυτήν, αλλά σήμερα συμβαίνει, χωρίς λογοδοσία, με νέα εργαλεία, μέσα από συμφωνίες και συμμαχίες ιδιωτικών και δημόσιων δρώντων.

Ενώ στο παρελθόν μεγάλες αποικιοκρατικές δυνάμεις προσπαθούσαν να ελέγξουν τρίτα εδάφη και τους φυσικούς πόρους τους, σήμερα έχουμε ανεξάρτητα κράτη, που εφόσον βρεθούν σε δυσμενή οικονομική και κοινωνική θέση μπορεί και να γίνουν βορά σε ιδιωτικοδημόσιες δομές, οι οποίες μέσα από το περίβλημα κάποιων θεσμικών εγγυήσεων θα προωθήσουν μορφές εκμετάλλευσης αλλότριων πόρων.

Ενα άλλο φαινόμενο είναι αυτό του φιλανθρωπο-καπιταλισμού: πώς το κεφάλαιο μέσα από συμφωνίες με τη δημόσια εξουσία εισέρχεται σε ένα πεδίον δόξης λαμπρόν για να κάνει κοινωνική και εκπαιδευτική πολιτική, πολιτική υγείας. Υπάρχει μια αλληλοσυμμαχία, γι’ αυτό η συμβιωτική σχέση αυτή ενδυναμώνεται ακόμα περισσότερο στο πλαίσιο του μέρους ενός έργου, που έχει θετικό αντίκτυπο και για κυβέρνηση και για τον δρώντα. Είναι σαν να είμαστε γυμνοί, σε γκρίζες ζώνες, σαν να είμαστε σε άπνοια. Πρέπει να καταλάβουμε το μέγεθος τέτοιων δράσεων για να οργανώσουμε τα αντίβαρα, όπως συνέβαινε στον φορντιστικό ή μεταφορντιστικό καπιταλισμό.

• Πώς θα μπορούσε να εκκινήσει μια χειραφετητική διαδικασία;

Αυτή είναι μια συζήτηση που θα πρέπει να ανοίξει σε ανθρώπους από διαφορετικά επιστημονικά πεδία και ομάδες. Η χειραφετητική αντίληψη μπορεί να ανοίξει το πεδίο της συζήτησης, όπως προσπάθησε να γίνει στον μεταπολεμικό καπιταλισμό, όταν η καπιταλιστική τάξη είχε μια σχετική ανοχή σχετικά με το ότι δεν μπορεί η κοινωνία να μένει εκτός του τρόπου οργάνωσης του κοινωνικού συμβολαίου. Και σήμερα ζούμε πολλές καταστροφές.

Θεωρώ ότι πρέπει να βγούμε από αντιλήψεις του προηγούμενου αιώνα σχετικά με ότι η τάξη των τεχνοκρατών ή των εμπειρογνωμόνων ή των επιστημόνων μπορεί να δώσουν τις λύσεις. Χρειαζόμαστε ανοιχτές ομάδες διαβούλευσης και γι’ αυτό εμείς θέλουμε να διοργανώσουμε τρία διαβουλευτικά σεμινάρια, ακριβώς σαν χώρο πειραματισμού, με τη συμμετοχή πανεπιστημιακών, εμπειρογνωμόνων, δημοσιογράφων, μελών της κοινωνίας των πολιτών, του πολιτικού και κοινωνικού ακτιβισμού.

• Στόχος, να συζητήσουμε πώς μπορούμε να δημιουργήσουμε μορφές κοινωνικού ελέγχου αυτών των υπερεθνικών δικτύων ισχύος, που υπερβαίνουν τις κρατικές οντότητες;

Ποιες μορφές λογοδοσίας και ποιες νέες μορφές περιορισμού του κεφαλαίου και των συνδέσεων μεταξύ των βιομηχανικών, χρηματοπιστωτικών ελίτ, ψηφιακών κολοσσών και των συμμαχιών τους με τη δημόσια εξουσία, μπορούν να αναπτυχθούν; Ακριβώς επειδή έχουν το οικονομικό και το πολιτικό κεφάλαιο μπορούν να έχουν ισχυρές ομάδες λομπιστών που τους συμβουλεύουν και τους προστατεύουν αναφορικά με το πώς να κινούνται.

Πώς μπορούμε να κόψουμε τον ομφάλιο λώρο μεταξύ της υψηλής γραφειοκρατίας και των υπερπλουσίων, οι οποίοι αυξάνονται αυτή τη στιγμή στον πλανήτη συσσωρεύοντας όλο και περισσότερο πλούτο αλλά και δραστηριότητες (είναι π.χ. ταυτόχρονα βιομήχανοι και μεγιστάνες των μίντια), να περιοριστεί η δυνατότητα των διαφόρων ελίτ να εμπλέκονται σε δράσεις που κατ’ αρχάς φαίνονται ασύνδετες, ενώ πρόκειται για κοινό πεδίο δράσης που τους διευκολύνει να αναπτύσσουν τα δίκτυα ισχύος;

Αυτά τα ερωτήματα χρειάζονται για να εντοπίσουμε σε ποιο βαθμό οι συνταγματικές μας τάξεις, ο τρόπος λειτουργίας του πολιτικού συστήματος διευκολύνει προνομιακές χρήσεις εξουσίας και πώς μπορούμε να τις μετατρέψουμε. Αυτό μπορεί να σημαίνει μια σειρά από πράγματα, τα οποία μπορεί να γίνουν σε επίπεδο εθνικό ή ευρωπαϊκό και να έχουν σχετικό αποτέλεσμα. Το θέμα είναι να βγούμε από τις εξουσίες φαστ τρακ. Οσο περισσότερο δεν κινούμαστε σε αυτήν την κατεύθυνση, τόσο πιο εύκολο είναι οι κυβερνήσεις να νομοθετούν διευρύνοντας ακόμα περισσότερο τον χώρο που έχουν αποκτήσει.