Οι Δημοκρατίες συνεχώς λιγοστεύουν

Τουλάχιστον από την προηγούμενη εικοσαετία παρατηρούνται στην Ευρώπη, και όχι μόνον, έντονες πολιτικές εξελίξεις που ωθούν σε σημαντική υποχώρηση αρχών του κράτους δικαίου αλλά και σε περιορισμό ορισμένων ατομικών δικαιωμάτων, όπως η ελευθερία της έκφρασης, η ελευθεροτυπία αλλά και οι συναθροίσεις, καθώς και η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης. Το φαινόμενο αυτό παρατηρήθηκε ιδίως στην Ουγγαρία και στην Πολωνία, κράτη που είναι και μέλη της Ε.E. από το 2004 και όπου οι ασκούντες εκεί την πολιτική εξουσία στρέφονται ιδίως κατά των θεσμικών αντιβάρων που προστατεύουν τις δημοκρατικές αξίες, όπως είναι και τα συνταγματικά δικαστήρια, αφού έτσι μόνον οι αυταρχικοί ηγέτες θα απεμπλακούν από τα εμπόδια που τους θέτει η δικαιοκρατική τάξη, αφού γι’ αυτούς προέχει η πολιτική σκοπιμότητα που αρκετές φορές απωθεί την αρχή της νομιμότητας, με χαρακτηριστικό παράδειγμα, μεταξύ άλλων, πρόσφατο νόμο της Πολωνίας που τιμωρεί τους δικαστές των οποίων η ετυμηγορία θα ήταν εναντίον της κυβερνητικής πολιτικής (Anne Applebaum, «Το λυκόφως της δημοκρατίας. Η σαγήνη του απολυταρχισμού», Αλεξάνδρεια 2022, σελ. 13). Και είναι ο Ορμπαν, πρωθυπουργός της Ουγγαρίας από το 2010, που χαρακτήρισε τον ιδιαίτερο αυτό τύπο πολιτεύματος ως «ανελεύθερη δημοκρατία» (illiberal democracy), χωρίς βέβαια να θέσει και θέμα κατάργησης των εκλογών. Η πολιτική δε αυτή είναι άμεση συνέπεια της σημαντικής ανόδου σε πολλά κράτη, και εκτός Ευρώπης, του λαϊκιστικού αυταρχισμού, ο οποίος συνήθως εκβάλλει σε συγκεντρωτισμό της πολιτικής εξουσίας που είναι ο προθάλαμος για την απαξίωση αρχών του κράτους δικαίου.

Η δημοκρατία, λοιπόν, δέχεται έντονες πιέσεις, πρόσφατα και πέραν του Ατλαντικού, γι’ αυτό και πολιτικοί επιστήμονες έχουν ήδη κάνει λόγο για «Μελαγχολική δημοκρατία» (Pascal Bruckner, La mélancolie démocratique, Seuil 1990) ή «Καχεκτική δημοκρατία» (Ηλίας Νικολακόπουλος, Πατάκης 2001). Την «ασθένεια» δε αυτή, που πλήττει όλο και πιο έντονα τη φιλελεύθερη δημοκρατία, προσπαθούν να ερμηνεύσουν οι καθηγητές Στίβεν Λεβίτσκι και Ντάνιελ Ζίμπλατ («Πώς πεθαίνουν οι δημοκρατίες», Μεταίχμιο 2018), οι οποίοι και κατέληξαν στη διαπίστωση ότι σταδιακά όλο και περισσότερες χώρες μετατρέπονται σε συγκεκαλυμμένες δικτατορίες. Τούτο δε το πόρισμα είναι ασφαλές, αν ληφθεί υπ’ όψιν ότι από 42 που ήταν το 2012 τα φιλελεύθερα κράτη, τώρα καταγράφονται παγκοσμίως μόλις 34 φιλελεύθερες δημοκρατίες με σημαντικά παραδείγματα και στην Ευρώπη.

Βιώνουμε λοιπόν τώρα, μετά τον πρώτο «ακρωτηριασμό» της Δύσης 1956-1989 (Μίλαν Κούντερα, «Ο ακρωτηριασμός της Δύσης ή η τραγωδία της Κεντρικής Ευρώπης», Εστία 2022), έναν δεύτερο ακρωτηριασμό, ενόψει των πρόσφατων αυτών γεγονότων που εξελίσσονται στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, με χρήση πολιτικών και στρατιωτικών εργαλείων (δημοκρατική παλινδρόμηση). Επιβεβαιώνεται, έτσι, η υποχώρηση του κράτους δικαίου, άρα και της δημοκρατίας, στην Ευρώπη, αφού, για το εύρος του, έχουν αρχίσει τώρα να αντιμάχονται και οι ευρωβουλευτές σε πρόσφατη Ολομέλεια του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (30.3.2023)!

«Ανεκπλήρωτη» λοιπόν η «δημοκρατία», όπως διαπιστώνει για την πατρίδα του, την Αίγυπτο, στο τελευταίο ομώνυμο «μυθιστόρημά» του ο Αλάα Αλ Ασουάνι και άπιαστο όνειρο η Ευρώπη, όπως θα την ήθελε ο Τζ. Στάινερ («Η ιδέα της Ευρώπης», Δώμα 2021), πάντα δε τα ανωτέρω τελούν και σε άμεση συνάφεια με τον σχετικό σκεπτικισμό που είχε εκφράσει ο Αλμπέρ Καμύ για «Το μέλλον του ευρωπαϊκού πολιτισμού», ήδη από του έτους 1955 στην Αθήνα, ώστε μάλλον ματαίως θα ψάχνουμε για να βρούμε τώρα τα δημοκρατικά μήλα των Εσπερίδων. Δηλαδή επιβεβαιώνεται η «θνητότητα των πολιτισμών» και η αποστροφή του Σαρτρ ότι «η Ευρώπη μπάζει νερά από παντού»; (Εισαγωγή στο βιβλίο του Fr. Fanon, Les damnés de la terre, 2002).

* Ο κ. Πέτρος Ι. Παραράς είναι καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου, επίτιμος αντιπρόεδρος ΣτΕ.