Η ανατροπή του κοινωνικού από το ατομικό στην Ευρώπη

Η στρατηγική μετάβαση και ανατροπή του κοινωνικού από το ατομικό στην Ευρώπη μάς έκανε μάρτυρες, μεταξύ άλλων, της ψήφισης (2019) από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο του Πανευρωπαϊκού Ατομικού Συνταξιοδοτικού Προϊόντος (PEPP) ως ενός «διασυνοριακού σχεδίου εθελοντικής ατομικής σύνταξης στην Ευρώπη, στο πλαίσιο του οδικού χάρτη προς την Ενωση Κεφαλαιαγορών».

Σήμερα, σε σχέδιο νόμου με δέκα άρθρα, του ελληνικού υπουργείου Οικονομικών, το συγκεκριμένο κείμενο βρίσκεται στη διαδικασία της επεξεργασίας από την αρμόδια κοινοβουλευτική Επιτροπή, προκειμένου να θεσπιστεί «το εθνικό νομοθετικό πλαίσιο που θα ρυθμίζει τις λεπτομέρειες για την εφαρμογή του Κανονισμού (Ε.Ε.) 2019/1238, συμβάλλοντας έτσι στην ανάπτυξη ενός προϊόντος με διευρυμένες επιλογές συνταξιοδοτικής αποταμίευσης». Η διαχείριση των συγκεκριμένων αποταμιεύσεων θα πραγματοποιείται σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, με βασικό στόχο τη συμβολή τους, όπως άλλωστε αναφέρεται και στην εισηγητική έκθεση του νομοσχεδίου, «τη διοχέτευσή τους προς τις κεφαλαιαγορές, στις επενδύσεις και την ανάπτυξη». Το Πανευρωπαϊκό αυτό εθελοντικό Ατομικό Συνταξιοδοτικό Προϊόν, κατά βάση, κερδοσκοπικού χαρακτήρα θα προσφέρεται σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ενωσης από ασφαλιστικές εταιρείες, τράπεζες, ταμεία επαγγελματικής ασφάλισης, Ανώνυμες Εταιρείες Διαχείρισης Αμοιβαίων Κεφαλαίων (ΑΕΔΑΚ) και Ανώνυμες Εταιρείες Παροχής Επενδυτικών Υπηρεσιών (ΑΕΠΕΥ).

Αυτό σημαίνει ότι, με την προτροπή της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, των διεθνών οργανισμών και των μεγάλων διαχειριστών επενδύσεων, το Ατομικό Συνταξιοδοτικό Προϊόν επιδιώκει, μεταξύ άλλων, τον περιορισμό της αναδιανεμητικής σύνταξης της κοινωνικής ασφάλισης και την αναβάθμιση των κεφαλαιοποιητικών ατομικών συντάξεων, των ταμείων επαγγελματικής ασφάλισης, των ατομικών ασφαλιστήριων συμβολαίων των ασφαλιστικών εταιρειών. Από την άποψη αυτή, κεντρικός στόχος αναδεικνύεται ο περιορισμός των δημόσιων αναδιανεμητικών συντάξεων στο επίπεδο του 25% και το υπόλοιπο 75% των χορηγούμενων συνταξιοδοτικών παροχών να παρέχεται από τις κεφαλαιοποιητικές ατομικές συντάξεις και τις ατομικές αποταμιεύσεις των ασφαλισμένων, οι οποίες θα επενδύονται στις κεφαλαιαγορές και χρηματαγορές.

Στην προοπτική αυτή, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) σε πρόσφατη μελέτη (2023) εκτιμά ότι ο μη τραπεζικο-χρηματοοικονομικός τομέας (hedge fumds, ασφαλιστικές εταιρείες, κεφαλαιοποιητικά συνταξιοδοτικά ταμεία και άλλες οντότητες εκτός του τραπεζικού τομέα) αντιπροσωπεύει πλέον του 50% του ενεργητικού ολόκληρου του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος. Παράλληλα, σημειώνει ότι σε περιόδους υψηλού πληθωρισμού και αναταραχών στις αγορές απαιτείται στον μη τραπεζικο-χρηματοοικονομικό τομέα «ισχυρή επιτήρηση, κατάλληλα εργαλεία και αυστηρή εποπτεία», προκειμένου να αποφευχθούν οι σημαντικές απώλειες στις αποταμιεύσεις των εργαζομένων από αναταραχές στις μη τραπεζικο-χρηματοπιστωτικές οντότητες.

Επιπλέον, η μεταλλαγή αυτή προς τις κεφαλαιοποιητικές ατομικές συντάξεις και τις ατομικές αποταμιεύσεις προωθεί τη μετάβαση από την παραγωγική οικονομία στη χρηματιστικοποιημένη οικονομία, αφού οι εργαζόμενοι θα ωθούνται να επιζητούν τη δημιουργία συνταξιοδοτικού εισοδήματος διαμέσου των αγορών και όχι διαμέσου της παραγωγικότητας, της ανάπτυξης της ευρωπαϊκής οικονομίας, του υψηλού επιπέδου εκπαίδευσης, έρευνας, καινοτομίας και τεχνολογίας. Στη κατεύθυνση αυτή παρεμβαίνει ο ΟΟΣΑ με τον επονομαζόμενο χρηματοοικονομικό αναλφαβητισμό, τον οποίο προωθεί τα τελευταία δέκα χρόνια, με την έννοια της ανάπτυξης από μικρή ηλικία της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης, προκειμένου να προετοιμαστούν οι νέες γενιές για τις μελλοντικές αποταμιεύσεις στις κεφαλαιαγορές. Αξίζει να σημειωθεί ότι η διαχείριση αυτών των αποταμιεύσεων θα περιορισθεί στις μεγάλες και πολυεθνικές ασφαλιστικές επιχειρήσεις και τις εταιρείες διαχείρισης, δεδομένου ότι οι μικρές και μεσαίες ασφαλιστικές επιχειρήσεις δεν θα είναι εύκολο να εμπλακούν σε αυτές τις ατομικές πωλήσεις, αφού όλοι οι πάροχοι που θα λάβουν άδεια, θα περιορίζονται με ειδικό όρο τήρησης μέγιστου ορίου κόστους λειτουργίας στο 1% επί των εισφορών.

Επομένως, στο πλαίσιο της εργασιακής κινητικότητας εντός της Ε.Ε. θα προσφέρεται ένα ενιαίο προϊόν με τους ίδιους κανόνες για όλες τις χώρες, προκειμένου ένας ασφαλισμένος να μπορεί, για παράδειγμα, να εργαστεί σε μια άλλη χώρα της Ευρωπαϊκής Ενωσης και να μη χρειάζεται να ακυρώσει το συμβόλαιο που μπορεί να είχε, για παράδειγμα, σε μια μεσαία ελληνική ασφαλιστική εταιρεία που ενδεχομένως να αποτελούσε εμπόδιο να εργαστεί σε μια άλλη ευρωπαϊκή χώρα. Από την άποψη αυτή, αξίζει να σημειωθεί ότι το πρώτο βήμα της εξαγωγής των αποταμιεύσεων από τις περιφερειακές χώρες στις βορειο-κεντρικές ευρωπαϊκές χώρες έγινε με το πλαίσιο της Φερεγγυότητας 2 (Solvency II) στις ασφαλιστικές εταιρείες και με το εποπτικό πλαίσιο της IORP 2 στα κεφαλαιοποιητικά ταμεία επαγγελματικής ασφάλισης.

Με άλλα λόγια, ο υψηλός βαθμός φερεγγυότητας ουσιαστικά οδηγεί στην επένδυση των αποταμιεύσεων των ασφαλισμένων σε τράπεζες και ομόλογα και γενικά σε αγορές χωρών με υψηλή πιστοληπτική διαβάθμιση (επενδυτική βαθμίδα). Αυτή την υψηλή πιστοληπτική διαβάθμιση έχουν οι μεγάλοι ξένοι τραπεζικοί όμιλοι, οι μεγάλες πολυεθνικές ασφαλιστικές εταιρείες και οι χώρες της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης (Γαλλία, Ολλανδία, Γερμανία, Αγγλία, Βέλγιο κ.ά.). Πράγματι, τα αποθεματικά κεφάλαια των ασφαλιστικών εταιρειών στην Ελλάδα επενδύουν μόλις το 35% των χρεογράφων (κρατικά και εταιρικά ομόλογα και έντοκα γραμμάτια) σε ελληνικούς τίτλους, μόλις το 7% σε ελληνικά αμοιβαία κεφάλαια και το 25% το επενδύουν σε μετοχές ελληνικών εταιρειών, δηλαδή το 65%-70% περίπου των αποταμιεύσεων και των αποθεματικών που προέρχονται από τους Ελληνες ασφαλισμένους χρηματοδοτούν ξένους οικονομικούς σχηματισμούς. Αυτό σημαίνει ότι το Πανευρωπαϊκό Ατομικό Συνταξιοδοτικό Προϊόν (PEPP) θα αποτελεί, μεταξύ άλλων, όχι μόνο έναν μηχανισμό εξαγωγής των αποταμιεύσεων των Ελλήνων ασφαλισμένων σ’ αυτό για τη χρηματοδότηση των οικονομιών των βορειο-κεντρικών ευρωπαϊκών χωρών.

Επιπλέον, θα αποτελεί, με την εγκαθίδρυση του μοντέλου της «άνισης ανταλλαγής» και των νεο-αποικιοκρατικών σχέσεων εντός της Ευρωπαϊκής Ενωσης, έναν μηχανισμό στέρησης σημαντικών πόρων και κεφαλαίων στις περιφερειακές χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Κι αυτό τις βυθίζει σε ένα διευρυνόμενο επενδυτικό και παραγωγικό κενό, στην οικονομική καθυστέρηση και την ανεργία. Κατάσταση η οποία θα οδηγήσει, μέσω της μετανάστευσης, σε εξαγωγή εξειδικευμένου εργατικού δυναμικού. Ετσι, κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι περιφερειακές ευρωπαϊκές χώρες θα στερηθούν από τις βασικές παραγωγικές δυνάμεις (εργασία και κεφάλαια) των οικονομικών και κοινωνικών σχηματισμών τους. Στην προοπτική αυτή, η εναλλακτική λύση που θα στηρίξει την εργασιακή κινητικότητα και θα προστατεύσει τα εργασιακά και κοινωνικά δικαιώματα εντός της Ευρωπαϊκής Ενωσης, αποτρέποντας παράλληλα και καθοριστικά τις προαναφερόμενες οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες και ανισότητες στην Ευρώπη, βρίσκεται στη θεσμοθέτηση του Πανευρωπαϊκού Αναδιανεμητικού Συστήματος Κοινωνικής Ασφάλισης.

* Ομότ. καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου

* Δρ Παντείου Πανεπιστημίου